TED2010
Bill Gates: Innovating to zero!
بیڵ گەیتس لە بواری ووزەدا: داهێنان بەرەو سفر
Filmed:
Readability: 3.8
5,598,307 views
لە تێدی ٢٠١٠ دا، بیڵ گەیتس پەردە لەسەر داهاتووی ووزە لە جیهاندا ڕادەماڵێت، باس لە وە دەکات کە پێویستمان بە کرداری زۆر مەزنە تا ڕێگە لە ڕووداوی گەورەی گەردوونی بگرین، باس لەوە دەکات کە بۆچی بە توندی و بە شێوەیەکی جیاواز پشتگیری لە کاریگەرییەکانی ئەتۆم دەکات، مەبەستەکە چی یە؟ چۆن ڕيێژەی کاربۆن لە گەردووندا بگەیەنرێتە "سفر" تاوەکو ساڵی ٢٠٥٠
Bill Gates - Philanthropist
A passionate techie and a shrewd businessman, Bill Gates changed the world while leading Microsoft to dizzying success. Now he's doing it again with his own style of philanthropy and passion for innovation. Full bio
A passionate techie and a shrewd businessman, Bill Gates changed the world while leading Microsoft to dizzying success. Now he's doing it again with his own style of philanthropy and passion for innovation. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I'm going to talk today about energy and climate.
0
1000
4000
ئەمڕۆ لەبارەی وزە و کەشوهەوا قسەتان بۆ دەکەم
00:20
And that might seem a bit surprising because
1
5000
2000
لەگەڵ ئەوەشدا کەمێک سەرسوڕهێنەر دیارە لەبەرئەوەی
00:22
my full-time work at the Foundation is mostly about vaccines and seeds,
2
7000
5000
کاری تەواوی من لەدامەزراوەکەدا بە زۆری لە بارەی پیتاندن و تۆوەکانەوەیە
00:27
about the things that we need to invent and deliver
3
12000
3000
لە بارەی شتانێکەوە ئێمە پێویستە داهێنان و بەرەو پێشبردنی تێدا بکەین
00:30
to help the poorest two billion live better lives.
4
15000
5000
بۆ یارمەتیدانی ٢ ملیار کەسی هەژار تا باشتر بژین
00:35
But energy and climate are extremely important to these people --
5
20000
5000
بەڵام وزەو کەشوهەوا بەشێوەیەکی بنەڕەتی گرنگن بۆ ئەم خەڵکانە...
00:40
in fact, more important than to anyone else on the planet.
6
25000
5000
لە ڕاستیدا، بۆ ئەوان گرنگترینە لە هەر کەسێ زیتر لەسەر ئەم هەسارەیە
00:45
The climate getting worse means that many years, their crops won't grow:
7
30000
5000
کەشوهەوا تا بێت زیاتر بەرەو خراپتر دەچێت، کە ئەمەش مانای ئەوەیە بۆ ماوەی چەندین ساڵ دانەوێڵە لەگەشە کردن دەوەستێت
00:50
There will be too much rain, not enough rain,
8
35000
3000
بارانێکی زیاد لە پێویست دەبێت، یان کەمتر لە پێویست
00:53
things will change in ways
9
38000
2000
شتەکان لە زۆر ڕووەوە دەگۆڕێن
00:55
that their fragile environment simply can't support.
10
40000
4000
تەنها ئەوەی کە ئەو ژینگە لاوازە ناتوانێت پشتتوان بێت
00:59
And that leads to starvation, it leads to uncertainty, it leads to unrest.
11
44000
5000
کە ڕێخۆشکەرە بۆ برسێتی، ڕێخۆشکەرە بۆ گومان، بۆ نا ئارامی
01:04
So, the climate changes will be terrible for them.
12
49000
4000
کەواتە، گۆڕانکاری کەشوهەوا زۆر خراپە بۆ ئەوان
01:08
Also, the price of energy is very important to them.
13
53000
3000
هەروەها نرخی وزە زۆر گرنگە بۆ ئەوان
01:11
In fact, if you could pick just one thing to lower the price of,
14
56000
3000
لە ڕاستیدا، ئەگەر بتوانیت نرخی تاکە شتێک دابەزێنێت
01:14
to reduce poverty, by far you would pick energy.
15
59000
4000
بۆ کەمکردنەوەی هەژاری بە لایەنی کەمەوە وزە هەڵدەبژێریت
01:18
Now, the price of energy has come down over time.
16
63000
4000
لە ئێستادا نرخی وزە هاتۆتە خوارەوە بە تێپەڕبونی کات
01:22
Really advanced civilization is based on advances in energy.
17
67000
6000
شارستانیەتی تەواو پێشکەوتوو بەستراوە بە بونی وزەیەکی پێشکەوتوەوە
01:28
The coal revolution fueled the Industrial Revolution,
18
73000
4000
ڕاپەڕینی خەڵوز بوە هۆی هەڵگیرساندنی ڕاپەڕینی پیشەسازی
01:32
and, even in the 1900s we've seen a very rapid decline in the price of electricity,
19
77000
6000
وە تەنانەت لە ماوەی ساڵەکانی ١٩٩٠ کاندا دابەزینی بەرچاو بینرا لە نرخی کارەبادا
01:38
and that's why we have refrigerators, air-conditioning,
20
83000
3000
بەو هۆیەشەوە ئێمە بەستەر و ساردکەرەوەی هەوامان هەیە
01:41
we can make modern materials and do so many things.
21
86000
4000
دەتوانین مادەی تازەو شتی تازە دروستبکەین
01:45
And so, we're in a wonderful situation with electricity in the rich world.
22
90000
7000
وە بەم شێوەیە، ئێمە لە بارودۆخێکی زۆر باشداین لەگەڵ کارەبادا لە جیهانی دەوڵەمەنیدا
01:52
But, as we make it cheaper -- and let's go for making it twice as cheap --
23
97000
7000
بەڵام، هەتا ئێمە هەرزانتری بکەین... دەچین دوو هێندە هەرزانتر بەرهەمی دەهێنین
01:59
we need to meet a new constraint,
24
104000
2000
بەڵام بە خێرایی کۆسپێکی تر دێتە ڕێمان
02:01
and that constraint has to do with CO2.
25
106000
4000
ئەو کۆسپە مامەڵەکردنە لەگەڵ گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن
02:05
CO2 is warming the planet,
26
110000
3000
گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن زیاتر هەسارەی زەوی گەرمتر دەکات
02:08
and the equation on CO2 is actually a very straightforward one.
27
113000
6000
هەروەها هاوسەنگی گازی دووەم نئۆکسیدی کاربۆن لە ڕاستیدا شتێکی زۆر ئاسانە
02:14
If you sum up the CO2 that gets emitted,
28
119000
4000
ئەگەر گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کۆبکەیتەوە و پاشان بیکەیتە ناو هەواوە
02:18
that leads to a temperature increase,
29
123000
3000
دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی پلەی گەرما
02:21
and that temperature increase leads to some very negative effects:
30
126000
4000
بەرزبونەوەی پلەی گەرماش دەبێتە هۆی هەندێک کاریگەری لاوەکی خراپ
02:25
the effects on the weather; perhaps worse, the indirect effects,
31
130000
3000
کاریگەریەکان لەسەر کەشووهەوا، دەشێت کاریگەریە لاوەکیەکان خراپتر بکات
02:28
in that the natural ecosystems can't adjust to these rapid changes,
32
133000
5000
لەم سیستەمە ژینگە سروشتیەدا ناتوانرێت زاڵ بین بەسەر ئەم گۆرانە کتوپڕانەدا
02:33
and so you get ecosystem collapses.
33
138000
3000
کەواتە سیستەمی ژینگەیی وردە وردە لەناو دەچێت
02:36
Now, the exact amount of how you map
34
141000
3000
ئێستا، هەڵدەستین بە دیاریکردنی بڕی دیاریکراو
02:39
from a certain increase of CO2 to what temperature will be
35
144000
4000
لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرما
02:43
and where the positive feedbacks are,
36
148000
2000
کە هەڵسەنگاندنە پۆزەتیڤیەکان
02:45
there's some uncertainty there, but not very much.
37
150000
3000
هەندێکی دیاریکراون، بەڵام کەمن
02:48
And there's certainly uncertainty about how bad those effects will be,
38
153000
3000
هەروەها هەندێک باوەڕنەبون هەن کە چەندە ئەو کاریگەریانە خراپ دەبن
02:51
but they will be extremely bad.
39
156000
3000
بەڵام زۆر خراپ دەبن
02:54
I asked the top scientists on this several times:
40
159000
2000
چەندین جار لە زانا باڵاکنم پرسیوە
02:56
Do we really have to get down to near zero?
41
161000
3000
ئایا ئێمە بۆ ڕێژەی خوار سفریش دادەبەزین؟
02:59
Can't we just cut it in half or a quarter?
42
164000
3000
ناتوانین تەنها چارەکێکمان لە نیو یان چوار چارەک دەستبکەوێت؟
03:02
And the answer is that until we get near to zero,
43
167000
4000
وەلامەکەش ئەوەیە کە تا نزمبینەوە بۆ نزیکەی سفر
03:06
the temperature will continue to rise.
44
171000
2000
پلەی گەرمی بەردەوام لە بەرزبونەوەدا دەبێت
03:08
And so that's a big challenge.
45
173000
2000
وە ئەمەس تەحەدایەکی گەورەیە
03:10
It's very different than saying "We're a twelve-foot-high truck trying to get under a ten-foot bridge,
46
175000
5000
ئەوە لەوە قورسترە وەک بڵێین "ئێمە ئۆتۆمبیلێکمان پێیە دوانزدە پێ بەرزە دەمانەوێت بە ژێر پردێکدا بڕۆین کە دە مەتر بەرزە
03:15
and we can just sort of squeeze under."
47
180000
3000
ناشتوانین پەستان بخەینە سەر زەویەکەی ژێر پێمان تاکو دابەزێت"
03:18
This is something that has to get to zero.
48
183000
4000
ئەمەش شتێکە کە لە خوار سفرەوە ڕوودەدات
03:22
Now, we put out a lot of carbon dioxide every year,
49
187000
4000
ئێستا، ئێمە ساڵانە بڕێکی گەورەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن فڕێدەدەینە هەواوە
03:26
over 26 billion tons.
50
191000
2000
زیاتر لە ٢٦ ملیار تەن
03:28
For each American, it's about 20 tons;
51
193000
4000
بۆ هەر هاوڵاتیەکی ئەمریکی ٢٠ تەن
03:32
for people in poor countries, it's less than one ton.
52
197000
3000
هەروەها بۆ ئەو خەڵکانەی لە ووڵاتە هەژارەکانن، کەمترە لە یەک تەن بۆ هەر تاکێک
03:35
It's an average of about five tons for everyone on the planet.
53
200000
4000
کەواتە ڕێژەکە نزیکەی ٥ تەنە بۆ هەر تاکێک لەسەر ئەم هەسارەیە
03:39
And, somehow, we have to make changes
54
204000
2000
بە هەر شێوەیەک بێت پێویستە گۆڕانکاری بکەین
03:41
that will bring that down to zero.
