TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Terry Moore: 'x' neden hep bilinmeyendir?
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
'x' neden hep bilinmeyendir? Bu kısa ve eglenceli konuşmada Terry Moore bu sorunun ilginç cevabını veriyor.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Hepimizin sorduğu bir sorunun cevabını biliyorum.
00:20
The question is,
1
4212
1117
Soru şu:
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
X harfi neden bilinmeyeni
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
temsil ediyor?
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Şimdi, bunu matematik dersinde öğrendiğimizi biliyorum
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
ama bu artık kültürümüzün de içinde:
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
x fiyatı, x dosyaları
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
x projesi, TEDx.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
Bu nereden geldi?
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Altı sene önce
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
Arapça öğrenmeye karar verdim,
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
ve bu dilin oldukça mantıklı olduğuna kanaat getirdim.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Arapça'da bir cümle, kelime
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
ya da bir tabir yazmak
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
bir denklem oluşturmak gibi,
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
çünkü her parça son derece net
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
ve çokça bilgi taşıyor.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
Bu da sebeplerden birisidir ki,
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
bugünkü Batı bilimi, matematiği
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
ve mühendisliği olarak bildiğimiz,
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
aslında miladın ilk bir kaç yüzyılında Persliler, Araplar
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
ve Türkler tarafından oluşturulmuştu.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Bu Arapça'da "al-jebra" denen ufak bir
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
sistemi kapsıyor.
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
Ve al-jebr kabaca "birbirinden bağımsız
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
parçaları bir araya getirme sistemi" anlamına gelir.
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
Al-jebr dilimize en sonunda cebir olarak geldi.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Bir çok örnekten sadece biri.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
Matematiksel ilme sahip bu kaynaklar
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
sonunda 11. ve 12. yüzyıllarda
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
Avrupa'ya, yani İspanya'ya
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
ulaştılar.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
Ve ulaştıklarında
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
bu matematiksel ilmi
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
Avrupa dillerinden birine tercüme etmeye
01:42
into a European language.
35
87089
1649
muazzam bir ilgi vardı.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Ama bazı sorunlar vardı.
01:46
One problem
37
90756
1717
Sorunlardan biri:
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
Arapça'da Avrupalı bir gırtlağın
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
çok fazla pratik yapmadan çıkaramayacağı
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
bazı sesler var.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Bana bu konuda güvenebilirsiniz.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Ayrıca bu sesler
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
Avrupa dillerinde mevcut olan karakterlerle
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
ifade edilemiyorlar da.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
İşte suçlulardan biri.
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
Bu şīn harfi
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
ve bizim dilimizde ş harfinin çıkardığı sese karşılık geliyor -- "ş"
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
Aynı zamanda "bir şey" anlamına
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
gelen "şeylan" kelimesinin
02:18
which means "something"
50
122156
1794
baş harfi.
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
Tıpkı İngilizce'deki tanımlanmamış, bilinmeyen şey
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
anlamındaki "something" kelimesi gibi.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
Arapça'da bu kelimeyi
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
belirli tanımlık edatı -"al"-
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
ekleyerek belirleyebiliriz.
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
Şimdi al-şeylan oldu;
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
"bilinmeyen şey"
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
Ve bu kelime matematiğin ilk zamanlarından beri mevcut,
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
tıpkı bu 10. yüzyıldan kalan kök almada olduğu gibi.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
Ortaçağın bu kaynakları tercüme etmekle görevli
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
bilginlerinin sorunu, şīn harfinin
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
ve şeylan kelimesinin
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
İspanyolca'ya çevirilememesiydi.
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
Çünkü İspanyolca'da bu ş harfi
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
ya da "ş" sesi mevcut değildi.
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Böylece kurul tarafından,
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
CK sesinin; "k" sesinin
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
alınıp, Antik Yunanca'nın
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
Kai harfine dönüştürüldüğü
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
bir kural ortaya attılar.
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Sonradan bu kaynaklar herhangi bir
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
ortak Avrupa diline,
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
yani Latince'ye çevirilirken
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
Yunan Kai harfinin yerine
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
Latin X harfini koydular.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
Ve bu olduğunda,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
söz konusu materyal Latince'ye çevrildiğinde,
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
matematik kitaplarının neredeyse 600 yıllık
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
temeli oluşmuş oldu.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
Şu anda sorumuzun cevabını biliyoruz.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
Bilinmeyen neden X?
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
X bilinmeyen,
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
çünkü İspanyolca'da "ş" diyemiyorsunuz.
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Gülüşmeler)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
Bunun paylaşmaya değer olduğunu düşündüm.
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Alkış)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com