TED2007
Bernie Dunlap: The life-long learner
Ben Dunlap opowiada o życiu pełnym pasji
Filmed:
Readability: 4.6
2,132,985 views
Prezes Wofford College, Ben Dunlap opowiada historię ocalałego z węgierskiego holokaustu Sandora Teszlera, który nauczył go życia pełnego pasji i uczenia się przez całe życie.
Bernie Dunlap - College president
Bernie Dunlap is a true polymath, whose talents span poetry, opera, ballet, literature and administration. He is the president of South Carolina’s Wofford College. Full bio
Bernie Dunlap is a true polymath, whose talents span poetry, opera, ballet, literature and administration. He is the president of South Carolina’s Wofford College. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:18
"Yo napot, pacak!" Which, as somebody here must surely know,
0
0
6000
"Jo napot, pacak!" Co, jak ktoś z tutaj obecnych na pewno wie,
00:24
means "What's up, guys?" in Magyar,
1
6000
3000
znaczy "Co słychać, Panowie?" po magjarsku -
00:27
that peculiar non-Indo-European language spoken by Hungarians
2
9000
3000
specyficznym nieindoeuropejskim języku używanym przez Węgrów,
00:30
for which, given the fact that cognitive diversity is
3
12000
3000
dla których poznawcza różnorodność jest
00:33
at least as threatened as biodiversity on this planet,
4
15000
3000
co najmniej tak zagrożona, jak bioróżnorodność na tej planecie.
00:36
few would have imagined much of a future even a century or two ago.
5
18000
4000
Nawet wiek lub dwa wieki temu, niewielu wyobrażało sobie taką przyszłość.
00:40
But there it is: "Yo napot, pacak!"
6
22000
2000
Więc to jest to: "Jo napot, pacak!"
00:42
I said somebody here must surely know, because
7
24000
4000
Powiedziałem, że ktoś tutaj musi na pewno wiedzieć, ponieważ
00:46
despite the fact that there aren't that many Hungarians to begin with,
8
28000
3000
pomimo faktu, iż, po pierwsze,nie ma tutaj wielu Węgrów,
00:49
and the further fact that, so far as I know, there's not a drop
9
31000
3000
i tego, że jak mi wiadomo, ani kropla
00:52
of Hungarian blood in my veins, at every critical juncture of my life
10
34000
4000
węgierskiej krwi nie płynie w moich żyłach. W każdym kluczowym momencie mojego życia
00:56
there has been a Hungarian friend or mentor there beside me.
11
38000
4000
był przy mnie węgierski przyjaciel lub wychowawca.
01:00
I even have dreams that take place in landscapes
12
42000
2000
Miałem nawet sny, które rozgrywały się pośród krajobrazów,
01:02
I recognize as the landscapes of Hungarian films,
13
44000
4000
które rozpoznaje jako te z węgierskich filmów,
01:06
especially the early movies of Miklos Jancso.
14
48000
3000
zwłaszcza wczesnych filmów Miklosa Jancso.
01:09
So, how do I explain this mysterious affinity?
15
51000
4000
Więc jak wytłumaczę to tajemnicze pokrewieństwo?
01:13
Maybe it's because my native state of South Carolina,
16
55000
5000
Może tym, że moim rodowitym stanem jest Południowa Karolina,
01:18
which is not much smaller than present-day Hungary,
17
60000
3000
która jest niewiele mniejsza niż dzisiejsze Węgry,
01:21
once imagined a future for itself as an independent country.
18
63000
3000
które dawniej wyobrażały sobie przyszłość jako niepodległy kraj.
01:24
And as a consequence of that presumption,
19
66000
2000
W konsekwencji tego założenia,
01:26
my hometown was burned to the ground by an invading army,
20
68000
4000
moja miejscowość została zrównana z ziemią przez najeżdżającą armię -
01:30
an experience that has befallen many a Hungarian town and village
21
72000
4000
doświadczenie, które przytrafiło się wielu węgierskim miastom i wioskom
01:34
throughout its long and troubled history.
22
76000
3000
przez całą jej długą i zawiłą historię.
01:37
Or maybe it's because when I was a teenager back in the '50s,
23
79000
3000
A może dzieje się tak, ponieważ kiedy byłem nastolatkiem w latach 50-tych,
01:40
my uncle Henry -- having denounced the Ku Klux Klan
24
82000
3000
mój wujek Henry, potępiając Ku Klux Klan -
01:43
and been bombed for his trouble and had crosses burned in his yard,
25
85000
4000
i będąc zbombardowanym przez własne kłopoty, kiedy krzyże zostały spalone na jego podwórku,
01:47
living under death threat -- took his wife and children to Massachusetts for safety
26
89000
4000
żyjąc pod groźbą śmierci, wziął dla bezpieczeństwa swoją żonę i dzieci do Massachusetts
01:51
and went back to South Carolina to face down the Klan alone.
27
93000
3000
i powrócił do Południowej Karoliny, aby samotnie stawić czoła klanowi.
01:54
That was a very Hungarian thing to do,
28
96000
3000
To była bardzo węgierska rzecz do zrobienia,
01:57
as anyone will attest who remembers 1956.
29
99000
4000
o czym poświadczy każdy, kto pamięta rok 1956.
02:01
And of course, from time to time Hungarians
30
103000
3000
I oczywiście, od czasu do czasu, Węgrowie
02:04
have invented their own equivalent of the Klan.
31
106000
2000
wymyślili własny odpowiednik klanu.
02:06
Well, it seems to me that this Hungarian presence in my life
32
108000
7000
Więc wydaje mi się, że ta węgierska obecność w moim życiu
02:13
is difficult to account for, but ultimately I ascribe it to an admiration
33
115000
6000
jest trudna do wytłumaczenia, ale ostatecznie przypisuje ją podziwowi
02:19
for people with a complex moral awareness,
34
121000
3000
dla ludzi ze złożoną świadomością moralną -
02:22
with a heritage of guilt and defeat matched by defiance and bravado.
35
124000
5000
wraz ze spuścizną winy i obrony pasującą do buntu i brawury.
