TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
တယ်ရီမောရ် : X ကဘာလို့မသိကိန်းဖြစ်တာလဲ
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
X သည်အဘယ်ကြောင့်မသိသောအရာတစ်ခုခု၏သင်္ကေတဖြစ်ရသနည်း။ ဤတိုတောင်း၍ဟာသမြောက်သောဟောပြောပွဲတွင် တယ်ရီမောရ်က ထင်မှတ်မထားသောအဖြေကိုပြောပြခဲ့ပါသည်။
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
ကျွန်တော်တို့အားလုံးမေးဖူးကြတဲ့ မေးခွန်းတစ်ခုရဲ့အဖြေ ကျွန်တော်မှာ ရှိပါတယ်
00:20
The question is,
1
4212
1117
မေးခွန်းကတော့
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
X ဆိုတဲ့အက္ခရာဟာ ဘာကြောင့်
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
မသိတဲ့ အရာတစ်ခုကို ရည်ညွှန်းတာလဲဆိုတာပါ
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
ဒါကို သင်္ချာအတန်းမှာ အားလုံးသင်ခဲ့ဖူးမှန်း ကျွန်တော်သိပါတယ်
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
ဒါပေမဲ့ အခုမှာတော့ ဘယ်ယဉ်ကျေးမှုထဲမှာမဆို၊ နေရာတိုင်းမှာ ဒါကိုသုံးနေကြတာပါ
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
X ဆု ၊ X ဖိုင်တွဲများ၊
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
X စီမံကိန်း ပြီးတော့ TEDx။
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
အဲဒီ X ဆိုတာ ဘယ်က ရောက်လာတာပါလဲ
00:38
About six years ago
9
23048
1218
ကျွန်တော် လွန်ခဲ့တ ဲ့ခြောက်နှစ်လောက်က
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
အာရပ် ဘာသာစကားကို လေ့လာမယ်လို့ ဆုံးဖြတ်လိုက်ပါတယ်
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
အဲဒီဘာသာစကားက အဆင့်မြင့်မားစွာ ယုတ္တိဗေဒဆန်တဲ့ ဘာသာစကားတစ်ခုဖြစ်နေပါတယ်
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
အာရပ် ဘာသာစကားမှာ စကားလုံးတစ်လုံး၊
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
စကားစုတစ်ခု၊ ဝါကျတစ်ကြောင်းရေးဖို့ဆိုတာ
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
ညီမျှခြင်းတစ်ခုကို ညှိုနှိုင်းဖန်တီးယူရသလိုပါပဲ
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
ဘာလို့လဲဆိုတော့ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုစီတိုင်းက အလွန်တရာတိကျလှပြီး
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
အချက်အလက်တ ွေအများကြီးကို သယ်ဆောင်ပေးလို့ပါ
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
ဒါဟာ ကျွန်တော်တို့ အနောက်တိုင်းက လာတယ်လို့ထင်နေကြတဲ့
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
သိပ္ပံ၊ သင်္ချာနဲ့ အင်ဂျင်နီယာပညာရပ်တွေ တော်တော်များများကို
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
တကယ်တမ်းမှာတော့ ခရစ်တော်ပေါ်ပြီးခေတ် အစောဆုံးရာစုနှစ်တွေမှာ
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
ပါရှန်းလူမျိုး၊ အာရပ်လူမျိုးတွေနဲ့ တူရကီလူမျိုးတွေက
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
လေ့လာဖော်ထုတ်ခဲ့တာဖြစ်နေရခြင်းရဲ့ အကြောင်းရင်းတွေထဲကတစ်ခုပါ
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
ဒီအထဲမှာ တစ်ခုအပါအဝင်ကတော့
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
အယ်ဂျာဘရာ ( al-jebra ) လို့ခေါ်တဲ့ အာရပ် နည်းစနစ်လေးတစ်ခုဖြစ်ပါတယ်
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
အယ်ဂျာဘရာ ကို အကြမ်းဖျင်း ဘာသာပြန်ရင်တော့
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
"မျိုးမတူသော အစိတ်အပိုင်းများကို ပေါင်းစည်းပေးရန်စနစ်" လို့ဆိုပါတယ်
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
အယ်ဂျာဘရာ ဟာနောက်ဆုံးမှာတော့ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားဆီကို အယ်ဂျီဘရာ ( algebra ) အက္ခရာသင်္ချာ အနေနဲ့ရောက်လာပါတယ်
01:26
One example among many.
27
70655
2167
ဒါကတော့ သာဓကတွေအများကြီးထဲက တစ်ခုပါ
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
ဒီ သင်္ချာဆိုင်ရာ အသိအမြင်တွေပါဝင်တဲ့ အာရပ် စာသားတွေဟာ
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
နောက်ဆုံးမှာ ဥရောပတိုက်ကို ရောက်ရှိလာပါတယ်
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
ပြောရမယ်ဆိုရင် ၁၁ နဲ့၁၂ ရာစုတွေမှာ
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
စပိန်ကို ရောက်လာတာပါ
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
သူတို့လည်းရောက်လာရော
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
ဒီအသိအမြင်တွေကို ဥရောပဘာသာ စကားတစ်ခုခုဆီ
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
ဘာသာပြန်ဖို့ စိတ်အားထက်သန်မှု
01:42
into a European language.