55
206000
3000
بۆ ئەوەی ئەوە بهێنینە خوارەوە بۆ سفر
03:44
It's been constantly going up.
56
209000
2000
بە بەردەوامی بەرەو زیاد بوون دەچێت
03:46
It's only various economic changes that have even flattened it at all,
57
211000
5000
ئەوەش بە چەند گۆڕانکاریەکی ئابوریانە دەبێت کە بەتەواوەتی دایدەبەزێنێت
03:51
so we have to go from rapidly rising
58
216000
3000
بۆیە دەبێت هەنگاو بنێین ئەو بەرزبونەوەی خێرایە
03:54
to falling, and falling all the way to zero.
59
219000
3000
نزمبکەینەوە، نزمبکەینەوە بۆ خاڵی سفر.
03:57
This equation has four factors,
60
222000
2000
ئەم هاوکێشەیە چوار فاکتەری هەیە
03:59
a little bit of multiplication:
61
224000
2000
کەمێک لێکدانی دەوێت:
04:01
So, you've got a thing on the left, CO2, that you want to get to zero,
62
226000
3000
کەواتە شتێکت دەبێت لە لای چەپ کە گازی دووەم ئۆلسیدی کاربۆنە، دەتەوێت دایبەزێنیت بۆ سفر
04:04
and that's going to be based on the number of people,
63
229000
4000
کە ئەوەش وابەستەیە بە ژمارەی خەڵکەوە
04:08
the services each person's using on average,
64
233000
3000
هەروەها بە ئەو خزمەتگوزاریانەی کە هەرتاکێک بەکاریان دەهێنێت لە ڕێژەکەدا
04:11
the energy on average for each service,
65
236000
3000
ووزەکەش لە ڕێژەکادا بۆ هەر خزمەتگوزاریەک
04:14
and the CO2 being put out per unit of energy.
66
239000
4000
وە دانانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بۆ هەر یەکەیەک لە ووزە
04:18
So, let's look at each one of these
67
243000
2000
کەواتە، بابڕوانینە هەریەکێک لەمانە
04:20
and see how we can get this down to zero.
68
245000
4000
با ببینین چۆن دەتوانین ئەمە داببەزێنین بۆ سفر
04:24
Probably, one of these numbers is going to have to get pretty near to zero.
69
249000
4000
بەلایەنی کەمەوە، یەکێک لەم ژمارانە جوان دەبێت و دادەبەزێت بۆ نزیکەی سفر
04:28
Now that's back from high school algebra,
70
253000
3000
ئێستا گەڕاینەوە بۆ خوێندنی جەبری دوا ناوەندی
04:31
but let's take a look.
71
256000
2000
بەڵام با زیاتر وەربگرین
04:33
First, we've got population.
72
258000
2000
یەکەم، ئێمە دانیشتوانمان وەرگرت
04:35
The world today has 6.8 billion people.
73
260000
3000
کە ئێستا جیهان ٦،٨ ملیار کەسە
04:38
That's headed up to about nine billion.
74
263000
2000
ئەوەش بەرەو زیادبون دەچێت بۆ نزیکەی ٩ ملیار کەس
04:40
Now, if we do a really great job on new vaccines,
75
265000
4000
ئێستا، ئەگەر کارێکی زۆر باش بکەین لەسسەر ڤاکسینەکان
04:44
health care, reproductive health services,
76
269000
2000
خزمەتگوزاری تەندروستی، خزمەتگوزاریە وەبەرهێنەرەکانی تەندروستی
04:46
we could lower that by, perhaps, 10 or 15 percent,
77
271000
4000
ئەوە دەتوانین ئەوە دابەزێنین بەنزیکەی لەسەدا ٢٠ بۆ لەسەدا ٣٠
04:50
but there we see an increase of about 1.3.
78
275000
4000
بەڵام لێرەدا زیادبونێک بە ڕێژەی ١،٣ دەبینین
04:54
The second factor is the services we use.
79
279000
3000
فاکتەری دووەم ئەو خزمەتگوزاریانەن کە ئێمە بەکاریان دەهێنین
04:57
This encompasses everything:
80
282000
2000
ئەمەش هەموو شتەکان دەگرێتەوە
04:59
the food we eat, clothing, TV, heating.
81
284000
4000
ئەو خواردنەی کە دەیخۆین، جلوبەرگەکانمان، تەلەڤزیۆن، گەرمکەرەوەکان
05:03
These are very good things:
82
288000
3000
ئەمانە کۆمەڵێ شتی زۆر باشن
05:06
getting rid of poverty means providing these services
83
291000
3000
لە ناوبردنی هەژاری واتە دابینکردنی ئەم خزمەتگوزاریانە
05:09
to almost everyone on the planet.
84
294000
2000
بەلایەنێکی کەمەوە بۆ هەر تاکێکی سەر زەوی
05:11
And it's a great thing for this number to go up.
85
296000
4000
وە ئەمەش کارێکی دڵخٶشکەرە کە ئەم ژمارەیە بەرەو سەرەوە هەڵکشێ
05:15
In the rich world, perhaps the top one billion,
86
300000
2000
لە جیهانی دەوڵەمەندیدا، بەلایەنی کەمەوە بەرز بێتەوە بۆ لوتکە واتە ١ ملیار
05:17
we probably could cut back and use less,
87
302000
2000
کە ئەمەش لە کیس چووە تاکو کەمبکرێتەوە کەمتر بەکاربهێنرێت
05:19
but every year, this number, on average, is going to go up,
88
304000
4000
بەڵام ساڵانە ئەم ژمارەیە بەگشتی ڕوو لە بەرزبونەوەیە
05:23
and so, over all, that will more than double
89
308000
4000
وە بەم شێوەیە بەرەو دوو هێندە هەنگاو دەنێت
05:27
the services delivered per person.
90
312000
3000
لە گەیاندنی خزمەتگوزاریەکان بۆ هەر تاکێک
05:30
Here we have a very basic service:
91
315000
2000
لێرەدا هەندێ خزمەتگوزاری بنەڕەتیمان هەیە
05:32
Do you have lighting in your house to be able to read your homework?
92
317000
3000
ئایا ڕوناکیت هەیە لە ماڵەوە تا کو بتوانی بەوهۆیەوە ئەرکەکانی خوێندن جێبەجێبکەی؟
05:35
And, in fact, these kids don't, so they're going out
93
320000
2000
لە ڕاستیدا، ئەم منداڵانە نیانە بۆیە ئەوان ناچارن بچنە دەرەوە
05:37
and reading their school work under the street lamps.
94
322000
4000
تا لەبەر ڕووناکی گڵۆپی سەر شەقامەکان ئەرکەکانی قوتابخانە تەواو بکەەن
05:42
Now, efficiency, E, the energy for each service,
95
327000
4000
ئێستا توانای E ، ووزەکەی دەبێت بۆ هەموو خزمەتگوزاریەک
05:46
here finally we have some good news.
96
331000
2000
کەواتە لێرەدا هەندێ هەواڵی باشمان هەیە
05:48
We have something that's not going up.
97
333000
2000
شتێکمان هەیە کە سەرناکەوێت
05:50
Through various inventions and new ways of doing lighting,
98
335000
3000
بە درێژایی داهێنانە جۆربەجۆرەکان و ڕێگا تازەکان بۆ ڕووناک کردنەوە
05:53
through different types of cars, different ways of building buildings --
99
338000
5000
لە ڕێگای جۆرە جیاوازەکانی ئۆتۆمبیلەکانەوە، جۆرە جیاوازەکانی بیناسازی
05:58
there are a lot of services where you can bring
100
343000
3000
چەندین جۆر خزمەتگوزاری هەیە کە دەتوانیت
06:01
the energy for that service down quite substantially.
101
346000
4000
ووزەی بەکارهێنانیان بۆ ڕێژەیەکی کەمتر کەم بکەیتەوە
06:05
Some individual services even bring it down by 90 percent.
102
350000
3000
هەندێ لە خزمەتگوزاریەکان بڕی ووزەکانیان دەتوانیت بە ڕادەی لە سەدا ٩٠ بهێنیتە خوارەوە
06:08
There are other services like how we make fertilizer,
103
353000
3000
هەندێک خزمەتگوزاری هەیە وەک چۆنیەتی دروستکردنی چیمەنتۆ
06:11
or how we do air transport,
104
356000
2000
یان وەک ئەوەی کە چۆن هێڵی ئاسمانی بەکاردەهێنین
06:13
where the rooms for improvement are far, far less.
105
358000
4000
بەڵام لە ئێستادا دەرفەتی بەرەو پێشبردن کەمە
06:17
And so, overall here, if we're optimistic,
106
362000
2000
بەم شێوەیە، لێرەدا، ئەگەر گەشبین بین
06:19
we may get a reduction of a factor of three to even, perhaps, a factor of six.
107
364000
7000
لەوانەیە سێ کەمبونەوەمان لە فاکتاری سێهەم دەستبکەوێت، لەوانەشە فاکتەری شەشەم
06:26
But for these first three factors now,
108
371000
3000
بەڵام بۆ سێ فاکتەرەی یەکەم
06:29
we've gone from 26 billion to, at best, maybe 13 billion tons,
109
374000
5000
گەیشتینە ٢٦ ملیار، ئەوە باشە، لەوانەیە ١٣ تەن بێت
06:34
and that just won't cut it.
110
379000
2000
لەوەش زیاتر کەم ناکات.
06:36
So let's look at this fourth factor --
111
381000
2000
ئێستاش با سەیری فاکتەری چوارەم بکەین
06:38
this is going to be a key one --
112
383000
2000
ئەمەیان دەبێتە فاکتەری کلیل
06:40
and this is the amount of CO2 put out per each unit of energy.
113
385000
6000
ئەمەش بڕی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی کەمکراوەیە بۆ هەریەکەیەکی ووزە
06:46
And so the question is: Can you actually get that to zero?
114
391000
4000
کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا دەتوانیت ڕێژەکە کەمبکەیتەوە بەرەو سفر؟
06:50
If you burn coal, no.
115
395000
2000
ئەگەر خەڵوز بسوتێنن، نەخێر
06:52
If you burn natural gas, no.
116
397000
2000
ئەگەر گازی سروشتی بستوێنن، نەخێر
06:54
Almost every way we make electricity today,
117
399000
3000
بە زۆر ڕێگە کارەبامان بەرهەم هێناوە لە ئەمڕۆدا
06:57
except for the emerging renewables and nuclear, puts out CO2.
118
402000
6000
بێجگە لەسەرچاوە ووزەکانی تازە کە نووێدەکرێنەوە لەگەڵ ووزەی ئەتۆم، ئەمانە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن فڕێدەدنە هەواوە
07:03
And so, what we're going to have to do at a global scale,
119
408000
3000
بەم شێوەیە ئەوەی دەیکەین بەشێوەیەکی بەرفراوان لە جیهاندا
07:06
is create a new system.
120
411000
3000
دروستکردنی سیستەمێکی نوێیە
07:09
And so, we need energy miracles.
121
414000
2000
ئێمە پێویستمان بە ووزەی موعجیزە هەیە
07:11
Now, when I use the term "miracle," I don't mean something that's impossible.