02:27
It's not a typical mindset for most Americans,
36
129000
3000
Nie jest to typowy sposób myślenia dla większości Amerykanów.
02:30
but it is perforce typical of virtually all Hungarians.
37
132000
4000
Ale jest to rzecz nieodzowna dla praktycznie wszystkim Węgrów.
02:34
So, "Yo napot, pacak!"
38
136000
2000
Więc "Jo napot, pacak!"
02:36
I went back to South Carolina after some 15 years amid the alien corn
39
138000
5000
Wróciłem do Południowej Karoliny po jakichś 15 latach,
02:41
at the tail end of the 1960s,
40
143000
3000
pod koniec lat 60-tych,
02:44
with the reckless condescension of that era
41
146000
3000
z lekkomyślną protekcjonalnością tej epoki,
02:47
thinking I would save my people.
42
149000
2000
myśląc o tym, że mógłbym ocalić swoich ludzi.
02:49
Never mind the fact that they were slow to acknowledge they needed saving.
43
151000
4000
Nie szkodzi fakt, że byli nieskorzy,aby przyznać, iż potrzebowali ocalenia.
02:53
I labored in that vineyard for a quarter century before
44
155000
3000
Pracowałem wcześniej w winnicy przez ćwierć wieku,
02:56
making my way to a little kingdom of the just in upstate South Carolina,
45
158000
4000
zmierzając ku małemu królestwu sprawiedliwości na północy stanu Południowa Karolina,
03:00
a Methodist-affiliated institution of higher learning called Wofford College.
46
162000
4000
metodystycznie-stowarzyszonej instytucji wyższej edukacji, zwanej Wofford College.
03:04
I knew nothing about Wofford
47
166000
2000
Nie wiedziałem nic o Wofford
03:06
and even less about Methodism,
48
168000
2000
i nawet mniej o metodyzmie,
03:08
but I was reassured on the first day that I taught at Wofford College
49
170000
4000
ale byłem pewien już pierwszego dnia, że nauczałem na Wofford College,
03:12
to find, among the auditors in my classroom,
50
174000
2000
aby odnaleźć wśród słuchaczy mojej klasy
03:14
a 90-year-old Hungarian, surrounded by a bevy of middle-aged European women
51
176000
7000
90-letniego Węgra, otoczonego przez grupę europejskich kobiet w średnim wieku,
03:21
who seemed to function as an entourage of Rhinemaidens.
52
183000
2000
które zdawały się funkcjonować jak świta panien z nad Renu.
03:23
His name was Sandor Teszler.
53
185000
3000
On nazywał się Sandor Teszler.
03:26
He was a puckish widower whose wife and children were dead
54
188000
4000
Był psotnym wdowcem, któremu umarła żona i dzieci
03:30
and whose grandchildren lived far away.
55
192000
3000
i którego wnuki mieszkały daleko.
03:33
In appearance, he resembled Mahatma Gandhi,
56
195000
3000
Z wyglądu był podobny do Mahatma Gandhiego -
03:36
minus the loincloth, plus orthopedic boots.
57
198000
3000
oprócz przepaski na biodra, z butami ortopedycznymi.
03:39
He had been born in 1903 in the provinces
58
201000
4000
Urodził się w 1903 r., w prowincjach
03:43
of the old Austro-Hungarian Empire,
59
205000
2000
starego Cesarstwa Austro-Węgierskiego,
03:45
in what later would become Yugoslavia.
60
207000
3000
które później przekształciło się w Jugosławię.
03:48
He was ostracized as a child, not because he was a Jew --
61
210000
3000
Był prześladowany jako dziecko, nie z powodu bycia Żydem -
03:51
his parents weren't very religious anyhow --
62
213000
1000
jego rodzice nie byli bardzo religijni mimo wszystko -
03:52
but because he had been born with two club feet,
63
214000
3000
lecz dlatego, iż urodził się z dwiema skrzywionymi stopami -
03:55
a condition which, in those days, required institutionalization
64
217000
5000
chorobą, która w tamtych czasach wymagała instytucjonalizacji
04:00
and a succession of painful operations between the ages of one and 11.
65
222000
4000
i serii bolesnych operacji pomiędzy pierwszym a 11 rokiem życia.
04:04
He went to the commercial business high school as a young man
66
226000
3000
Poszedł do prywatnej średniej szkoły biznesowej jako młody człowiek
04:07
in Budapest, and there he was as smart as he was modest
67
229000
5000
w Budapeszcie i tam był równie mądry, jak skromny,
04:12
and he enjoyed a considerable success. And after graduation
68
234000
3000
cieszył się znacznym sukcesem i po ukończeniu szkoły średniej,
04:15
when he went into textile engineering, the success continued.
69
237000
3000
kiedy zajął się przemysłem włókienniczym, sukces trwał.
04:18
He built one plant after another.
70
240000
2000
Budował jeden zakład przemysłowy za drugim.
04:20
He married and had two sons. He had friends in high places who
71
242000
3000
Ożenił się i miał dwóch synów. Miał przyjaciół na wysokich stanowiskach, którzy
04:23
assured him that he was of great value to the economy.
72
245000
3000
zapewnili go, że miał duży wkład w gospodarkę.
04:26
Once, as he had left instructions to have done,
73
248000
5000
Raz, kiedy zostawił instrukcje, co należy zrobić,
04:31
he was summoned in the middle of the night by the night watchman at one of his plants.
74
253000
3000
został wezwany w środku nocy przez stróża do jednego z zakładów przemysłowych.
04:34
The night watchman had caught an employee who was stealing socks --
75
256000
5000
Stróż złapał pracownika, który kradł skarpety -
04:39
it was a hosiery mill, and he simply backed a truck up to the loading dock
76
261000
3000
był to zakład wyrobów pończoszniczych, on po prostu cofał ciężarówką do miejsca załadunku towaru
04:42
and was shoveling in mountains of socks.
77
264000
1000
i ładował ją po brzegi skarpetami.
04:43
Mr. Teszler went down to the plant and confronted the thief and said,
78
265000
4000
Teszler zszedł do zakładu, stawił czoła złodziejowi i powiedział:
04:47
"But why do you steal from me? If you need money you have only to ask."