35
87089
1649
ကြီးကြီးမားမားဖြစ်လာပါတယ်
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
ဒါပေမဲ့ ပြဿနာတွေရှိနေပါတယ်
01:46
One problem
37
90756
1717
ပြဿနာတစ်ခုကတော့
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
အာရပ် ဘာသာစကားမှာ ဥရောပသားတွေရဲ့အသံအိုးအတွက်
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
များများစားစား မလေ့ကျင့်ဘဲနဲ့
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
ထွက်လို့မရတဲ့အသံတွေ ရှိနေပါတယ်
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
ဒီတစ်ခုကိုတော့ ကျွန်တော်ပြောတာယုံလိုက်ပါခင်ဗျာ
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
ဒါတင်မက ဥရောပဘာသာစကားတွေမှာ ရှိတဲ့အက္ခရာတွေနဲ့
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
ကိုယ်စားပြုဖော်ပြလို့မရတဲ့ အသံတွေလည်း
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
ရှိနေပါသေးတယ်
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
ပြဿနာအရင်းခံတွေထဲက တစ်ခုက ဒီမှာပါ
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
ဒါကတော့ " SHeen " (ရှင်း) ဆိုတဲ့စာလုံးပါ
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
" SH " (ရှ) လို့ကျွန်တော်တို့ ယူဆတဲ့ အသံမျိုးထွက်ပါတယ်
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
၎င်းဟာ အင်္ဂလိပ်စကားလုံး "something" လို
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
တစ်စုံတစ်ရာ၊ အဓိပ္ပာယ်မဖွင့်ဆိုနိုင်သောအရာ၊
02:18
which means "something"
50
122156
1794
မသိသော အရာတစ်ခုလို့ဆိုလိုတဲ့
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
ရှေးလန်း ဆိုတဲ့စကားလုံးရဲ့
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
ရှေ့ဆုံးအက္ခရာလည်းဖြစ်ပါတယ်
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
အာရပ် ဘာသာစကားမှာတော့
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
၄င်းစကားလုံးမှာ တိကျအညွှန်းစကားလုံး “al”( အယ်လ်) ကိုပေါင်းထည့်လိုက်ပြီး
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
တိကျတဲ့အရာဖြစ်အောင် လုပ်လိုက်လို့ရပါတယ်
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
ဒီလိုဆိုတော့ “al-shalan” (အယ်ရှေးလန်း) ဆိုပြီးဖြစ်လာပါတယ်
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
မသိသော ဤအရာပေါ့
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
၎င်းဟာ ဒီဆယ်ရာစု “derivation of proofs” (ဆင့်ကဲသက်သေပြချက်)လို
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
ရှေးဦး သင်္ချာပညာရပ် တစ်လျှောက်လုံးမှာ ပါဝင်နေတဲ့စာလုံး တစ်လုံးဖြစ်ပါတယ်
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
ဒီအချက်အလက်တွေကို ဘာသာပြန်ဖို့တာဝန်ကျလာတဲ့
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
အလယ်ခေတ် စပိန်စာပေပညာရှင်တွေအတွက် ပြဿနာကတော့
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
ရှင်းဆိုတဲ့အက္ခရာနဲ့ ရှေးလန်း ဆိုတဲ့ စာလုံးတွေကို
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
စပိန်ဘာသာကို ပြန်ဆိုလို့လို့မရတာပါပဲ
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
အကြောင်းက စပိန်ဘာသာမှာ SH အသံ၊
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
"sh" (ရှ) ဆိုတဲ့အသံမရှိလို့ပါ
02:59
So by convention,
66
163746
1582
ထုံးစံအတိုင်း သူတို့ဟာ
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
ရှေးဟောင်း ဂန္ဓဝင် ဂရိစာပေကနေ အက္ခရာအနေနဲ့
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
“ kai” ( ခိုင် )လို့ရေးတဲ့ “ck” ( ခ) ဆိုတဲ့ အသံကို
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
မွေးစားလိုက်တဲ့ စည်းစနစ်တစ်ခုကို
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
သတ်မှတ်ခဲ့ပါတယ်
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
နောက်ပိုင်း ဒီစာပေတွေကို အများသုံး ဥရောပဘာသာစကား
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
တစ်ခုဆီကို ဘာသာလည်းပြန်ရော
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
ပြောရရင် လက်တင်ဘာသာစကား ပေါ့နော်
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
သူတို့က ဂရိစာလုံး Kai (ခိုင်) ဆိုတာကို
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
လက်တင်စာလုံး X (အက်စ်)ဆိုတာနဲ့ ဒီအတိုင်းလေး အစားထိုးလိုက်ပါတော့တယ်
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
အဲဒီလို့ဖြစ်သွားတဲ့ အချိန်ကစလို့
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
ဒီစာလုံး လက်တင်ဘာသာစကားဆီ ရောက်လာချိန်မှစလို့
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
နှစ်ပေါင်း ခြောက်ရာနီးပါးကြာအောင် ဒီစာလုံးဟာ
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
သင်္ချာပြဌာန်းစာအုပ်တွေရဲ့ အခြေခံဖြစ်လာပါတော့တယ်
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
ဒါပေမဲ့ အခုတော့ ကျွန်တော်တို့မေးခွန်းအတွက် ကျွန်တော်တို့မှာအဖြေရှိသွားပါပြီ
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
အဲဒီ X က ဘာလို့များ မသိကိန်းဖြစ်နေတာပါလဲ
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
X က မသိကိန်းဖြစ်ရခြင်းရဲ့ အကြောင်းရင်း ဇစ်မြစ်ကတော့
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
စပိန်ဘာသာစကားမှာ "ရှ" သံထွက်လို့မရလို့ပါပဲ
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(ရယ်သံများ)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
ပြီးတော့ ဒီအကြောင်းအရာလေးကို ဝေမျှထိုက်တယ်လို့လကျွန်တော်တွေးမိလို့ပါခင်ဗျာ
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(လက်ခုပ်သံများ)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com