TEDGlobal 2013
Sonia Shah: 3 reasons we still haven’t gotten rid of malaria
3 lí do chúng ta chưa thoát khỏi sự nguy hiểm từ bệnh sốt rét
Filmed:
Readability: 4
1,233,836 views
Chúng ta biết cách chữa bệnh sốt rét từ những năm 1960, nhưng tại sao căn bệnh này vẫn lấy đi mạng sống của hàng trăm ngàn người mỗi năm? Theo nhà báo Sonia Shah, đây không chỉ đơn thuần là một vấn đề y học. Hãy nhìn vào lịch sử của bệnh sốt rét để thấy được 3 thử thách lớn đặt ra để diệt trừ tận gốc bệnh sốt rét.
Sonia Shah - Science writer
Science historian Sonia Shah explores the surprisingly fascinating story behind an ancient scourge: malaria. Full bio
Science historian Sonia Shah explores the surprisingly fascinating story behind an ancient scourge: malaria. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
So over the long course of human history,
0
822
3435
Trong quá trình phát triển của lịch sử nhân loại,
00:16
the infectious disease that's killed more humans
1
4257
2492
bệnh truyền nhiễm giết chết nhiều người
00:18
than any other is malaria.
2
6749
2486
nhất là bệnh sốt rét.
00:21
It's carried in the bites of infected mosquitos,
3
9235
2861
Bệnh sốt rét xuất hiện do vết cắn của các con muỗi bị bệnh,
00:24
and it's probably our oldest scourge.
4
12096
2209
và đây hẳn là là tai họa lâu đời nhất của chúng ta.
00:26
We may have had malaria since we evolved from the apes.
5
14305
3887
Cũng có thể, chúng ta mắc bệnh sốt rét vì chúng ta tiến hóa từ loài khỉ.
00:30
And to this day, malaria takes a huge toll on our species.
6
18192
3602
Và cho đến nay, bệnh sốt rét lây lan rộng trong loài người.
00:33
We've got 300 million cases a year
7
21794
2451
Chúng ta có 300 triệu trường hợp mắc bệnh mỗi năm
00:36
and over half a million deaths.
8
24245
2992
và có hơn nửa triệu người chết.
00:39
Now this really makes no sense.
9
27237
2965
Bây giờ điều này hẳn không có ý nghĩa gì.
00:42
We've known how to cure malaria
10
30202
2652
Chúng ta biết cách chữa bệnh sốt rét
00:44
since the 1600s.
11
32854
1640
từ những năm 1600.
00:46
That's when Jesuit missionaries in Peru
12
34494
2297
Đó là khi các thầy tu truyền giáo dòng Tên ở Peru
00:48
discovered the bark of the cinchona tree,
13
36791
2902
phát hiện ra vỏ cây cinchona,
00:51
and inside that bark was quinine,
14
39693
1873
bên trong loại vỏ đó có chứa Quinin,
00:53
still an effective cure for malaria to this day.
15
41566
3338
vẫn là một cách chữa bệnh hiệu quả cho đến ngày nay.
00:56
So we've known how to cure malaria for centuries.
16
44904
2901
Vậy là chúng ta đã biết cách chữa bệnh sốt rét trong nhiều thế kỉ.
00:59
We've known how to prevent malaria since 1897.
17
47805
3184
Chúng ta biết cách phòng ngừa nó từ năm 1897,
01:02
That's when the British army surgeon Ronald Ross
18
50989
2273
đó là khi bác sỹ phẫu thuật quân đội người Anh - Ronald Ross
01:05
discovered that it was mosquitos that carried malaria,
19
53262
3358
phát hiện ra muỗi chính là loài vật mang mầm bệnh,
01:08
not bad air or miasmas, as was previously thought.
20
56620
4192
không phải do không khí xấu hay khí độc như suy nghĩ trước đây.
01:12
So malaria should be a relatively simple disease to solve,
21
60812
5283
Vậy nên, bệnh sốt rét là bệnh tương đối dễ chữa.
01:18
and yet to this day, hundreds of thousands of people
22
66095
3930
Nhưng cho đến nay, hàng trăm ngàn người
01:22
are going to die from the bite of a mosquito.
23
70025
3475
vẫn bị chết chỉ vì bị muỗi cắn.
01:25
Why is that?
24
73500
1245
Tại sao lại như thế?
01:26
This is a question that's
25
74745
1530
Đây là một câu hỏi
01:28
personally intrigued me for a long time.
26
76275
2155
hấp dẫn đối với cá nhân tôi trong một thời gian dài.
01:30
I grew up as the daughter of Indian immigrants
27
78430
2759
Tôi là con gái của một người Ấn Độ nhập cư,
01:33
visiting my cousins in India every summer,
28
81189
2259
đi thăm anh em họ hàng ở Ấn Độ vào mỗi mùa hè
01:35
and because I had no immunity to the local malarias,
29
83448
3188
và vì không có khả năng miễn dịch với bệnh sốt rét ở địa phương,
01:38
I was made to sleep under this hot, sweaty mosquito net every night
30
86636
4234
tôi bị buộc phải ngủ trong màn chống muỗi nóng bức mỗi đêm.