79
269000
5000
"Dlaczego kradniesz akurat ode mnie? Jeśli potrzebujesz pieniędzy, po prostu zapytaj."
04:52
The night watchman, seeing how things were going and waxing indignant,
80
274000
4000
Stróż, widząc przebieg zdarzeń i stając się oburzonym,
04:56
said, "Well, we're going to call the police, aren't we?"
81
278000
2000
powiedział: "Więc zadzwonimy na policję, prawda?"
04:58
But Mr. Teszler answered, "No, that will not be necessary.
82
280000
3000
Lecz Teszler odpowiedział: "Nie, nie będzie takiej potrzeby.
05:01
He will not steal from us again."
83
283000
2000
On nie okradnie nas ponownie."
05:03
Well, maybe he was too trusting, because he stayed where he was
84
285000
5000
Zatem może był zbyt ufny, ponieważ został w miejscu, w którym przebywał
05:08
long after the Nazi Anschluss in Austria
85
290000
2000
długo po nazistowskim połączeniu w Austrii
05:10
and even after the arrests and deportations began in Budapest.
86
292000
5000
i nawet wtedy, gdy rozpoczęły się aresztowania i deportacje w Budapeszcie.
05:15
He took the simple precaution of having cyanide capsules placed in lockets
87
297000
4000
Zastosował proste środki ostrożności posiadając kapsułki cyjanku umieszczone w medalionach,
05:19
that could be worn about the necks of himself and his family.
88
301000
3000
które mogły być noszone na jego szyi i jego rodziny.
05:22
And then one day, it happened: he and his family were arrested
89
304000
4000
I wtedy, pewnego dnia, stało się - on i jego rodzina zostali aresztowani
05:26
and they were taken to a death house on the Danube.
90
308000
3000
zabrano ich do budynku z celami skazańców oczekujących egzekucji na Dunaju.
05:29
In those early days of the Final Solution, it was handcrafted brutality;
91
311000
4000
Podczas tych dni Ostatecznego Rozwiązana, brutalność oznaczała krew na rękach-
05:33
people were beaten to death and their bodies tossed into the river.
92
315000
4000
ludzie byli bici na śmierć, a ich ciała wrzucane do rzeki -
05:37
But none who entered that death house had ever come out alive.
93
319000
4000
nikt, kto tam wszedł, nie zdołał już wyjść żywy.
05:41
And in a twist you would not believe in a Steven Spielberg film --
94
323000
4000
Pod żadnym pozorem nie uwierzylibyście w film Stevena Spielberga, tak jak i w to,
05:45
the Gauleiter who was overseeing this brutal beating was the very same thief
95
327000
5000
iż gauleiter, który nadzorował tymi torturami, był tym samym złodziejem,
05:50
who had stolen socks from Mr. Teszler's hosiery mill.
96
332000
4000
który ukradł skarpety z zakładu pończoszniczego Teszlera.
05:54
It was a brutal beating. And midway through that brutality,
97
336000
5000
To było brutalne pobicie. W trakcie
05:59
one of Mr. Teszler's sons, Andrew, looked up and said,
98
341000
3000
jeden z synów Teszlera - Andrew, spojrzał i powiedział:
06:02
"Is it time to take the capsule now, Papa?"
99
344000
3000
"Czy to już czas, aby połknąć kapsułkę, tato?"
06:05
And the Gauleiter, who afterwards vanishes from this story,
100
347000
4000
Gauleiter, o którym nie będzie już w tej historii,
06:09
leaned down and whispered into Mr. Teszler's ear,
101
351000
3000
pochylił się i szepnął do ucha Teszlera:
06:12
"No, do not take the capsule. Help is on the way."
102
354000
3000
"Nie, nie bierzcie kapsułek. Pomoc jest w drodze.",
06:15
And then resumed the beating.
103
357000
2000
po czym wznowił bicie.
06:17
But help was on the way, and shortly afterwards
104
359000
2000
Lecz pomoc rzeczywiście była w drodze i krótko po tym
06:19
a car arrived from the Swiss Embassy.
105
361000
3000
przyjechał samochód ze szwajcarskiej ambasady.
06:22
They were spirited to safety. They were reclassified as Yugoslav citizens
106
364000
4000
Łaknęli bezpieczeństwa. Zostali ponownie sklasyfikowani jako obywatele Jugosławii
06:26
and they managed to stay one step ahead of their pursuers
107
368000
3000
i postanowili pozostać o jeden krok naprzód przed swoimi prześladowcami
06:29
for the duration of the War, surviving burnings and bombings
108
371000
4000
na czas trwania wojny, przeżywając podpalenia i bombardowania
06:33
and, at the end of the War, arrest by the Soviets.
109
375000
2000
a pod koniec wojny zostając zaaresztowanymi przez Sowietów.
06:35
Probably, Mr. Teszler had gotten some money into Swiss bank accounts
110
377000
4000
Prawdopodobnie Teszler miał trochę pieniędzy na szwajcarskich kontach bankowych,
06:39
because he managed to take his family first to Great Britain,
111
381000
4000
ponieważ najpierw postanowił zabrać swoją rodzinę do Wielkiej Brytanii,
06:43
then to Long Island and then to the center of the textile industry in the American South.
112
385000
4000
następnie do Long Island i potem do centrum przemysłu włókienniczego na południu Ameryki,
06:47
Which, as chance would have it, was Spartanburg, South Carolina,
113
389000
4000
które przez przypadek okazało się być Spartanburgiem w Południowej Karolinie -
06:51
the location of Wofford College.
114
393000
2000
położeniem Wofford College.
06:53
And there, Mr. Teszler began all over again and once again achieved immense success,
115
395000
6000
Tutaj Teszler zaczął wszystko od nowa i kiedy osiągnął ogromny sukces,
06:59
especially after he invented the process
116
401000
2000
zwłaszcza po tym, jak wynalazł metodę
07:01
for manufacturing a new fabric called double-knit.
117
403000
3000
do produkcji nowej tkaniny, wykorzystując równocześnie dwa druty do szydełkowania.