122
416000
4000
ئێستا کە زاراوەی (موعجیزە) بەکاردەهێنم مەبەستم شتێکی مەحاڵ نیە
07:15
The microprocessor is a miracle. The personal computer is a miracle.
123
420000
5000
مایکرۆ پڕۆسێسەری کۆمپیوتەرەکانمان موعجیزەن کۆمپیوتەرە تایبەتەکانمان
07:20
The Internet and its services are a miracle.
124
425000
3000
ئینتەرنێت و خزمەتگوزاریەکانی موعجیزەن.
07:23
So, the people here have participated in the creation of many miracles.
125
428000
5000
کەواتە، خەڵکی بەشداریان کردوە لە داهێنانی چەندین موعجیزەدا
07:28
Usually, we don't have a deadline,
126
433000
2000
زۆربەی جارئێمە دوا مۆڵەتمان نیە
07:30
where you have to get the miracle by a certain date.
127
435000
2000
کاتێک کە بتوانیت موعجیزەیەکی نوێ لە کاتێکی دیاریکراودا دروست بکەیت
07:32
Usually, you just kind of stand by, and some come along, some don't.
128
437000
4000
هەمیشە، هەندێکمان لایەنگیری دەکەین، وە هەندێکیش بە دوامان دێن، هەندێکیش نایەن
07:36
This is a case where we actually have to drive at full speed
129
441000
4000
لەم بارودۆخەدا کە دەبێت بە خێراییەکی زۆر کاربکەین
07:40
and get a miracle in a pretty tight timeline.
130
445000
5000
تاکو موعجیزەیەکی ووزە لە کاتێکی بەرتەسکی دیاریکراودا بەدەست بهێنین
07:45
Now, I thought, "How could I really capture this?
131
450000
3000
ئێستا پێم وابوو کە بەراستی چۆن ئەمە بەدەست بکەوێت؟
07:48
Is there some kind of natural illustration,
132
453000
2000
ئایا هیچ جۆرێک ڕوونکردنەوەی سروشتی هەیە
07:50
some demonstration that would grab people's imagination here?"
133
455000
5000
هەندێک شێواز هەیە کە خەیاڵی خەڵکی بفڕێنێت بۆ ئێرە؟
07:55
I thought back to a year ago when I brought mosquitos,
134
460000
4000
بیرم کەوتەوە، ساڵێک لەمەو پێش بوو کاتێک هەندێک مێشولەم هێناو بەخێوم کردن
07:59
and somehow people enjoyed that.
135
464000
2000
تا ڕادەیەک خەڵکی چێژیان لێبینی
08:01
(Laughter)
136
466000
2000
پێکەنین
08:03
It really got them involved in the idea of,
137
468000
3000
ئەوە بەتەواوی ئەوان تێوە ئەگلێنێ لە بیرۆکەی
08:06
you know, there are people who live with mosquitos.
138
471000
3000
ئێوە دەزانن، خەڵک هەیە لەگەڵ مێشولەدا دەژی
08:09
So, with energy, all I could come up with is this.
139
474000
5000
کەواتە لەگەڵ ووزەدا، هەموو ئەم شتانە دێن
08:14
I decided that releasing fireflies
140
479000
3000
بڕیارم دا مێرولە ڕووناکەکان بەڕەڵا بکەم
08:17
would be my contribution to the environment here this year.
141
482000
4000
ئەمەش دەبێتە هاریکاری من بۆ ژینگە لەم ساڵدا
08:21
So here we have some natural fireflies.
142
486000
3000
کەواتە لێرەدا هەندێ مێروولەی درەوشاوەمان هەیە
08:24
I'm told they don't bite; in fact, they might not even leave that jar.
143
489000
3000
پێموتراوە کە ئەوانە گاز ناگرن و تەنانەت ئەو شووشەیەش بەجێناهێڵن کە تیایدان
08:27
(Laughter)
144
492000
3000
پێکەنین
08:30
Now, there's all sorts of gimmicky solutions like that one,
145
495000
5000
ئێستا، ئەمانە هەمووی شیکەرەوەی دەرەکین وەک ئەم دانەیە
08:35
but they don't really add up to much.
146
500000
2000
بەڵام لە ڕاستیدا شتێکی وەها زیاد ناکەن
08:37
We need solutions -- either one or several --
147
502000
4000
ئێمە چارەسەرمان پێویستە.. یەکێک یان زیاتر
08:41
that have unbelievable scale
148
506000
4000
کە خاوەنی خشتەیەکی سەڕسوڕهێنەر و
08:45
and unbelievable reliability,
149
510000
2000
وردەکاریەکی سەڕسوڕهێنەر بێت
08:47
and, although there's many directions people are seeking,
150
512000
3000
لەگەڵ ئەوەشدا چەندین ڕێگە هەیە کە خەڵک بە دوایانا دەگەڕێن
08:50
I really only see five that can achieve the big numbers.
151
515000
4000
بەڕاستی تەنها پێنج لەوانە دەبینم کە ژمارەی زۆر گەورەیان بەردەکەوێت
08:54
I've left out tide, geothermal, fusion, biofuels.
152
519000
5000
ئەوە جێدەهێڵم، لافاو، وزەی گەرمی زەوی، توانەوە، وزەی ئەندامی
08:59
Those may make some contribution,
153
524000
2000
ئەمانە دەتوانن هەندێ یارمەتیدەربن
09:01
and if they can do better than I expect, so much the better,
154
526000
2000
ئەگەر ئەمانە باشتر کاربکەن لەوەی چاوەڕێی دەکەم، زۆر باش دەبێت
09:03
but my key point here
155
528000
2000
بەلام خاڵە سەرەکیەکەی من لێرەدا ئەوەیە
09:05
is that we're going to have to work on each of these five,
156
530000
4000
ئێمە پێویستە کار بکەین لەسەر ئەم پێنج سەرچاوەیە
09:09
and we can't give up any of them because they look daunting,
157
534000
4000
ناشتوانین هیچ لەوانە لە دەست بدەین لەبەرئەوەی ئەوانە قورس دیارن
09:13
because they all have significant challenges.
158
538000
4000
چونکە زۆر تەحەدای گەورەیان لەگەڵدایە
09:17
Let's look first at the burning fossil fuels,
159
542000
2000
با سەرتا سەیرێکی سوتەمەنیە دەرهاتوەکانی ژێر زەوی بکەین
09:19
either burning coal or burning natural gas.
160
544000
4000
بەهەمان شێوە سوتانی خەڵوز یان گازی سروشتی
09:23
What you need to do there, seems like it might be simple, but it's not,
161
548000
3000
تۆ چیت پێویستە لەوێدا، وا دیارە سادەیە، بەڵام وانیە
09:26
and that's to take all the CO2, after you've burned it, going out the flue,
162
551000
6000
ئەوەش ئەوەیە کە هەموو گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دوای سوتان دەڕژێتە ناو چینی هەواوە
09:32
pressurize it, create a liquid, put it somewhere,
163
557000
3000
ئینجا بیخەینە ژێر پەستانەوە، یان بکرێتە شلەیەک، دواتر بکرێتە شوێنێکەوە
09:35
and hope it stays there.
164
560000
2000
هیوادارم لەوێدا بمێنێتەوە
09:37
Now we have some pilot things that do this at the 60 to 80 percent level,
165
562000
4000
لە ئێستادا هەندێ کەرەستەی فڕۆکەوانەکان هەیە کە ئەو کارە دەکات لە پلەی ٦٠ بۆ ٨٠
09:41
but getting up to that full percentage, that will be very tricky,
166
566000
4000
بەڵام ڕێژەیەکی بەرزتر لەمە، ئەبێتە شتێکی مەتەڵ ئاسا
09:45
and agreeing on where these CO2 quantities should be put will be hard,
167
570000
6000
هەروەها بڕیاردان لەسەر ئەوەی کە ئەم بڕە پاشەکەوتکراوە لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنە لە کوێدا دابنرێت زۆر قورسە
09:51
but the toughest one here is this long-term issue.
168
576000
3000
بەڵام قورسترین کێشە ئەم زاراوە درێژەیە
09:54
Who's going to be sure?
169
579000
2000
کێ دڵنیا دەبێت؟
09:56
Who's going to guarantee something that is literally billions of times larger
170
581000
4000
کێ دەتوانێت گرەنتی ئەو شتە بکات کە ملیاران جار گەورەترە
10:00
than any type of waste you think of in terms of nuclear or other things?
171
585000
4000
لەهەر جۆرێکی تر لە بەکارهێنان، زیاتریش لە ووزەی ناوەکی یان شتەکانی تر؟
10:04
This is a lot of volume.
172
589000
3000
ئەمە ڕێژەیەکی زۆر زۆرە
10:07
So that's a tough one.
173
592000
2000
کەواتە ئەمە شتە ئەستەمەکە بوو
10:09
Next would be nuclear.
174
594000
2000
پاشان دەبێتە ووزەی ناوەکی
10:11
It also has three big problems:
175
596000
3000
ئەمەش سێ کێشەی گەورەی هەیە
10:14
Cost, particularly in highly regulated countries, is high;
176
599000
4000
تێچونی بەتایبەتی لەو ووڵاتانەی کە خاوەنی سیستەمێکی وردن، بەرزە
10:18
the issue of the safety, really feeling good about nothing could go wrong,
177
603000
4000
وە هەستکردن لە بارەی سەلامەتی، یان ئەوەی کە هەموو شتێ بە باشی دەڕوا بەڕێوە
10:22
that, even though you have these human operators,
178
607000
3000
تەنانەت بیر بکەرەوە لەو مرۆڤانەی کە کاردەکەن لەو شوێنانە
10:25
that the fuel doesn't get used for weapons.
179
610000
3000
بۆیە ئەم سوتەمەنیە بەکارنایەت لە پیشەسازی چەکدا
10:28
And then what do you do with the waste?
180
613000
2000
کەواتە چی دەکەی لەبارەی ڕۆژئاواوە؟
10:30
And, although it's not very large, there are a lot of concerns about that.
181
615000
3000
ئەوە زۆر گەورە نیە، چەندین ئەگەر هەن لەو ڕوەوە
10:33
People need to feel good about it.
182
618000
2000
خەڵکی دەبێت لەگەڵ ئەوەدا خەیاڵیان ئاسودە بێت.
10:35
So three very tough problems that might be solvable,
183
620000
5000
کەواتە سێ کێشە گەورەکە دەشێت بەم شێوەیە چارەسەر بکرێت،
10:40
and so, should be worked on.
184
625000
2000
وە دەبێت بەم شێوەیە کاریان لەسەر بکەین.
10:42
The last three of the five, I've grouped together.
185
627000
3000
سێ دانەی کۆتایی لە پێنج سوتەمەنیەکان، بەیەکەوە گرێم داون.
10:45
These are what people often refer to as the renewable sources.
186
630000
4000
ئەوانەش ئەوانەن کە زۆر جار خەڵك ئاماژەیان پێدەکات و زانیاریان دەبێت لەسەری.
10:49
And they actually -- although it's great they don't require fuel --
187
634000
4000
لەڕاستیشدا.. ئەوەش زۆر باشە کە سوتەمەنی ناوێت
10:53
they have some disadvantages.
