TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Terry Moore: ھەرپى نېمىشقا نامەلۇم (ئۇقۇم)غا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟ X :تەرىي مۇر
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
نېمە ئۈچۈن نامەلۇمغا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟ بۇ قىسقا ھەم قىزىقارلىق نۇتۇقتا تەرىي مۇر بىزگە بۇ ھەقتىكى ھەيران قالارلىق جاۋابنى بېرىدۇ X
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
.مەندە ھەممىمىز سوراپ باققان بىر سوئالنىڭ جاۋابى بار
00:20
The question is,
1
4212
1117
:بۇ سوئال شۇكى
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
ھەرپى نېمىشقا X
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
نامەلۇم (ئۇقۇم)غا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
،مەلۇمكى، بىز بۇنى ماتېماتىكا دەرسىدە ئۆگەنگەن
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
--لېكىن ھازىر ئۇنى مەدەنىيەتنىڭ ھەممە قاتلاملىرىدا ئۇچرىتىمىز
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
ئارخىپى X ،مۇكاپاتى X
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
دېگەندەك TEDx ،تۈر لايىھىسى X
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
ئۇ زادى نەدىن كەلگەن؟
00:38
About six years ago
9
23048
1218
تەخمىنەن ئالتە يىل ئىلگىرى
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
مەن ئەرەبچىدىن ئىبارەت
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
لوگىكىلىقى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان بىر تىلنى ئۆگىنىشىنى قارار قىلدىم
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
ئەرەبچىدە بىر سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
ۋە ياكى بىرەر جۈملە يېزىش
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
،خۇددى ماتېماتىكىدىكى بىر تەڭلىمىنى يەشكەنگە ئوخشايدۇ
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
چۈنكى، (بۇ تىلدىكى) ھەر بىر بۆلەك ئادەتتىن تاشقىرى دەرىجىدە ئېنىق
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
.ۋە شۇنداقلا نۇرغۇن ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
مانا بۇ بىزنىڭ كۆپىنچىمىزنىڭ
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
كاللىمىزغا دائىم
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
غەربلىكلەرنىڭ پەن-تېخنىكا، ماتېماتىكا ۋە ئىنژېنېرلىقى
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
ئەسلى راستتىنلا مىلادىيەنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
پارسلار، ئەرەبلەر ۋە تۈركلەر تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان ئىكەن دەپ كېلىشىنىڭ سەۋەبى
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
بۇ ئەرەبلەردىكى
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
.دەپ ئاتالغان بىر كىچىك سىستېمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ al-jebr
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
نىڭ ئاساسىي مەنىسى al-jebr
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
«مۇناسىۋەتسىز نەرسىنى مۇناسىۋەتلىككە ئايلاندۇرىدىغان سىستېما»
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
كېيىنچە ئىنگلىزچىدىكى «ئالگېبرا»غا ئايلاندى Al-jebr
01:26
One example among many.
27
70655
2167
بۇ (ئەرەبچىگە مۇناسىۋەتلىك) نۇرغۇن مىساللاردىن بىرى
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
ماتېماتېكىلىق ئەقىل-پاراسەتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئەرەبچە يازمىلار
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
-- ئاخىرى ياۋروپاغا تارقالدى
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
-- مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئىسپانىيىگە
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
ئون بىرىنچى ۋە ئون ئىككىنچى ئەسىرلەردە يېتىپ كەلدى
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
بۇ ئەسەرلەر يېتىپ كەلگەندە
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
زور قىزىقىش قوزغىغان ئىدى
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
بۇ ئەقىل-پاراسەتلەرنى ياۋروپادىكى مەلۇم تىلغا تەرجىمە قىلىشقا
01:42
into a European language.