07:04
And then in the late 1950s, in the aftermath of Brown v. Board of Education,
118
406000
7000
Wtedy, pod koniec lat 50-tych, w następstwie Browna przeciw Komisji Edukacji,
07:11
when the Klan was resurgent all over the South,
119
413000
3000
kiedy klan odrodził się na całym południu,
07:14
Mr. Teszler said, "I have heard this talk before."
120
416000
4000
Teszler powiedział: "Słyszałem tę rozmowę wcześniej.",
07:18
And he called his top assistant to him and asked,
121
420000
5000
po czym zawołał swojego najlepszego asystenta do siebie i spytał:
07:23
"Where would you say, in this region, racism is most virulent?"
122
425000
3000
"Gdzie rasizm w tym regionie rozprzestrzenia się szczególnie szybko?"
07:26
"Well, I don't rightly know, Mr. Teszler. I reckon that would be Kings Mountain."
123
428000
5000
"Nie mam zielonego pojęcia, Panie Teszler. Sądzę, że mogą to być Kings Mountain."
07:31
"Good. Buy us some land in Kings Mountain
124
433000
4000
"Dobrze. Kup dla nas trochę ziemi w Kings Mountain,
07:35
and announce we are going to build a major plant there."
125
437000
2000
a następnie ogłoś, iż zamierzamy wybudować tam duży zakład przemysłowy."
07:37
The man did as he was told, and shortly afterwards,
126
439000
3000
Mężczyzna zrobił tak, jak mu kazano i wkrótce
07:40
Mr. Teszler received a visit from the white mayor of Kings Mountain.
127
442000
4000
do Teszlera przybył z wizytą białoskóry burmistrz Kings Mountain.
07:44
Now, you should know that at that time,
128
446000
3000
Teraz powinniście wiedzieć o tym,iż w tamtych czasach
07:47
the textile industry in the South was notoriously segregated.
129
449000
3000
przemysł włókienniczy na południu był notorycznie segregowany.
07:50
The white mayor visited Mr. Teszler and said,
130
452000
4000
Burmistrz odwiedził Teszlera i powiedział:
07:54
"Mr. Teszler, I trust you’re going to be hiring a lot of white workers."
131
456000
3000
"Panie Teszler, ufam, iż zamierza Pan zatrudniać wielu białych pracowników."
07:57
Mr. Teszler told him, "You bring me the best workers that you can find,
132
459000
4000
Teszler powiedział mu: "Przyprowadź mi najlepszych pracowników, jakich jesteś w stanie znaleźć
08:01
and if they are good enough, I will hire them."
133
463000
2000
i jeśli są wystarczająco dobrzy, zatrudnię ich."
08:03
He also received a visit from the leader of the black community,
134
465000
5000
Przyjął również z wizytą lidera czarnoskórej społeczności,
08:08
a minister, who said, "Mr. Teszler, I sure hope you're going to
135
470000
2000
ministra, który powiedział: "Panie Teszler, oczywiście mam nadzieję, iż zamierza Pan
08:10
hire some black workers for this new plant of yours."
136
472000
2000
zatrudnić paru czarnych pracowników do swojego nowego zakładu."
08:12
He got the same answer: "You bring the best workers that you can find,
137
474000
4000
Otrzymał tą samą odpowiedź: "Przyprowadź mi najlepszych pracowników, jakich jesteś w stanie znaleźć
08:16
and if they are good enough, I will hire them."
138
478000
3000
i jeśli są wystarczająco dobrzy, zatrudnię ich."
08:19
As it happens, the black minister did his job better than the white mayor,
139
481000
3000
Tak się akurat składa, iż czarnoskóry premier wykonał swój obowiązek lepiej niż białoskóry burmistrz,
08:22
but that's neither here or there.
140
484000
1000
lecz ni stąd, ni zowąd,
08:23
Mr. Teszler hired 16 men: eight white, eight black.
141
485000
4000
Teszler zatrudnił 16 mężczyzn, 8 białych i 8 czarnych.
08:27
They were to be his seed group, his future foremen.
142
489000
3000
Mieli oni być jego ziarnem, grupą przyszłych nadzorców.
08:30
He had installed the heavy equipment for his new process
143
492000
3000
Zainstalował ciężki sprzęt na potrzeby swojego nowego procesu,
08:33
in an abandoned store in the vicinity of Kings Mountain,
144
495000
3000
w opuszczonym sklepie w pobliżu Kings Mountain
08:36
and for two months these 16 men would live and work together,
145
498000
3000
i za dwa miesiące tych 16 mężczyzn miało pracować razem,
08:39
mastering the new process.
146
501000
1000
opanowując nową metodę.
08:40
He gathered them together after an initial tour of that facility
147
502000
4000
Zgromadził ich razem po początkowym zwiedzaniu fabryki
08:44
and he asked if there were any questions.
148
506000
2000
i spytał, czy są jakieś pytania.
08:46
There was hemming and hawing and shuffling of feet,
149
508000
2000
Pojawiło się odkaszlanie, chrząkanie i przestępowanie z nogi na nogę.
08:48
and then one of the white workers stepped forward and said,
150
510000
3000
Wtedy jeden z białych robotników wyszedł naprzód i powiedział:
08:53
"Well, yeah. We’ve looked at this place and there's only one place to sleep,
151
515000
3000
"W porządku. Obejrzeliśmy to miejsce i jest tutaj tylko jedno miejsce do spania,
08:56
there's only one place to eat, there's only one bathroom,
152
518000
3000
jedno miejsce do jedzenia, jedna łazienka
08:59
there's only one water fountain. Is this plant going to be integrated or what?"
153
521000
4000
i tylko jedna fontanna. Czy ta fabryka ma być połączona w jedną całość, czy jak?"
09:05
Mr. Teszler said, "You are being paid twice the wages of any other textile workers in this region
154
527000
5000
Teszler powiedział: "Dostajecie podwójną płacę, wyższą niż jacykolwiek pracownicy włókienniczy w tym regionie
09:10
and this is how we do business. Do you have any other questions?"
155
532000
4000
i to jest sposób w jaki robimy interesy. Czy macie jeszcze jakieś pytania?"
09:14
"No, I reckon I don't."
156
536000
1000
"Nie, myślę, że nie mam."