188
638000
2000
هەندێ لایەنی خراپیشیان هەیە
10:55
One is that the density of energy gathered in these technologies
189
640000
6000
یەکێک لەوانە چڕی ووزەیە کە لەم تەکنەلۆجیایەدا بەکاردێت
11:01
is dramatically less than a power plant.
190
646000
2000
کە بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر کەمترە لە وێستگەی دروستکردنی کارەبا
11:03
This is energy farming, so you're talking about many square miles,
191
648000
4000
ئەمە کشتوکاڵی ووزەیە، کەواتە تۆ باس لە چەندین میلی چوارگۆشە دەکەیت
11:07
thousands of time more area than you think of as a normal energy plant.
192
652000
5000
هەزاران جار زیاترە لەوەی کە بۆ هەر جۆرە بەرهەمهێنانێکی ووزە تەرخان دەکرێت
11:12
Also, these are intermittent sources.
193
657000
3000
ئەمەن سەرچاوەی بچر بچر و ناجێگیرن
11:15
The sun doesn't shine all day, it doesn't shine every day,
194
660000
3000
خۆر هەموو ڕۆژێک نادرەوشێتەوە، هەموو ڕۆژێک هەڵنایەت
11:18
and, likewise, the wind doesn't blow all the time.
195
663000
3000
هەروەها با هەمو ڕۆژیک هەڵناکات
11:21
And so, if you depend on these sources,
196
666000
2000
کەواتە ئەگەر پست بەم سەرچاوانە ببەستیت
11:23
you have to have some way of getting the energy
197
668000
3000
دەبێت چەند ڕێگەیەک بدۆزیتەوە بۆ بەدەستهێنانی ووزە
11:26
during those time periods that it's not available.
198
671000
3000
لەو کاتانەدا کە لە بەردەستدا نین
11:29
So, we've got big cost challenges here,
199
674000
3000
بۆیە ڕووبەڕوی هەندێک تەحەدای تێجونەکان دەبینەوە
11:32
we have transmission challenges:
200
677000
2000
تەحەدای گواستنەوەشمان هەیە
11:34
for example, say this energy source is outside your country;
201
679000
3000
بۆ نمونە، بڵێ سەرچاوەی ئەم ووزەیە لە دەرەوەی ووڵاتەکەتە
11:37
you not only need the technology,
202
682000
2000
تۆ تەنها تەکنەلۆجیات پێویست ناێت
11:39
but you have to deal with the risk of the energy coming from elsewhere.
203
684000
5000
بەڵکو دەبێت بگونجێی لەگەڵ مەترسی پەیدابونی ووزە لە جێگەی ترەوە
11:44
And, finally, this storage problem.
204
689000
2000
لە کۆتایدا ئەمە کێشەی پاشەکەوتکردنە
11:46
And, to dimensionalize this, I went through and looked at
205
691000
3000
بۆیە ئاڕاستەکردنی ئەمە، ڕۆشتم تەماشایەکی
11:49
all the types of batteries that get made --
206
694000
3000
هەموو جۆرەکانی پاتریم کرد کە دروستیان دەکەین
11:52
for cars, for computers, for phones, for flashlights, for everything --
207
697000
4000
بۆ ئۆتۆمبێلەکان، بۆ کۆمپیوتەرەکان، بۆ مۆبایلەکان، بۆ لایتەکان، بۆ هەمو شتێک
11:56
and compared that to the amount of electrical energy the world uses,
208
701000
5000
هەموویم بەراورد کرد لەگەڵ ڕێژەی بەکارهاتوو کە هەموو جیهان بەکاری دەهێنێت
12:01
and what I found is that all the batteries we make now
209
706000
4000
بۆم دەرکەوت کە ئەو پاتریانەی ئێستا دروستیان دەکەین
12:05
could store less than 10 minutes of all the energy.
210
710000
4000
دەتوانن تەنها کەمتر لە ١٠ خولەکی ئەو ووزەیە خەزن بکەن
12:09
And so, in fact, we need a big breakthrough here,
211
714000
3000
لە ڕاستیدا، پێویستمان بە بەرەو پێشچونێکی گەورە هەیە لیرەدا
12:12
something that's going to be a factor of 100 better
212
717000
4000
شتێک کە سەد جار باشترە لە فاکتەرەکان
12:16
than the approaches we have now.
213
721000
2000
هەروەها لەو ڕیگایانەی کە ئێستا هەمانە
12:18
It's not impossible, but it's not a very easy thing.
214
723000
4000
ئەوە مەحاڵ نیە بەڵام ئاسانیش نیە
12:22
Now, this shows up when you try to get the intermittent source
215
727000
4000
ئێستا، ئەوە دەردەکەوێت کاتێک هەوڵدەدەیت بگەیت بە سەرچاوە پچڕ پچڕەکان
12:26
to be above, say, 20 to 30 percent of what you're using.
216
731000
4000
بۆ ئەوەی لەسەرەوە بیت، بڵێ لە %٢٠ بۆ %٣٠ لەوەی بەکاری دەهێنیت
12:30
If you're counting on it for 100 percent,
217
735000
2000
ئەگەر ئەوە حساب بکەیت بۆ لە %١٠٠
12:32
you need an incredible miracle battery.
218
737000
5000
پێویستت بە پاتری سەرسوڕهێنەری ئەفەسانەیە
12:38
Now, how we're going to go forward on this -- what's the right approach?
219
743000
3000
ئێستا، ئێمە چۆن بەرەو پێش بچین لەمەدا.. کامەیان مامەڵەی دروستە؟
12:41
Is it a Manhattan Project? What's the thing that can get us there?
220
746000
4000
ئەوە پڕۆژەی هانتانە؟ ئەو شتانە چین کە لێرەدا سودیان دەبێت؟
12:45
Well, we need lots of companies working on this, hundreds.
221
750000
5000
کەواتە بۆ کارکردن لەسەر ئەمە پێویستمان بە زۆر کۆمپانیا دەبێت، سەدان
12:50
In each of these five paths, we need at least a hundred people.
222
755000
3000
بۆ هەر یەکێک لەم پێنج ڕێگەیە، بەلایەنی کەمەوە پێویستمان بە سەد کەسە
12:53
And a lot of them, you'll look at and say, "They're crazy." That's good.
223
758000
4000
زۆر بەی ئەوان کاتێک سەیریان دەکەیت، دەڵێیت " ئەوان شێتن" ئەوە باشە
12:57
And, I think, here in the TED group,
224
762000
3000
واهەست دەکەم لێرە لە گروپی تێد
13:00
we have many people who are already pursuing this.
225
765000
4000
خەڵکێکی زۆر هەن کە بەدوای ئەمەدا دەچن
13:04
Bill Gross has several companies, including one called eSolar
226
769000
4000
بیڵ گرۆس چەندین کۆمپانیای هەیە، بەوەشەوە کە پێی دەوترێت ئیسۆل
13:08
that has some great solar thermal technologies.
227
773000
2000
کە چەندین تەکنەلۆجیای گەرمکردنی هەیە کە ووزەی خۆر کاردەکەن
13:10
Vinod Khosla's investing in dozens of companies
228
775000
4000
ڤینۆد کۆسڵا لەچەندین کۆمپانیا دەکۆڵێتەوە
13:14
that are doing great things and have interesting possibilities,
229
779000
4000
چەندین کاری باش و شتی باش دەکەن
13:18
and I'm trying to help back that.
230
783000
2000
منیش دەمەوێت یارمەتیان بدەم لە بەرامبەر ئەوەدا
13:20
Nathan Myhrvold and I actually are backing a company
231
785000
4000
ناثان میرڤۆڵد و من لەڕاستیدا پشتگیری کۆمپانیایەک دەکەین
13:24
that, perhaps surprisingly, is actually taking the nuclear approach.
232
789000
4000
لەوانەیە سەیر بیت، لە ڕاستیدا نزیک دەبینەوە لە ووزەی ناوەکی
13:28
There are some innovations in nuclear: modular, liquid.
233
793000
4000
چەند داهێنانێک هەن لە ئەتۆمدا: وەک دابەشکردن ، شل کردنەوە
13:32
And innovation really stopped in this industry quite some ago,
234
797000
4000
لە ماوەی ڕبردوودا داهێنان لەم پیشەسازیەدا بەتەواوی وەستابوو
13:36
so the idea that there's some good ideas laying around is not all that surprising.
235
801000
5000
لەدەوروبەرمان چەندین بیرۆکەی باش هەن بەڵام بەتەواوەتی دڵخۆشکەر نین
13:41
The idea of TerraPower is that, instead of burning a part of uranium --
236
806000
6000
بیرۆکەی هێزی تێرا، لە جیاتی سوتاندنی بەشێک لە یۆرانیۆم
13:47
the one percent, which is the U235 --
237
812000
3000
کە لە %١، ئەوەش U235
13:50
we decided, "Let's burn the 99 percent, the U238."
238
815000
5000
بڕیارماندا لە %٩٩ ی بسوتێنین کە دەکاتە U236
13:55
It is kind of a crazy idea.
239
820000
2000
ئەوە بیرۆکەیەکی شێتانە بوو
13:57
In fact, people had talked about it for a long time,
240
822000
3000
لە ڕاستیدا ، خەڵکی ماوەیەکی دوورو درێژ لەو بارەیەوە قسەیان کرد
14:00
but they could never simulate properly whether it would work or not,
241
825000
4000
بەڵام هەرگیز نەیانتوانی بەتەواوەتی ئەوە دەرببڕن کە ئەوە کاردەکات یان نا
14:04
and so it's through the advent of modern supercomputers
242
829000
3000
کە ئەوەش لە ڕێگەی داهێنانی کۆمپیوتەرە باڵا مۆدێرنەکانەوە دەبێت
14:07
that now you can simulate and see that, yes,
243
832000
2000
ئێستا دەتونین لاسایی بکەینەوە، با تاقی بکەینەوە، بەڵێ
14:09
with the right material's approach, this looks like it would work.
244
834000
6000
لەگەڵ لێکۆڵینەوەی تەواو، لەوە دەچێت سەربگرێت
14:15
And, because you're burning that 99 percent,
245
840000
3000
لەبەرئەوەی لە %٩٩ ی ئەوە دەسوتێت
14:18
you have greatly improved cost profile.
246
843000
4000
بەشێوەیەکی زۆر باش نرخی تاکە کەس بەرەو پێش دەبەیت
14:22
You actually burn up the waste, and you can actually use as fuel
247
847000
4000
لە ڕاستیدا تۆ پاشەڕۆکەی دەسوتێنیت، لە ڕاستیدا ئەو سوتەمەنیەش
14:26
all the leftover waste from today's reactors.
248
851000
3000
هەموو پاشماوەکانە لە پاشماوەی ئەتۆمیەکان
14:29
So, instead of worrying about them, you just take that. It's a great thing.
249
854000
5000
بۆیە ، لەجیاتی ئەوەی خەمی ئەوانەمان بێت, تەنها تۆ ئەوە وەربگرە، ئەوەش شتێکی باشە
14:34
It breathes this uranium as it goes along, so it's kind of like a candle.