35
87089
1649
كۈچلۈك قىزىقىش قوزغالغان ئىدى
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
لېكىن، بۇ يەردە مەسىلىلەرمۇ يۈز بەرگەن ئىدى
01:46
One problem
37
90756
1717
بىر مەسىلە شۇكى
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
ئەرەبچىدىكى بەزى تاۋۇشلارنى
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
ياۋروپالىقلار قايتا-قايتا مەشىق قىلمىسا
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
تەلەپپۇز قىلىش ناھايىتى تەسكە توختايتتى
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
بۇ نۇقتىدا ماڭا ئىشىنىڭ
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
بۇندىن باشقا، بۇ تاۋۇشلارنى
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
دائىم ياۋروپا تىللىرىدىكى
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
.ھەرپلەر بىلەن ئىپادىلىگىلى بولمايتتى
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
مۇنداق بىر مىسال بار
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
بۇ ئەرەبچىدىكى «شين» ھەرپى
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
غا توغرا كېلىدۇ "sh" ئۇ ئىنگلىزچىدىكى
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
ئۆز نۆۋىتىدە يەنە
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
دېگەن سۆزنىڭ بىرىنچى ھەرپى shai-an
02:18
which means "something"
50
122156
1794
مەنىسى «مەلۇم نەرسە» دېگەنلىك بولىدۇ
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
غا ئوخشاش مەنىدە "something" دەل ئىنگلىز تىلىدىكى
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
.ئېنىق بولمىغان، نامەلۇم نەرسىلەرنى بىلدۈرىدۇ
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
لېكىن ئەرەبچىدە
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
بىز بۇنى ئېنىق ئارتىكىل بولغان
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
نى قوشۇپ ئېنىقلاشتۇرالايمىز "al"
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
دەپ يېزىلىدۇ al-shai-an شۇڭا بۇ
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
يەنى، نامەلۇم نەرسە
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
ئەمەلىيەتتە بۇ سۆز ئەڭ بۇرۇنقى ماتېماتىكىدا پەيدا بولغان
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
مەسىلەن: 10-ئەسىردىكى ئىسپاتلاش مىساللىرىدا ئۇچرايدۇ
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
بۇ ماتېرىياللارنى تەرجىمە قىلىۋاتقان
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
ئوتتۇرا ئەسىر ئىسپانىيە ئەدىبلىرى دۇچ كەلگەن مەسىلە دەل
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
نى shai-an ۋە سۆز SHeen ھەرپ
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
ئىسپانچىغا ئۆرۈگىلى بولمايدىغانلىقى ئىدى
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
تاۋۇشى يوق ئىدى SH چۈنكى ئىسپانچىدا ھېلىقى
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
تاۋۇشى"sh" ھېلىقى
02:59
So by convention,
66
163746
1582
شۇڭا ئادەت بويىچە
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
ئۇلار بىر قائىدە بېكىتتى
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
تاۋۇشىنى ئارىيەتكە ئالدى "ck" ئۇلار
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
تاۋۇشى "ck" يۇنانچىدىكى
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
ھەرپىنىڭ يېزىلىشى ئىدى Kai
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
كېيىنچە بۇ ماتېرىيال تەرجىمە قىلىنغاندا
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
يەنى ئورتاق ياۋروپا تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندا
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
ئېنىق ئېيتىلغاندا لاتىن تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندا
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
نى Kai ئۇلار ئاسانلا گىرىكچىدىكى
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
بىلەن ئالماشتۇرىۋەتتى X لاتىنچىدىكى
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
بۇ ئىش يۈز بېرىپ
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
بۇ ماتېرىيال لاتىن تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن كېيىن
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
ماتېماتېكا ئوقۇشلۇقىنىڭ ئاساسىنى شەكىللەندۈردى
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
بۇنىڭغا ئالاھەزەل 600 يىلچە بولدى
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
ئەمدى بىز سوئالىمىزنىڭ جاۋابىغا ئېرىشتۇق
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
نامەلۇمغا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟ X نېمىشقا
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
بولسا نامەلۇم X
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
نى ئىسپانچىدا تەلەپپۇز قىلالمايسىز "sh" چۈنكى سىز
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(كۈلكە ئاۋازى)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
.مېنىڭچە بۇ ھەمبەھرلىنىشكە ئەرزىيدۇ
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(ئالقىش ساداسى)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com