09:15
And two months later when the main plant opened
157
537000
4000
Dwa miesiące później, kiedy główny zakład został otwarty
09:19
and hundreds of new workers, white and black,
158
541000
2000
i setki nowych pracowników, białych i czarnych,
09:21
poured in to see the facility for the first time,
159
543000
2000
napływało, aby zobaczyć zakład po raz pierwszy,
09:23
they were met by the 16 foremen, white and black, standing shoulder to shoulder.
160
545000
6000
byli witani przez 16 nadzorców, białych i czarnych, stojących ramię w ramię.
09:29
They toured the facility and were asked if there were any questions, and
161
551000
4000
Oprowadzano ich po zakładzie i pytano czy mają jakieś pytania.
09:33
inevitably the same question arose:
162
555000
1000
Nieuchronnie, zrodziło się to samo pytanie:
09:34
"Is this plant integrated or what?"
163
556000
2000
"Ten zakład jest połączony w jedną całość, czy co?"
09:36
And one of the white foremen stepped forward and said,
164
558000
3000
Jeden z białych nadzorców wyszedł naprzód i powiedział:
09:39
"You are being paid twice the wages of any other workers
165
561000
4000
"Dostajesz dwukrotnie wyższą płacę niż inni pracownicy
09:43
in this industry in this region and this is how we do business.
166
565000
4000
w tym przemyśle w tym regionie. W ten sposób robimy interesy.
09:47
Do you have any other questions?"
167
569000
2000
Czy masz jeszcze jakieś pytania?"
09:49
And there were none. In one fell swoop,
168
571000
4000
Nie było żadnych. Za jednym zamachem
09:53
Mr. Teszler had integrated the textile industry in that part of the South.
169
575000
4000
Teszler zintegrował przemysł włókienniczy w tej części południa.
09:57
It was an achievement worthy of Mahatma Gandhi,
170
579000
3000
To było osiągniecie warte Mahatma Gandhiego,
10:00
conducted with the shrewdness of a lawyer and the idealism of a saint.
171
582000
4000
przeprowadzone ze sprytem prawnika i idealizmem świętego.
10:04
In his eighties, Mr. Teszler, having retired from the textile industry,
172
586000
6000
Będąc po osiemdziesiątce, Teszler, odchodząc z przemysłu włókienniczego,
10:10
adopted Wofford College,
173
592000
2000
adoptował Wofford College -
10:12
auditing courses every semester,
174
594000
2000
uczęszczając na kursy co semestr.
10:14
and because he had a tendency to kiss anything that moved,
175
596000
4000
Ponieważ miał skłonność do całowania wszystkiego, co się rusza
10:18
becoming affectionately known as "Opi" -- which is Magyar for grandfather --
176
600000
4000
został czule nazwany Opi - co w języku magjarskim oznacza dziadka -
10:22
by all and sundry. Before I got there, the library of the college
177
604000
4000
przez wszystkich bez wyjątku. Do czasu, kiedy się tam znalazłem, biblioteka uczelni
10:26
had been named for Mr. Teszler, and after I arrived in 1993,
178
608000
5000
była nazwana na cześć Teszlera i po tym, jak przybyłem w 1993 r.,
10:31
the faculty decided to honor itself by naming Mr. Teszler Professor of the College --
179
613000
5000
wykładowcy zdecydowali, aby nadać Teszlerowi tytuł profesora uczelni.
10:36
partly because at that point he had already taken
180
618000
3000
Częściowo z tego powodu, iż podjął on
10:39
all of the courses in the catalog, but mainly because
181
621000
3000
wszystkie kursy z katalogu, lecz głównie dlatego, iż
10:42
he was so conspicuously wiser than any one of us.
182
624000
5000
był mądrzejszy, niż którykolwiek z nas.
10:47
To me, it was immensely reassuring that the presiding spirit
183
629000
4000
Dla mnie było to niezmiernie krzepiące, że przewodnią duszą
10:51
of this little Methodist college in upstate South Carolina
184
633000
4000
tej małej metodystycznej uczelni na północy stanu Południowa Karolina
10:55
was a Holocaust survivor from Central Europe.
185
637000
4000
był ocalały z holokaustu, pochodzący ze środkowej Europy.
10:59
Wise he was, indeed, but he also had a wonderful sense of humor.
186
641000
4000
Był mądry, istotnie, lecz również miał wspaniałe poczucie humoru.
11:03
And once for an interdisciplinary class,
187
645000
3000
Raz, dla międzywydziałowej klasy,
11:06
I was screening the opening segment of Ingmar Bergman's "The Seventh Seal."
188
648000
4000
wyświetlałem początkowy odcinek "Siódmej pieczęci" Ingmara Bergmana.
11:10
As the medieval knight Antonius Block returns from the wild goose chase
189
652000
4000
Kiedy średniowieczny rycerz Antoniusz Block powrócił z pogoni dzikich gęsi
11:14
of the Crusades and arrives on the rocky shore of Sweden,
190
656000
3000
krzyżowców i przybył na skaliste wybrzeże Szwecji,
11:17
only to find the specter of death waiting for him,
191
659000
3000
aby odnaleźć widmo śmierci czekające na niego,
11:20
Mr. Teszler sat in the dark with his fellow students. And
192
662000
4000
Teszler usiadł w ciemności ze swoimi kolegami ze studiów i
11:24
as death opened his cloak to embrace the knight
193
666000
4000
jak śmierć rozpiął płaszcz, aby objąć rycerza.
11:28
in a ghastly embrace, I heard Mr. Teszler's tremulous voice:
194
670000
4000
W koszmarnym objęciu słyszałem drżący głos Teszlera:
11:32
"Uh oh," he said, "This doesn't look so good." (Laughter)
195
674000
4000
"Oh, oh" powiedział, "To nie wygląda zbyt dobrze."
11:36
But it was music that was his greatest passion, especially opera.
196
678000
7000
Lecz muzyka była jego największą pasją, zwłaszcza opera,
11:43
And on the first occasion that I visited his house, he gave me
197
685000
3000
przy pierwszej okazji, gdy odwiedziłem go w domu, dał mi
11:46
honor of deciding what piece of music we would listen to.