250
859000
4000
ئەم یۆرانیۆمە هەڵدەمژیت و لەگەڵیا دەبیت، کەواتە لە شتێکی وەک مۆم دەچێت
14:38
You can see it's a log there, often referred to as a traveling wave reactor.
251
863000
4000
دەتوانیت ئەوە بەبەردەوامی ببینیت لێرەدا، زۆرجار ئاماژەمان بۆ دەکات وەک گەڕانی دامەزراوە ئەتۆمیەکان
14:42
In terms of fuel, this really solves the problem.
252
867000
4000
دەربارەی ووزەش ئەمە بەتەواوەتی کێشەکە چارەسەر دەکات
14:46
I've got a picture here of a place in Kentucky.
253
871000
3000
ئەم وێنەیەم لایە هی شوێنێکە لە کنتاکی
14:49
This is the leftover, the 99 percent,
254
874000
2000
ئەمەش پاشماوەی لە %٩٩ یە
14:51
where they've taken out the part they burn now,
255
876000
2000
ئەو بەشەیان لێدەرکردوە کە ئێستا سوتاندویانە
14:53
so it's called depleted uranium.
256
878000
2000
بەوەش دەڵین یۆرانیۆمی بەکارهاتوو
14:55
That would power the U.S. for hundreds of years.
257
880000
3000
ئەمەش ووزەی ئەمریکا دابین دەکات بۆ هەزاران ساڵ
14:58
And, simply by filtering seawater in an inexpensive process,
258
883000
3000
بەشێوەیەکی سادە و هەرزان و تەنها بە پاڵاوتنی ئاوی زەریا
15:01
you'd have enough fuel for the entire lifetime of the rest of the planet.
259
886000
5000
دەتوانیت سوتەمەنی تەواو دەستەبەر بکەیت بۆ هەموو سەرزەوی لە ماوەی ژیانیاندا
15:06
So, you know, it's got lots of challenges ahead,
260
891000
4000
کەواتە، دەزانن تەحەدای زۆر تێدایە
15:10
but it is an example of the many hundreds and hundreds of ideas
261
895000
5000
بەڵام ئەوە تەنها نمونەیەکە لە سەدان و سەدەها بیرۆکە
15:15
that we need to move forward.
262
900000
3000
کە دەمانەوێت بۆ هەنگاونان بۆ پێشەوە
15:18
So let's think: How should we measure ourselves?
263
903000
3000
کەواتە بابیرکەینەوە، چۆن دەتوانین خۆمان بپێوین؟
15:21
What should our report card look like?
264
906000
3000
دەبێت کارتی ڕاپۆرتی ئێمە چۆن بێت؟
15:24
Well, let's go out to where we really need to get,
265
909000
3000
باشە، با بچینە دەرەوە بۆ ئەو شوێنەی کە دەبێت لەوێ بین
15:27
and then look at the intermediate.
266
912000
2000
ئەو کاتە سەیرێکی مامناوەندەکەی بکەین
15:29
For 2050, you've heard many people talk about this 80 percent reduction.
267
914000
5000
بۆ ٢٠٥٠ لە زۆر کەس دەبیستیت کە قسە دەکەن دەربارەی کەمبونەوەی ئەم ڕێژەیە بۆ لە %٨٠
15:34
That really is very important, that we get there.
268
919000
4000
لە ڕاستیدا ئەوە زۆر گرنگە، لەوێدا ئەوەمان دەستدەکەوێت
15:38
And that 20 percent will be used up by things going on in poor countries,
269
923000
4000
لە %٢٠ یش بەکاردێت بۆ شتی ووڵاتە هەژارنشینەکان
15:42
still some agriculture,
270
927000
2000
هێشتا هەندێک ووڵاتی کشتوکاڵی هەیە
15:44
hopefully we will have cleaned up forestry, cement.
271
929000
4000
خۆشبەختانە ئێمە دارستان و چیمەنتۆمان پاککردۆتەوە
15:48
So, to get to that 80 percent,
272
933000
3000
کەواتە بۆ بەدەستهێنانی ئەو لە %٨٠ یە
15:51
the developed countries, including countries like China,
273
936000
4000
ووڵاتە پێشکەوتوەکان بە (چین) یشەوە
15:55
will have had to switch their electricity generation altogether.
274
940000
5000
دەبێت هەموو مۆلیدە کارەباییەکانیان بکوژێننەوە
16:00
So, the other grade is: Are we deploying this zero-emission technology,
275
945000
6000
کەواتە پلەی دووەم بریتیە لە: ئایا ئێمە ڕادەی سفر لە پاشەڕۆ ئامادە بکەین؟
16:06
have we deployed it in all the developed countries
276
951000
2000
هەروەها چۆن لە ووڵاتە پێشکەوتوەکان بڵاوی بکەینەوە
16:08
and we're in the process of getting it elsewhere?
277
953000
3000
بۆ ئەوەی بەردەوام بین دەبێت شوێنی تر بدۆزینەوە بۆ بڵاوکردنەوەی؟
16:11
That's super important.
278
956000
2000
ئەوە گرنگترین شتە
16:13
That's a key element of making that report card.
279
958000
4000
ئەوە پێکهاتەی بنەڕەتیە لە دروستکردنی کارتی ڕاپۆڕتدا
16:17
So, backing up from there, what should the 2020 report card look like?
280
962000
5000
لەبەرئەوە دەبێت ئاخۆ کارتی ڕاپۆڕت لە ساڵی ٢٠٢٠ دا چۆن بێت؟
16:22
Well, again, it should have the two elements.
281
967000
2000
باشە، دەبێت دەبێت ئەوە دوو پێکهاتەی هەبێت
16:24
We should go through these efficiency measures to start getting reductions:
282
969000
4000
دەبێت بە لێهاتوییەوە بڕوانینە ئەم پێوانانە بۆ دەستپێکردن بە کەمکردنەوە:
16:28
The less we emit, the less that sum will be of CO2,
283
973000
3000
تا ئێمە کەمتر بنێرین، گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن کەمتر کەڵەکە دەبێت
16:31
and, therefore, the less the temperature.
284
976000
2000
پاشان پلەی گەرمی نزمتر دەبێتەوە
16:33
But in some ways, the grade we get there,
285
978000
3000
بەڵام هەر چۆنێک بێت، ئەو پلانەی وەریان دەگرین لەوێدا
16:36
doing things that don't get us all the way to the big reductions,
286
981000
4000
هەموو ئەو شتانەمان ناداتێ کە لە ڕێگەیەوە بتوانین کەمبونەوەی گەورە ڕوبدات
16:40
is only equally, or maybe even slightly less, important than the other,
287
985000
4000
تەنها یەکسانە، یان لەوانەیە کەمتریش بێت، کە لەوەیان گرنگترە
16:44
which is the piece of innovation on these breakthroughs.
288
989000
4000
کام پارچەی داهێنراوەکە لە ئەم بەدەست هێنراوانەیە
16:48
These breakthroughs, we need to move those at full speed,
289
993000
3000
ئەم بەدەست هێنراوانە، پێویستمان دەبێت بۆ ئەوەی ئەوپەڕی خێرایی بەکاربهێنین
16:51
and we can measure that in terms of companies,
290
996000
3000
دەتوانین ئەوە بپێوین لە مەرجەکانی کۆمپانیاکان
16:54
pilot projects, regulatory things that have been changed.
291
999000
3000
پڕۆژەکانی فڕۆکەوانی، ئەو شتە ڕێکخراویانەی کە گۆڕاون
16:57
There's a lot of great books that have been written about this.
292
1002000
3000
زۆر کتێبی باش هەیە کە لە بارەی ئەو شتانەوە نوسراون
17:00
The Al Gore book, "Our Choice"
293
1005000
3000
کتێبەکەی ئەل گۆر هەڵبژاردنەکەی ئێمە
17:03
and the David McKay book, "Sustainable Energy Without the Hot Air."
294
1008000
3000
هەروەها کتێبەکەی داڤید ماکای " ووزەیەکی ماوە درێژ بەبێ هەوایەکی گەرم"
17:06
They really go through it and create a framework
295
1011000
3000
لە ڕاستیدا ئەوان لەو میانەیەدا چوارچێوەیەکیان دروست کردوە
17:09
that this can be discussed broadly,
296
1014000
2000
کە بتوانرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێت بە شێوەیەکی گفشتی
17:11
because we need broad backing for this.
297
1016000
3000
لەبەرئەوە پێویستە ئێمە پاڵپشت بین بۆ ئەمە
17:14
There's a lot that has to come together.
298
1019000
2000
لەوێدا زۆر شت ماوە کە بەیەکەوە دێن
17:16
So this is a wish.
299
1021000
2000
کەواتە ئەمە هیوایەکە
17:18
It's a very concrete wish that we invent this technology.
300
1023000
4000
داهێنانی ئەم تەکنەلۆجیایە خۆزگەیەکی زۆر ڕاستەقینە و جێگیرە
17:22
If you gave me only one wish for the next 50 years --
301
1027000
3000
ئەگەر تەنها خۆزگەیەک بخوازم بۆ پەنجا ساڵی تر
17:25
I could pick who's president,
302
1030000
2000
دەشێت من ئەوە هەڵبژێرم کە کی دەبێت بە سەرۆک
17:27
I could pick a vaccine, which is something I love,
303
1032000
3000
دەشێت ڤاکسین هەڵبژێرم، کە شتێکە زۆر حەزم لێیەتی
17:30
or I could pick that this thing
304
1035000
2000
یان لەوانەیە ئەوە هەڵبژێرم کە ئەم شتە
17:32
that's half the cost with no CO2 gets invented --
305
1037000
4000
بۆ دروستکردنی، نیوەی تێچونی دەوێت بە بێ گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن
17:36
this is the wish I would pick.
306
1041000
2000
ئەمە ئەوەیە کە من خۆزگەی بۆ دەخوازم
17:38
This is the one with the greatest impact.
307
1043000
2000
ئەمە ئەو دانەیانە کە گەورەترین کاریگەری هەیە
17:40
If we don't get this wish,
308
1045000
2000
ئەگەر ئەم خۆزگەیەمان نەبوو
17:42
the division between the people who think short term and long term will be terrible,
309
1047000
4000
جیاکاری دەبێت لە نێوان ئەو خەڵکانەی کە بۆ مەودایەکی کورت بیردەکەنەوە و هەروەها ئەوانەی مەودای درێژیان دەبێت و بەرەو خراپی دەچێت
17:46
between the U.S. and China, between poor countries and rich,
310
1051000
3000
لە نێوان ئەمریکا و چین، لە نێوان ووڵاتە هەژارەکان و ووڵاتە دەوڵەمەندەکان
17:49
and most of all the lives of those two billion will be far worse.
311
1054000
5000
لەگەڵ زۆربەی ژیانی ئەوانەی لەگەڵ دوو ملیۆنەکە دەبن، زۆر خراپ دەبیت
17:54
So, what do we have to do?
312
1059000
2000
کەواتە، دەبێت چی بکەین؟
17:56
What am I appealing to you to step forward and drive?
313
1061000
5000
من داواتان لێدەکەم هەنگاوێک بچنە پێشەوەو لێبخوڕن؟
18:01
We need to go for more research funding.