198
688000
4000
zaszczyt zadecydowania, którego utworu będziemy słuchać.
11:50
And I delighted him by rejecting "Cavalleria Rusticana"
199
692000
4000
Zachwyciłem go poprzez odrzucenie "Cavalerria Rusticana"
11:54
in favor of Bela Bartok's "Bluebeard's Castle."
200
696000
3000
na korzyść "Bluebeard's Castle" Bela Bartoka.
11:57
I love Bartok's music, as did Mr. Teszler,
201
699000
3000
Uwielbiam muzykę Bartoka, tak samo jak i uwielbiał Teszler,
12:00
and he had virtually every recording of Bartok's music ever issued.
202
702000
4000
który miał niemal każde opublikowane nagranie Bartoka.
12:04
And it was at his house that I heard for the first time
203
706000
2000
Właśnie w jego domu usłyszałem po raz pierwszy
12:06
Bartok's Third Piano Concerto and learned from
204
708000
3000
"Third Piano Concerto" Bartoka i dowiedziałem się od Teszlera,
12:09
Mr. Teszler that it had been composed in nearby Asheville, North Carolina
205
711000
5000
że został skomponowany w pobliżu Asheville, w stanie Północna Karolina,
12:14
in the last year of the composer's life.
206
716000
2000
w ostatnich latach życia kompozytora.
12:16
He was dying of leukemia and he knew it,
207
718000
3000
Umierał na białaczkę, o czym wiedział
12:19
and he dedicated this concerto to his wife,
208
721000
3000
i zadedykował ten koncert swojej żonie
12:22
Dita, who was herself a concert pianist.
209
724000
3000
Dicie, która była pianistką koncertową.
12:25
And into the slow, second movement, marked "adagio religioso,"
210
727000
4000
W drugiej, wolnej części, znamienitym "adagio religioso,"
12:29
he incorporated the sounds of birdsong that he heard
211
731000
4000
umieścił śpiew ptaków, które słyszał
12:33
outside his window in what he knew would be his last spring;
212
735000
3000
za oknem,kiedy zdawał sobie sprawę, iż będzie to jego ostatnia wiosna.
12:36
he was imagining a future for her in which he would play no part.
213
738000
6000
Wyobrażał sobie jej przyszłość, w której on już nie zagra
12:42
And clearly this composition is his final statement to her --
214
744000
6000
Z pewnością ten utwór jest jego ostatecznym wyznaniem uczuć do niej,
12:48
it was first performed after his death --
215
750000
2000
został najpierw wykonany po jego śmierci
12:50
and through her to the world.
216
752000
2000
i poprzez nią dla świata,
12:52
And just as clearly, it is saying, "It's okay. It was all so beautiful.
217
754000
7000
tak wyraźnie, jak powiedzenie: "Jest dobrze. Wszystko było takie piękne.
12:59
Whenever you hear this, I will be there."
218
761000
4000
Za każdym razem, kiedy to usłyszysz, będę tam."
13:03
It was only after Mr. Teszler's death that I learned
219
765000
5000
Tuż po śmierci Teszlera nauczyłem się,
13:08
that the marker on the grave of Bela Bartok in Hartsdale, New York
220
770000
4000
że znak na grobie Bela Bartoka w Hartsdale, w Nowym Jorku,
13:12
was paid for by Sandor Teszler. "Yo napot, Bela!"
221
774000
5000
został opłacony przez Sandora Teszlera. "Jo napot, Bela!"
13:17
Not long before Mr. Teszler’s own death at the age of 97,
222
779000
5000
Nie tak dawno temu, Teszler zmarł w wieku 97 lat.
13:22
he heard me hold forth on human iniquity.
223
784000
4000
Słyszał mnie rozwodzącego się nad ludzką niegodziwością.
13:26
I delivered a lecture in which I described history
224
788000
2000
Wygłosiłem wykład, w którym opisałem historię
13:28
as, on the whole, a tidal wave of human suffering and brutality,
225
790000
4000
jako ogół niepowstrzymanej fali ludzkiego cierpienia i brutalności
13:32
and Mr. Teszler came up to me afterwards with gentle reproach and said,
226
794000
5000
Teszler podszedł potem do mnie z delikatnym wyrzutem i powiedział:
13:37
"You know, Doctor, human beings are fundamentally good."
227
799000
6000
"Wiesz, doktorze, istoty ludzkie są zasadniczo dobre."
13:43
And I made a vow to myself, then and there,
228
805000
4000
Przyrzekłem sobie, właśnie wtedy,
13:47
that if this man who had such cause to think otherwise
229
809000
4000
iż jeśli ten człowiek, który miał tyle powodów, aby być innego zdania,
13:51
had reached that conclusion,
230
813000
1000
doszedł do takiego wniosku
13:53
I would not presume to differ until he released me from my vow.
231
815000
4000
nie przestanę zgadzać się z tym, dopóki nie uwolni mnie z mojego przyrzeczenia.
13:57
And now he's dead, so I'm stuck with my vow.
232
819000
4000
A teraz jest martwy, więc jestem uwiązany z moim przyrzeczeniem.
14:01
"Yo napot, Sandor!"
233
823000
2000
"Jo napot, Sandor!"
14:03
I thought my skein of Hungarian mentors had come to an end,
234
825000
4000
Myslałem, że moje pasmo węgierskich mentorów dobiegło końca,
14:07
but almost immediately I met Francis Robicsek, a Hungarian doctor --
235
829000
7000
lecz niemal natychmiast spotkałem Francisa Robicseka - węgierskiego lekarza -
14:14
actually a heart surgeon in Charlotte, North Carolina, then in his late seventies --
236
836000
4000
właściwie kardiochirurga w Charlotte, w stanie Północna Karolina, wówczas, gdy był przed osiemdziesiątką
14:18
who had been a pioneer in open-heart surgery,
237
840000
2000
i był pionierem kardiochirurgii.
14:20
and, tinkering away in his garage behind his house,
238
842000
4000
Majstrując w garażu za swoim domem,
14:24
had invented many of the devices that are standard parts of those procedures.
239
846000
5000
wynalazł wiele urządzeń, które są standardowymi elementami tych procedur.
14:29
He's also a prodigious art collector, beginning as an intern in Budapest
240
851000
5000
Jest on również niesamowitym kolekcjonerem sztuki, rozpoczynającym jako lekarz stażysta w Budapeszcie,
14:34
by collecting 16th- and 17th-century Dutch art and Hungarian painting,
241
856000
4000
kolekcjonujący XVI i XVII -wieczną holenderską sztukę i węgierskie obrazy.
14:38
and when he came to this country moving on to Spanish colonial art,
242
860000
5000
Kiedy przybył do tego kraju, zaciekawił się hiszpańską sztuką kolonialną,
14:43
Russian icons and finally Mayan ceramics.
243
865000
3000
rosyjskimi ikonami i wreszcie ceramiką Majów.
14:46
He's the author of seven books, six of them on Mayan ceramics.
244
868000
3000
Jest on autorem siedmiu książek, w tym sześciu o ceramice Majów.
14:49
It was he who broke the Mayan codex, enabling scholars to relate
245
871000
4000
To on złamał kodeks Majów, umożliwiając uczonym ukazanie związku
14:53
the pictographs on Mayan ceramics to the hieroglyphs of the Mayan script.
246
875000
4000
pomiędzy piktogramami na ceramice Majów a hieroglifami pisma Majów.
14:57
On the occasion of my first visit, we toured his house
247
879000
3000
Przy okazji mojej pierwszej wizyty, zwiedziliśmy jego dom
15:00
and we saw hundreds of works of museum quality,
248
882000
3000
i obejrzeliśmy setki dzieł zachowanych w stanie muzealnym.
15:03
and then we paused in front of a closed door and Dr. Robicsek said,
249
885000
5000
Następnie zatrzymaliśmy się przed zamkniętymi drzwiami i doktor Robicsek powiedział,
15:08
with obvious pride, "Now for the piece de resistance."
250
890000
3000
z wyraźną dumą: "Teraz zmierzamy ku figurze sprzeciwu."
15:11
And he opened the door and we walked into a
251
893000
3000
Otworzył drzwi, weszliśmy do środka
15:14
windowless 20-by-20-foot room with shelves from floor to ceiling, and
252
896000
6000
pokoju bez okien o wymiarach 6x6 m, z półkami od podłogi aż po sufit i
15:20
crammed on every shelf his collection of Mayan ceramics.
253
902000
2000
wciśniętą na każdą półkę kolekcję ceramiki Majów.
15:22
Now, I know absolutely nothing about Mayan ceramics,
254
904000
2000
Nawet teraz nie mam zielonego pojęcia o ceramice Majów,
15:24
but I wanted to be as ingratiating as possible so I said,
255
906000
3000
lecz chciałem być tak miły jak tylko się da, więc powiedziałem:
15:27
"But Dr. Robicsek, this is absolutely dazzling."
256
909000
4000
"Ależ doktorze Robicsek, to jest absolutnie olśniewające."
15:31
"Yes," he said. "That is what the Louvre said.
257
913000
3000
"Tak," odrzekł. "To właśnie powiedział Louvre.
15:34
They would not leave me alone until I let them have a piece,
258
916000
4000
Nie zostawią mnie w spokoju, dopóki nie pozwolę im posiadać części,
15:38
but it was not a good one." (Laughter)
259
920000
2000
lecz to nie było uprzejme."
15:40
Well, it occurred to me that I should invite Dr. Robicsek
260
922000
4000
Więc przyszło mi do głowy, iż powinienem zaprosić doktora Robicseka,
15:44
to lecture at Wofford College on -- what else?
261
926000
3000
aby udzielił wykładu na Wofford College o czymś innym -
15:47
-- Leonardo da Vinci. And further, I should invite him to meet
262
929000
4000
o Leonardzie da Vincim. Następnie, powinienem zaprosić go do spotkania
15:51
my oldest trustee, who had majored in French history at Yale
263
933000
4000
mojego najstarszego powiernika, który studiował historię francuską w Yale,
15:55
some 70-odd years before and, at 89, still ruled the world's
264
937000
5000
jakieś 70-parę lat wcześniej, a w wieku 89 lat nadal rządził żelazną reką
16:00
largest privately owned textile empire with an iron hand.
265
942000
5000
największym na świecie prywatnym imperium przemysłu włókienniczego.
16:05
His name is Roger Milliken. And Mr. Milliken agreed,
266
947000
4000
Nazywał się Roger Milliken. Milliken, jak i
16:09
and Dr. Robicsek agreed. And Dr. Robicsek visited
267
951000
3000
doktor Robicsek zgodzili się. Doktor Robicsek przyjechał z wizytą i
16:12
and delivered the lecture and it was a dazzling success.
268
954000
3000
wygłosił wykład. Był to porażający sukces.
16:15
And afterwards we convened at the President's House with Dr. Robicsek
269
957000
4000
Potem zebraliśmy się w domu Prezydenta wraz z doktorem Robicsekiem
16:19
on one hand, Mr. Milliken on the other.
270
961000
1000
z jednego punktu widzenia i Millikenem z drugiego.
16:20
And it was only at that moment, as we were sitting down to dinner,
271
962000
3000
To był tamten moment, kiedy usiedliśmy do obiadu,
16:24
that I recognized the enormity of the risk I had created,
272
966000
2000
kiedy dostrzegłem ogrom ryzyka, które stworzyłem,
16:26
because to bring these two titans, these two masters of the universe
273
968000
4000
ponieważ, aby doprowadzić do spotkania tych dwóch tytanów, tych dwóch nauczycieli wszechświata
16:30
together -- it was like introducing Mothra to Godzilla over the skyline of Tokyo.
274
972000
5000
było jak zaznajomienie Mothry z Godzillą przez linię horyzontu Tokio.
16:35
If they didn't like each other, we could all get trampled to death.
275
977000
3000
Jeśli nie lubili się wzajemnie, mogliśmy zostać stratowani na śmierć.
16:38
But they did, they did like each other.
276
980000
2000
Lecz było inaczej. Polubili się.