314
1066000
3000
پێویستمان بەوەیە زیاتر لێکۆڵینەوە بکەین
18:04
When countries get together in places like Copenhagen,
315
1069000
2000
کاتێک ووڵاتان کۆدەبنەوە لە شوێنی وەک کۆپنهاگن
18:06
they shouldn't just discuss the CO2.
316
1071000
3000
ئەوان ئەوەی باسی نەکەن تەنها گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆنە
18:09
They should discuss this innovation agenda,
317
1074000
2000
پێویستە ئەوان گفتوگۆ لە بارەی ئەم بەرنامەی کارەوە بکەن
18:11
and you'd be stunned at the ridiculously low levels of spending
318
1076000
5000
سەرت دەسوڕمێ لە بێکەڵکی و ئەو ئاستە نزمەی سەرفدەکرێت
18:16
on these innovative approaches.
319
1081000
2000
لەم جۆرە داهێنانانەدا
18:18
We do need the market incentives -- CO2 tax, cap and trade --
320
1083000
4000
پێویستە مارکێتەکان بپارێزین.. خەرجیەکانی گازی دونە ئۆکسیدی کاربۆن، کڵاو و بازرگانیەکان
18:22
something that gets that price signal out there.
321
1087000
3000
لێرەدا هەندێک ئیشارەتی نرخەکانمان بۆ دەردەکەوێت
18:25
We need to get the message out.
322
1090000
2000
پێویستە نامەیان بۆ بەجێبهێڵین
18:27
We need to have this dialogue be a more rational, more understandable dialogue,
323
1092000
3000
پێویستمان بەم دیالۆگە هەیە بۆ ئەوەی زیاتر نەتەوەیی بین، بۆ ئەوەی زیاتر لە دیالۆگ تێبگەین
18:30
including the steps that the government takes.
324
1095000
3000
بەوەشەوە کە حکومەت هەنگاوی بۆ دەنێت
18:33
This is an important wish, but it is one I think we can achieve.
325
1098000
4000
ئەمە هیوایەکی گرنگە، بەڵام بیردەکەمەوە دەشتوانین بەدەستی بهێنین
18:37
Thank you.
326
1102000
2000
سوپاس
18:39
(Applause)
327
1104000
11000
چەپڵە
18:50
Thank you.
328
1115000
2000
سوپاس
18:52
Chris Anderson: Thank you. Thank you.
329
1117000
2000
کریس ئەندرسۆن: سوپاس. سوپاس
18:54
(Applause)
330
1119000
5000
چەپڵە
18:59
Thank you. So to understand more about TerraPower, right --
331
1124000
6000
سوپاس. بۆ زیاتر تێگەیشتن دەربارەی ووزەی تێرا
19:05
I mean, first of all, can you give a sense of what scale of investment this is?
332
1130000
5000
مەبەستم، پێش هەموو شتێک، دەتوانیت پێم بڵێیت قەبارەی ئەم وەبەرهێنانە چەندە؟
19:10
Bil Gates: To actually do the software, buy the supercomputer,
333
1135000
4000
بیڵ گەیتس: لە ڕاستیدا ئەوەبوو دەست بکەین بە کڕینی بەرنامەیەکی گەورە
19:14
hire all the great scientists, which we've done,
334
1139000
2000
هەموو زاناکانمان بە کرێ گرتوە، کە تەواومان کرد
19:16
that's only tens of millions,
335
1141000
3000
ئەوە تەنها دەیەها ملیۆنە
19:19
and even once we test our materials out in a Russian reactor
336
1144000
3000
تەنانەت جارێکیان کەرەستەکانمان تاقی دەکردەوە کاتێک لە ڕووسیا لەژێر کاردا بوون
19:22
to make sure that our materials work properly,
337
1147000
4000
بۆ دڵنیابون لەوەی کە هموو مادەکان بە باشی کەمیان کردوە
19:26
then you'll only be up in the hundreds of millions.
338
1151000
2000
دەگونجێت ئەوان لە سەروو ١٠٠ ملیۆنەوە بن
19:28
The tough thing is building the pilot reactor;
339
1153000
3000
شتە بەهێزەکە هەڵدەستێت بە بونیاد نانی کارتێکەرە فڕۆکەوانیەکان
19:31
finding the several billion, finding the regulator, the location
340
1156000
5000
دۆزینەوەی چەندەها ملیار، هەروەها دۆزینەوەی پێگەی جارانی
19:36
that will actually build the first one of these.
341
1161000
2000
ئەمانە هەموویان ڕاستیە، یەکەمیشیان ئەوەیە
19:38
Once you get the first one built, if it works as advertised,
342
1163000
4000
یەک جار یەکەم دانە دروست دەکرێت، ئەگەر وەک پێویست ئیش باکت
19:42
then it's just clear as day, because the economics, the energy density,
343
1167000
4000
ئەوکاتە ڕوون دەبێتەوە وەک ڕۆژی ڕووناک، ئابوری، چڕی ووزە
19:46
are so different than nuclear as we know it.
344
1171000
2000
زۆر جیاوزان لە ووزەی ناوەکی وەک دەزانن
19:48
CA: And so, to understand it right, this involves building deep into the ground
345
1173000
4000
کریس ئەندرسۆن: بەم شێوەیە، بۆ ئەوەی بەباشی تێبگەین، ئەم بیناکانیش دەگرێتەوە
19:52
almost like a vertical kind of column of nuclear fuel,
346
1177000
4000
بە شێوەیەک وەک خشتەیەکی ستوونی لە سوتەمەنی ناوەکی
19:56
of this sort of spent uranium,
347
1181000
2000
لەم جۆرە یۆرانیۆمە سوتاوە
19:58
and then the process starts at the top and kind of works down?
348
1183000
3000
وە پاسان پڕۆسەکە دەست پێدەکات لەسەرەوە بەرەو خوارەوە ئیش دەکات؟
20:01
BG: That's right. Today, you're always refueling the reactor,
349
1186000
3000
بیڵ گەیتش: ئەوە ڕاستە، ئەـڕۆ هەمیشە پێویستت بە بەکارهێنای ووزەی ئەتۆمیە
20:04
so you have lots of people and lots of controls that can go wrong:
350
1189000
3000
بۆیە زۆر خەڵکمان هەن کە بەشێوەیەکی هەڵە ئەوەیان کۆنتڕۆڵ کردوە"
20:07
that thing where you're opening it up and moving things in and out,
351
1192000
3000
ئەمەش لەو شوێەندایە کاتێک دەچیتە ناوەوە و دێیتە دەروە
20:10
that's not good.
352
1195000
2000
ئەوەش شتێکی باش نیە
20:12
So, if you have very cheap fuel that you can put 60 years in --
353
1197000
5000
کەواتە، ئەگەر سوتەمەنیەکی زۆر هەرزانت هەبێت، دەتوانیت بۆ ماوەی ٦٠ ساڵ دەستی بەسەردا بگریت
20:17
just think of it as a log --
354
1202000
2000
تەنها بەتەواوەتی بیری لێبکەرەوە
20:19
put it down and not have those same complexities.
355
1204000
3000
بیخەرە ژێر هەمان بەدواداچونەکانی پێشوو
20:22
And it just sits there and burns for the 60 years, and then it's done.
356
1207000
5000
تەنها دانیشە لەوێدا و ٦٠ ساڵ سوتەمەنی بسوتێنە، ئەوەش تەواە
20:27
CA: It's a nuclear power plant that is its own waste disposal solution.
357
1212000
4000
کریس ئەندرسۆن: ئەوە ووزەی زەویە، دەتوانیت پاشەڕۆکەی وەک چارەسەر بەکاربهێنیتەوە
20:31
BG: Yeah. Well, what happens with the waste,
358
1216000
2000
بیڵ گەیتس: بەڵێ، کەواتە چێ ڕوودەدات لەگەڵ بەفیڕۆچون
20:33
you can let it sit there -- there's a lot less waste under this approach --
359
1218000
5000
دەکرێت وازی لێبێنین و دانیشین.. لەوێدا زۆر کەمتر بەفیڕۆچون کەمترە لە ژێر ئەم توێژینەوەیەدا
20:38
then you can actually take that,
360
1223000
2000
ئەو کاتە بەڕاستی دەتوانیت ئەوە وەربگریت
20:40
and put it into another one and burn that.
361
1225000
3000
بیکەیتە دانەیەکی ترەوە و بیسوتێنیت
20:43
And we start off actually by taking the waste that exists today,
362
1228000
4000
دەتوانین دەست بکەین بە وەرگرتنی ئەم بەفیڕۆچونەی ئەمڕۆ هەیە
20:47
that's sitting in these cooling pools or dry casking by reactors --
363
1232000
4000
ئەوەش بە دانانی حەوزی ساردکەرەوە، یان ساردکردنەوەی ووشک، یان یان بەرگێکی دامەزراوەیی ئەتۆمی
20:51
that's our fuel to begin with.
364
1236000
2000
کە دەبێت سوتەمەنی ئێمەی لێوەربگیرێت
20:53
So, the thing that's been a problem from those reactors
365
1238000
3000
کەواتە، ئەو شتانەی کە کێشە بوون لەو دامەزراوە ناوەکیانەدا
20:56
is actually what gets fed into ours,
366
1241000
2000
ئەوە ئەوەیە کە ئێمە تێرەدکات
20:58
and you're reducing the volume of the waste quite dramatically
367
1243000
3000
تۆ لێرەدا ڕێژەی بەفیڕۆچون بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر کەمدەکەیتەوە
21:01
as you're going through this process.
368
1246000
2000
لەکاتی ئەنجامدانی ئەم پڕۆسەیەدا
21:03
CA: I mean, you're talking to different people around the world
369
1248000
2000
کریس ئەندرسۆن: تۆ قسە لەگەڵ خەڵکی زۆر جیاواز دەکەیت لە سەرانسەری جیهاندا
21:05
about the possibilities here.
370
1250000
2000
دەربارەی ئەگەرەکانی ئێرە
21:07
Where is there most interest in actually doing something with this?
371
1252000
3000
لە ڕاستیدا بەرژەوەندی چیە لە ئەنجامدانی شتێکی وەک ئەمە؟
21:10
BG: Well, we haven't picked a particular place,
372
1255000
3000
بیڵ گەیتس: باشە، ئێمە شوێنێک دیاریکراومان هەڵنەبژاردوە
21:13
and there's all these interesting disclosure rules about anything that's called "nuclear,"
373
1258000
8000
لێرەدا هەموو یاسا سەرنجڕاکێشەکانمان هەیە لەبرەی هەر شتێکەوە کە پێی دەوترێت ئەتۆم
21:21
so we've got a lot of interest,
374
1266000
2000
بۆیە زۆر سوودمان لێبینی
21:23
that people from the company have been in Russia, India, China --
375
1268000
4000
خەڵکانی ناو کۆمپانیاکان لە ڕووسیا، هیندستان و چینەوە هاتبون
21:27
I've been back seeing the secretary of energy here,
376
1272000
2000
گەڕامەوە تا چاوم بە سکرتێری ووزە بکەوێت لێرە
21:29
talking about how this fits into the energy agenda.
377
1274000
4000
قسەمانکرد لەبارەی ئەوەی ئەمە تا چەند دەچێتە بەرنامەی کاری ووزەوە
21:33
So I'm optimistic. You know, the French and Japanese have done some work.
378
1278000
3000
بۆیە من گەشبین، وەک دەزانن، فەڕنسیەکان ویابانییەکان هەندێک شتیان تەواو کردوە
21:36
This is a variant on something that has been done.
379
1281000
4000
ئەمە هەمەجۆرییەکە لەو شتانەی تەواو کراون
21:40
It's an important advance, but it's like a fast reactor,
380
1285000
4000
ئەمە ئامۆژگارییەکی گرنگە، بەڵام وەک پەرچەکردارێکی خێرا وایە
21:44
and a lot of countries have built them,
381
1289000
2000
زۆر لە ووڵاتانیش دروستیان کردوە
21:46
so anybody who's done a fast reactor is a candidate to be where the first one gets built.
382
1291000
5000
کەواتە هەرکەس بنیاتنانی دامەزراوەیەکی ئەتۆمی بەخێرایی تەواو بکات، دەبێت یەکەمجار شوێنێک دیاری بکات بۆی
21:51
CA: So, in your mind, timescale and likelihood
383
1296000
5000
کریس ئەندرسۆن: کەواتە ئەوەی لە مێشکی تۆدایە گریمانەیە
21:56
of actually taking something like this live?
384
1301000
3000
وەک ئەوەی شتێک بگریت لەم ژیانەدا؟
21:59
BG: Well, we need -- for one of these high-scale, electro-generation things
385
1304000
5000
بیڵ گەیتس: باشە، ئێمە پێویستمان.. بەیەکێک لەم زۆربونی قەبارانەیە، هەروەها نەوەکانی کارەبا
22:04
that's very cheap,
386
1309000
2000
ئەوە زۆر هەرزانە
22:06
we have 20 years to invent and then 20 years to deploy.
387
1311000
4000
ئێمە بیست ساڵمان هەیە لە داهێنان و بیست ساڵیش لە بەکاربردن
22:10
That's sort of the deadline that the environmental models
388
1315000
5000
ئەمەش جۆرێکە لە کاتی کۆتایی کە ژینگە و ڕوواڵەتەکانی
22:15
have shown us that we have to meet.
389
1320000
2000
پیشانداویت بۆ ئەوەی ڕووبەڕوی ببیتەوە
22:17
And, you know, TerraPower, if things go well -- which is wishing for a lot --
390
1322000
5000
وەک دەزانن ووزەی تێرا، ئەگەر شتەکان بە باشی بڕوات بەڕێوە..کە هیوای زۆری بۆ دەخوازین
22:22
could easily meet that.
391
1327000
2000
بە ئاسانی ڕووبەڕوی ئەوە ببێتەوە
22:24
And there are, fortunately now, dozens of companies --
392
1329000
3000
خۆشبەختانە ئێستا چەندین کۆمپانیا هەیە
22:27
we need it to be hundreds --
393
1332000
2000
کە دەمانەوێت ببن بە سەدان کۆمپانیا
22:29
who, likewise, if their science goes well,
394
1334000
2000
بەم شێوەیەش ئەگەر زانستەکەیان بە باشی بڕوات بەڕێوە
22:31
if the funding for their pilot plants goes well,
395
1336000
3000
ئەگەر پلانەکانیشیان بەشێوەیەکی باشی بڕوات
22:34
that they can compete for this.
396
1339000
2000
ئەوا دەتوانن کێبڕکێ بکەن لەسەر ئەمە
22:36
And it's best if multiple succeed,
397
1341000
2000
شتێکی زۆر باش دەبێت ئەگەر سەرکەوتنەکە دوو لایەنە بێت
22:38
because then you could use a mix of these things.
398
1343000
3000
چونکە لە کۆتایدا دەتوانیت بە تێکەڵی سوود لەمانە وەربگرین
22:41
We certainly need one to succeed.
399
1346000
2000
بەدڵنیاییەوە ئێمە کۆمپانیایەکمان دەوێت کە سەربکەوێت
22:43
CA: In terms of big-scale possible game changes,
400
1348000
3000
کریس ئەندرسۆن: لە لایەنی گەورەیی قەبارەکەیەوە یاریەکە دەگۆڕێت
22:46
is this the biggest that you're aware of out there?
401
1351000
3000
ئەمە گەورەترینیانە کە تۆ هۆشیاری لەبارەیەوە دەدەیت؟
22:49
BG: An energy breakthrough is the most important thing.
402
1354000
4000
بیڵ گەیتش: جیاکاری ووزە گرنگترین شتە
22:53
It would have been, even without the environmental constraint,
403
1358000
2000
هەرواش بووە، تەنانەت بەبێ سنوردارکردنی ژینگە
22:55
but the environmental constraint just makes it so much greater.
404
1360000
5000
بەڵام سنوردارکردنی ژینگە تەنها گەورەتری دەکات
23:00
In the nuclear space, there are other innovators.
405
1365000
3000
لە ئەتۆمی فەزایا، داهێنانی زیاتر هەیە
23:03
You know, we don't know their work as well as we know this one,
406
1368000
3000
وەک دەزانن، ئێمە کارەکانیان بەباشی نازانین وەک ئەمەیان
23:06
but the modular people, that's a different approach.
407
1371000
3000
بەڵام چەند یەکەیەک لە خەڵک پێکهاتەی ڕێکخستنیان جیایە
23:09
There's a liquid-type reactor, which seems a little hard,
408
1374000
4000
جۆرێکی تری ووزەی ئەتۆم هەیە لە دۆخی شلیدایە، کە تۆزێک ئاستەمە
23:13
but maybe they say that about us.
409
1378000
2000
بەڵام لەوانەیە ئەوە بڵێن لە بارەی ئێمەوە
23:15
And so, there are different ones,
410
1380000
3000
بەم شێوەیە، چەند دانەیەکی جیاوازیش هەیە
23:18
but the beauty of this is a molecule of uranium
411
1383000
3000
بەڵام جوانی لەم گەردەی یۆرانیۆمدا
23:21
has a million times as much energy as a molecule of, say, coal,
412
1386000
4000
ملیۆنەها جار زیاترە لە ووزەی گەردی خەڵوز
23:25
and so -- if you can deal with the negatives,
413
1390000
3000
بەم شێوەیە ئەگەر بتوانیت بگونجێت لەگەڵ لایەنە نەرێکان
23:28
which are essentially the radiation --
414
1393000
3000
کە بەشێوەیەکی سەرەکی تیشکدانەوەیە
23:31
the footprint and cost, the potential,
415
1396000
3000
کاریگەری و تێچونەکانی و شاراوەیی
23:34
in terms of effect on land and various things,
416
1399000
2000
لە کاریگەری هێواش و سلبی لەسەر زەوی و ژینگە و چەندین شتی جۆراوجۆر
23:36
is almost in a class of its own.
417
1401000
4000
کە لە هەمان بابەتی پۆلێنن
23:40
CA: If this doesn't work, then what?
418
1405000
4000
کریس ئەندرسۆن: ئەگەر ئەوە سەری نەگرت چی؟
23:44
Do we have to start taking emergency measures
419
1409000
4000
پێویستە لە ئێستاوە دەستبکەین بە قسەکردن لە بارەی پێوەرەکانی حاڵەتی کتوپڕ
23:48
to try and keep the temperature of the earth stable?
420
1413000
3000
بۆ هەوڵدان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پلەی گەرمای زەوی هەتا جێگیر بێت؟
23:51
BG: If you get into that situation,
421
1416000
2000
بیڵ گەیتس: ئەگەر پێبنێیتە حاڵەتێکی لەوشێوەوە
23:53
it's like if you've been over-eating, and you're about to have a heart attack:
422
1418000
5000
وەک ئەوە وایە زیادەڕەوی لەخواردنا بکەیت و تووشی جەڵدە بیت
23:58
Then where do you go? You may need heart surgery or something.
423
1423000
4000
چی دەکەیت؟ لەوەدەچێت پێویستت بە نەشتەرگەری دڵ بێت یان شتێکی لەو بابەتە
24:02
There is a line of research on what's called geoengineering,
424
1427000
4000
هێڵێکی پەستان هەیە لەسەر ئەوەی پێی دەوترێت ئەندازیاریی کەشووهەوا
24:06
which are various techniques that would delay the heating
425
1431000
3000
کە جۆراوجۆرە لە تەکنیکدا کە گەرم دوادەخات
24:09
to buy us 20 or 30 years to get our act together.
426
1434000
3000
بۆ کڕینی ئێمە بیست یان سی ساڵ بۆ یەکخستنی کاری ئێمە بەیەکەوە
24:12
Now, that's just an insurance policy.
427
1437000
2000
بەڵام ئێستا ئەوەیە تەنها ڕامیاری دڵنیاییە
24:14
You hope you don't need to do that.
428
1439000
2000
هیوادارین کە شتی وا ڕوودەدات
24:16
Some people say you shouldn't even work on the insurance policy
429
1441000
2000
هەندێک کەس پێت دەڵێت، تۆ پێویستی نەدەکرد لە سیاسەتی کۆپانیای دڵنیایی کار بکەیت
24:18
because it might make you lazy,
430
1443000
2000
چونکە دەشێت ئەوە تەمەڵت بکات
24:20
that you'll keep eating because you know heart surgery will be there to save you.
431
1445000
4000
چونکە تۆ بەردەوام دەبیت لە خواردن و وادەزانیت کە نەشتەرگەری دڵ ئامادە دەبێت بۆ پاراستنت
24:24
I'm not sure that's wise, given the importance of the problem,
432
1449000
3000
دڵنیا نیم کە ئەوە ژیرانە بێت، گرنگی دان بە کێشەکە
24:27
but there's now the geoengineering discussion
433
1452000
4000
بەڵام ئێستا گفتوگۆی ئەندازیاری کەشووهەوا هەیە
24:31
about -- should that be in the back pocket in case things happen faster,
434
1456000
4000
بەڵام.. پێویستە ئەوە لە لایەکی ترەوە ئەنجام بدرێت، چونکە شتەکان بە خێرایی ڕوودەدەن
24:35
or this innovation goes a lot slower than we expect?
435
1460000
3000
یان ئەم داهێنانە نهێواشتر بەڕێوەدەچێت لەوەی ئێمە گریمانەمان کردبوو؟
24:40
CA: Climate skeptics: If you had a sentence or two to say to them,
436
1465000
5000
کریس ئەندرسۆن: گومانلێکەرانی کەش: ئەگەر ڕستەیەک یان دوانتان هەیە پێیان بڵێن
24:45
how might you persuade them that they're wrong?
437
1470000
4000
چۆن دەتوانن پێیان بڵێیت کە ئەوان هەڵەن؟
24:50
BG: Well, unfortunately, the skeptics come in different camps.
438
1475000
4000
بیڵ گەیتس: بەداخەوە گومان لێکەران لەچەند لایەنێکی جیاوازەوە دێن
24:54
The ones who make scientific arguments are very few.