16:40
They got along famously until the very end of the meal,
277
982000
3000
Świetnie się dogadywali, prawie do samego końca posiłku.
16:43
and then they got into a furious argument.
278
985000
2000
wtedy wywiązała się między nimi kłótnia pełna furii.
16:45
And what they were arguing about was this:
279
987000
2000
Jej powodem było
16:47
whether the second Harry Potter movie was as good as the first. (Laughter)
280
989000
5000
czy druga część Harry'ego Pottera jest równie dobra, jak pierwsza.
16:52
Mr. Milliken said it was not. Dr. Robicsek disagreed.
281
994000
5000
Milliken powiedział, że nie. Doktor Robicsek miał odmienne zdanie.
16:57
I was still trying to take in the notion that these titans,
282
999000
4000
Próbowałem wyobrazić sobie tych dwóch tytanów,
17:01
these masters of the universe, in their spare time watch Harry Potter movies,
283
1003000
3000
panów wszechświata, oglądających "Harry'ego Pottera" w wolnym czasie.
17:04
when Mr. Milliken thought he would win the argument by saying,
284
1006000
4000
Kiedy Milliken myślał, iż jest w stanie wygrać przez powiedzenie:
17:08
"You just think it's so good because you didn't read the book."
285
1010000
3000
"Ty po prostu myślisz, że jest tak dobry, ponieważ nie czytałeś książki."
17:11
And Dr. Robicsek reeled back in his chair, but quickly gathered his wits,
286
1013000
4000
Doktor Robicsek odchylił się w swoim krześle, lecz szybko zebrał myśli,
17:15
leaned forward and said, "Well, that is true, but I'll bet you went
287
1017000
3000
pochylił się naprzód i powiedział: "A więc, to prawda, lecz założę się, że Ty poszedłeś
17:18
to the movie with a grandchild." "Well, yes, I did," conceded Mr. Milliken.
288
1020000
5000
na film z wnukiem". "Rzeczywiście", przyznał Milliken.
17:23
"Aha!" said Dr. Robicsek. "I went to the movie all by myself." (Laughter) (Applause)
289
1025000
5000
"Aha!" ,powiedział doktor Robicsek, "Ja na film poszedłem samotnie."
17:28
And I realized, in this moment of revelation,
290
1030000
5000
W tym momencie zdałem sobie sprawę
17:33
that what these two men were revealing was the secret
291
1035000
4000
że to, co tych dwóch mężczyzn odkryło, było sekretem
17:37
of their extraordinary success, each in his own right.
292
1039000
3000
ich niezwykłych sukcesów, każdego na swój sposób.
17:40
And it lay precisely in that insatiable curiosity,
293
1042000
4000
Znajdował się on właśnie w tej nienasyconej ciekawości,
17:44
that irrepressible desire to know, no matter what the subject,
294
1046000
4000
tej niepohamowanej żądzy wiedzy - nie ważne na jaki temat,
17:48
no matter what the cost,
295
1050000
2000
nieważne jakim kosztem,
17:50
even at a time when the keepers of the Doomsday Clock
296
1052000
3000
nawet w czasie, gdy opiekunowie Zegaru Zagłady
17:53
are willing to bet even money that the human race won't be around
297
1055000
3000
są gotowi założyć się, że ludzka rasa nie będzie w pobliżu,
17:56
to imagine anything in the year 2100, a scant 93 years from now.
298
1058000
5000
aby wyobrazić sobie cokolwiek w 2100 roku, 93 lata od teraz.
18:01
"Live each day as if it is your last," said Mahatma Gandhi.
299
1063000
4000
"Przeżywaj każdy dzień tak, jakby był Twoim ostatnim" , powiedział Mahathma Ghandi.
18:05
"Learn as if you'll live forever."
300
1067000
2000
"Ucz się, jak gdybyś miał żyć wiecznie."
18:07
This is what I'm passionate about. It is precisely this.
301
1069000
5000
To jest moja pasja. Dokładnie to.
18:12
It is this inextinguishable, undaunted appetite for learning and experience,
302
1074000
9000
Jest to niewygasła, niezrażona żądza wiedzy i doświadczenia,
18:21
no matter how risible, no matter how esoteric,
303
1083000
2000
nieważne jak śmieszna, nieważne jak ograniczona,
18:23
no matter how seditious it might seem.
304
1085000
3000
nieważne jak wywrotowa mogłaby się wydawać.
18:26
This defines the imagined futures of our fellow Hungarians --
305
1088000
6000
To określa wyobrażoną przyszłość naszych kolegów Węgrów,
18:32
Robicsek, Teszler and Bartok -- as it does my own.
306
1094000
5000
zarówno Robicseka, Teszlera i Bartoka, jak i moją.
18:37
As it does, I suspect, that of everybody here.
307
1099000
4000
Podejrzewam, że także każdego z tutaj obecnych.
18:41
To which I need only add, "Ez a mi munkank; es nem is keves."
308
1103000
6000
trzeba jedynie dodać: "Ez a mi munkank; es nem is keves."
18:47
This is our task; we know it will be hard.
309
1109000
5000
To jest nasze zadanie. Wiemy, że będzie ciężko.
18:52
"Ez a mi munkank; es nem is keves. Yo napot, pacak!" (Applause)
310
1114000
6000
"Ez a mi munkank; es nem is keves." Jo napot, pacak!
ABOUT THE SPEAKER
Bernie Dunlap - College presidentBernie Dunlap is a true polymath, whose talents span poetry, opera, ballet, literature and administration. He is the president of South Carolina’s Wofford College.
Why you should listen
Bernie Dunlap was a dancer for four years with the Columbia City Ballet, kicking off a life of artistic and cultural exploration. A Rhodes Scholar, he did his PhD in English literature at Harvard, and is now the president of Wofford College, a small liberal arts school in South Carolina. He has taught classes on a wide variety of subjects, from Asian history to creative writing.
He's also a writer-producer for television, and his 19-part series The Renaissance has been adopted for use by more than 100 colleges. He has been a Senior Fulbright Lecturer in Thailand and a moderator at the Aspen Institute.
Bernie Dunlap | Speaker | TED.com