439
1479000
4000
ئەوانەی کە گفتوگۆکان زانستیەکان دروستدەکەن کەمینەیەکن
24:58
Are they saying that there's negative feedback effects
440
1483000
3000
ئەوان دەڵێن لایەنی سلبی هەیە لەسەر کاردانەوەکان
25:01
that have to do with clouds that offset things?
441
1486000
2000
ئەمە دەبێت بکرێت بۆ قەرەبووکردنەوەی شتەکان
25:03
There are very, very few things that they can even say
442
1488000
3000
شتانێکی زۆرز ۆر کەم هەن کە دەتوانین بیانڵێین لەم بارەیەوە
25:06
there's a chance in a million of those things.
443
1491000
3000
بوارێک هەیە لە ملیۆنێکدا بۆ ئەم شتانە
25:09
The main problem we have here, it's kind of like AIDS.
444
1494000
3000
بنەڕەترین شت کێشە کە هەیە، شتێکی وەک ئایدزە
25:12
You make the mistake now, and you pay for it a lot later.
445
1497000
4000
ئێستا هەڵەکان ئەنجام دەدەیت، پاشانیش باجەکەی دەدەیت
25:16
And so, when you have all sorts of urgent problems,
446
1501000
4000
بەم شێوەیە، کاتێک هەموو جۆرەکانی کێشە کتوپڕەکانمان هەیە
25:20
the idea of taking pain now that has to do with a gain later,
447
1505000
3000
بیرۆکری دانی باجەکەی لە ئێستادا یان هەڵسەنگاندن و دووبارەبونەوەی دواتر
25:23
and a somewhat uncertain pain thing --
448
1508000
3000
بەشێوەیەک ئازارێکی نادڵنیاییت دەداتێ
25:26
in fact, the IPCC report, that's not necessarily the worst case,
449
1511000
6000
لە ڕاستیدا، ڕاپۆرتەکەی
( گروپی حکومی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕانی کەشووهەوا) پێویست ناکات بەڵام ئەوە خراپترینە
( گروپی حکومی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕانی کەشووهەوا) پێویست ناکات بەڵام ئەوە خراپترینە
25:32
and there are people in the rich world who look at IPCC
450
1517000
2000
وە خەڵکی لە جیهاندا هەن کە چاودێری ( گروپی حکومی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕانی کەشووهەوا) دەکەن
25:34
and say, "OK, that isn't that big of a deal."
451
1519000
4000
دەڵێن باشە ئەوە شتێکی ئەوەندە قورس یە
25:38
The fact is it's that uncertain part that should move us towards this.
452
1523000
4000
لەڕاستیدا ئەوە بەشێکی گوماناوییە کە ئێمە دەبێت هەنگاو بەرەو پێشەوە بنێن بۆ ئەمە
25:42
But my dream here is that, if you can make it economic,
453
1527000
3000
بەڵام خەونی من ئەوەیە کە ئەمە بکەین بە ئابوریانە
25:45
and meet the CO2 constraints,
454
1530000
2000
وە سنورداریەکانی گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن ببینین
25:47
then the skeptics say, "OK,
455
1532000
2000
پاشان ئەوانەی گومانیان هەیە دەڵێن باشە
25:49
I don't care that it doesn't put out CO2,
456
1534000
2000
بەگرنگی بەوە نادەم کە ئەوە گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن لەناو نابات
25:51
I kind of wish it did put out CO2,
457
1536000
2000
جۆرێک لە هیوام هەیە کە گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن بکاتە دەرەوە
25:53
but I guess I'll accept it because it's cheaper than what's come before."
458
1538000
4000
بەڵام پێدەچێت ئەوە قبوڵ بکەم، چونکە ئەوە هەرزانترە لەوەی پێشوو
25:57
(Applause)
459
1542000
4000
چەپڵە
26:01
CA: And so, that would be your response to the Bjorn Lomborg argument,
460
1546000
4000
کریس ئەندرسۆن: کەواتە ئەوە وەڵامی تۆ دەبێت بۆ بەرهەڵستیەکەی باجۆرن لامبۆرگ
26:05
that basically if you spend all this energy trying to solve the CO2 problem,
461
1550000
4000
ئەگەر ئەو هەموو ووزەیە باکاربهێنیت تا کێشەی گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن چارەسەر بکەیت
26:09
it's going to take away all your other goals
462
1554000
2000
ئەوە هەموو ئامانجەکانی ترت وەلا دەنێت
26:11
of trying to rid the world of poverty and malaria and so forth,
463
1556000
3000
لە هەوڵدان بۆ لەناوبردنی برسێتی وهەژاری و مەلاریا لە جیهاندا
26:14
it's a stupid waste of the Earth's resources to put money towards that
464
1559000
4000
ئەوە بەفیڕۆدانێکی گەمژانەیە کە سامانی زەوی بە فیڕۆ بدەی بۆ دانانی پارە بە ئاڕاستەی
26:18
when there are better things we can do.
465
1563000
2000
ئەوەی کە شتی باشتر هەیە کە ئێمە بیکەین
26:20
BG: Well, the actual spending on the R&D piece --
466
1565000
3000
بیڵ گەیتس: کەواتە بەکارهێنانی ڕاستیانەی پارچەکانی گەڕان و پێشکەوتنە
26:23
say the U.S. should spend 10 billion a year more than it is right now --
467
1568000
4000
بڵێ وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا ١٠ ملیار لە ساڵیکدا زیاترخەرج دەکات لەوەی کە ئێستا هەیە
26:27
it's not that dramatic.
468
1572000
2000
ئەوە ئەوەندە کارەساتاوی نیە
26:29
It shouldn't take away from other things.
469
1574000
2000
دەبێت لە شتەکانی ترەوە وەرگیرابێت
26:31
The thing you get into big money on, and this, reasonable people can disagree,
470
1576000
3000
ئەوە پارەی زۆر لەسەر دادەنرێت و ئەمەش دەبیتە هۆی ئەوەی کە خەڵکی بە جدی ڕووبەڕوی بوەستنەوە
26:34
is when you have something that's non-economic and you're trying to fund that --
471
1579000
3000
ئەوەش کاتێک دەبێت کە شتێکی نائابوری و هەیە و دەتەوێت بگەڕێیت بەدوایا..
26:37
that, to me, mostly is a waste.
472
1582000
3000
کە بۆ من بەزۆری بەفیڕۆدانە
26:40
Unless you're very close and you're just funding the learning curve
473
1585000
3000
هەتا تۆ زۆر نزیک دەبیتەوە و تەنها فێربونی چەماوەییە
26:43
and it's going to get very cheap,
474
1588000
2000
ئەوەش زۆر هەرزان دەبێت
26:45
I believe we should try more things that have a potential
475
1590000
4000
باوەڕم وایە دەبیت ئێمە هەوڵی شتی زیاتر بدەین ، ئەو شتانەی کە زیاتر شاراوەن
26:49
to be far less expensive.
476
1594000
2000
بەلایەنی کەمەوە ئەوانەی کەمتر گرانن
26:51
If the trade-off you get into is, "Let's make energy super expensive,"
477
1596000
5000
ئەگەر هاوسەنگی کردنەکە بمانگەیەنێتە ئەوەی بڵێین با ووزە بکەین بەگرانترین شت
26:56
then the rich can afford that.
478
1601000
2000
ئەوکاتە دەوڵەمەند زیاتر هەوڵی بۆ دەدات
26:58
I mean, all of us here could pay five times as much for our energy
479
1603000
3000
مەبەستم ئەوەیە هەر هەموومان دەگونجێت نرخی چوار هێندە زیاتر بدەین بۆ ووزە
27:01
and not change our lifestyle.
480
1606000
2000
وە هیچ گۆڕانیک لە ژیانماندا نابێت
27:03
The disaster is for that two billion.
481
1608000
2000
بەڵام کارەساتەکە بۆ ئەو دوو ملیارەیە
27:05
And even Lomborg has changed.
482
1610000
2000
تەنانەت لامبۆرگیش گۆڕاوە
27:07
His shtick now is, "Why isn't the R&D getting more discussed?"
483
1612000
5000
قسەی ئەو بۆ ئێستا ئەوەیە : بۆچی گەڕان و بەرەوپێشبردن زیاتر گفتوگۆیان لەبارەوە دەکرێت؟
27:12
He's still, because of his earlier stuff,
484
1617000
2000
هێشتا هەر خەریکە بەشتەکانی زووتریەوە
27:14
still associated with the skeptic camp,
485
1619000
2000
هێشتا خەریکە لەگەڵ خۆ بەڕاست زانەکاندا
27:16
but he's realized that's a pretty lonely camp,
486
1621000
3000
بەڵام بۆی دەرکەوتوە کە ئەوە کەمپێکی جوانی بچوکی تەنهایە
27:19
and so, he's making the R&D point.
487
1624000
3000
بەم شێوەیە ئەو خاڵی گەڕان و بەرەوپێشبردن دروست دەکات
27:22
And so there is a thread of something that I think is appropriate.
488
1627000
5000
لێرەدا هەڕەشەی شتێکی تر هەیە کە من دەڵێم زۆر گونجاوە
27:27
The R&D piece, it's crazy how little it's funded.
489
1632000
3000
پارچەی گەڕان وبەرەوپێشبردن شێت دەبن کە بۆچی ئەوەندە کەمیان بۆ خەرجکراوە
27:30
CA: Well Bill, I suspect I speak on the behalf of most people here
490
1635000
3000
کریس ئەندرسۆن: باشە بیڵ، وا گومان دەکەم کە نوێنەری نیوەی ئامادەبوانی ئێرە بم
27:33
to say I really hope your wish comes true. Thank you so much.
491
1638000
3000
دەمەوێت پێت بڵێم کە بەڕاستی هیواخوازم کە هیواکەت بێتەدی.. زۆر سوپاس
27:36
BG: Thank you.
492
1641000
2000
بیڵ گەیتس: سوپاس
27:38
(Applause)
493
1643000
3000
چەپڵە
ABOUT THE SPEAKER
Bill Gates - PhilanthropistA passionate techie and a shrewd businessman, Bill Gates changed the world while leading Microsoft to dizzying success. Now he's doing it again with his own style of philanthropy and passion for innovation.
Why you should listen
Bill Gates is the founder and former CEO of Microsoft. A geek icon, tech visionary and business trailblazer, Gates' leadership -- fueled by his long-held dream that millions might realize their potential through great software -- made Microsoft a personal computing powerhouse and a trendsetter in the Internet dawn. Whether you're a suit, chef, quant, artist, media maven, nurse or gamer, you've probably used a Microsoft product today.
In summer of 2008, Gates left his day-to-day role with Microsoft to focus on philanthropy. Holding that all lives have equal value (no matter where they're being lived), the Bill and Melinda Gates Foundation has now donated staggering sums to HIV/AIDS programs, libraries, agriculture research and disaster relief -- and offered vital guidance and creative funding to programs in global health and education. Gates believes his tech-centric strategy for giving will prove the killer app of planet Earth's next big upgrade.
Read a collection of Bill and Melinda Gates' annual letters, where they take stock of the Gates Foundation and the world. And follow his ongoing thinking on his personal website, The Gates Notes. His new paper, "The Next Epidemic," is published by the New England Journal of Medicine.
Bill Gates | Speaker | TED.com