01:42
while my cousins, they were allowed to sleep
31
90870
1691
Trong khi, các anh chị em họ của tôi được phép
01:44
out on the terrace and have
32
92561
1229
ngủ trên sân thượng, điều này thật tuyệt,
01:45
this nice, cool night breeze wafting over them.
33
93790
2762
buổi đêm mát mẻ, gió nhè nhẹ thổi qua.
01:48
And I really hated the mosquitos for that.
34
96552
3524
Và tôi thực sự ghét lũ muỗi vì điều đó.
01:52
But at the same time, I come from a Jain family,
35
100076
3368
Nhưng đồng thời, tôi lại sinh ra trong gia đình theo đạo Jain
01:55
and Jainism is a religion that espouses
36
103444
2314
và đạo Jain tuân theo
01:57
a very extreme form of nonviolence.
37
105758
3138
chủ trương tuyệt đối không dùng bạo lực.
02:00
So Jains are not supposed to eat meat.
38
108896
3328
Vì thế, người theo đạo Jain không được ăn thịt,
02:04
We're not supposed to walk on grass,
39
112224
1857
không được đi trên cỏ.
02:06
because you could, you know,
40
114081
1261
Bởi vì, bạn biết đấy,
02:07
inadvertently kill some insects when you walk on grass.
41
115342
1900
khi bạn bước trên cỏ, bạn có thể vô tình giết chết một số loài côn trùng.
02:09
We're certainly not supposed to swat mosquitos.
42
117242
2777
Chúng tôi chắc chắn cũng không được đập chết lũ muỗi.
02:12
So the fearsome power of this little insect
43
120019
3716
Vì vậy, sức mạnh đáng sợ của lũ côn trùng nhỏ bé này
02:15
was apparent to me from a very young age,
44
123735
1979
tôi đã nhận thấy rõ ràng từ khi còn bé.
02:17
and it's one reason why I spent five years as a journalist
45
125714
3271
Và đó là lí do tại sao tôi dành 5 năm làm nghề báo,
02:20
trying to understand, why has malaria
46
128985
2688
cố gắng để hiểu tại sao bệnh sốt rét
02:23
been such a horrible scourge for all of us for so very long?
47
131673
4540
lại là mối họa kinh khủng với chúng ta lâu đến thế?
02:28
And I think there's three main reasons why.
48
136213
2657
Và tôi nghĩ có 3 lí do chính.
02:30
Those three reasons add up to the fourth reason,
49
138870
2468
Ba lý do đó tạo nên lý do thứ tư
02:33
which is probably the biggest reason of all.
50
141338
2811
và đó cũng có thể cũng là lí do lớn nhất trong tất cả.
02:36
The first reason is certainly scientific.
51
144149
2961
Lí do đầu tiên là khoa học.
02:39
This little parasite that causes malaria,
52
147110
2315
Đây là loài kí sinh trùng nhỏ bé gây ra bệnh sốt rét,
02:41
it's probably one of the most complex
53
149425
1927
một trong những mầm bệnh phức tạp nhất
02:43
and wily pathogens known to humankind.
54
151352
2591
và quỷ quái nhất mà con người biết đến.
02:45
It lives half its life inside the cold-blooded mosquito
55
153943
3340
Nó sống nửa cuộc đời bên trong muỗi (máu lạnh)
02:49
and half its life inside the warm-blooded human.
56
157283
4402
và nửa cuộc đời còn lại bên trong con người (máu nóng).
02:53
These two environments are totally different,
57
161685
2998
Hai môi trường này không chỉ hoàn toàn khác biệt nhau,
02:56
but not only that, they're both utterly hostile.
58
164683
3016
mà còn là kẻ thù của nhau.
02:59
So the insect is continually trying to fight off the parasite,
59
167699
4007
Vì thế loài muỗi cố gắng để chống lại loài kí sinh trùng,
03:03
and so is the human body continually trying to fight it off.
60
171706
2961
cũng như cơ thể con người đấu tranh chống lại chúng.
03:06
This little creature survives under siege like that,
61
174667
3750
Loài sinh vật này sống dưới sự bao vây như thế,
03:10
but not only does it survive, it has thrived.
62
178417
3075
nhưng nó không chỉ sống sót mà còn phát triển mạnh.
03:13
It has spread. It has more ways to evade attack than we know.
63
181492
4322
Nó lan rộng, và có nhiều cách lẩn tránh
sự tấn công hơn chúng ta biết.
sự tấn công hơn chúng ta biết.
03:17
It's a shape-shifter, for one thing.
64
185814
2114
Bởi vì nó là loài ký sinh biến đổi hình dạng.
03:19
Just as a caterpillar turns into a butterfly,
65
187928
3159
Giống như một con sâu bướm biến thành một con bướm,
03:23
the malaria parasite transforms itself like that
66
191087
2639
kí sinh trùng sốt rét biến đổi bản thân như thế
03:25
seven times in its life cycle.
67
193726
3223
7 lần trong vòng đời của nó.
03:28
And each of those life stages not only looks totally different from each other,
68
196949
4257
Và sau mỗi lần biến đổi, không chỉ hình dáng của chúng hoàn toàn khác nhau,
03:33
they have totally different physiology.
69
201206
3064
mà sinh lí cũng thay đổi theo từng giai đoạn.
03:36
So say you came up with some great drug
70
204270
1992
Vậy nên, nếu bạn dùng một loại thuốc
03:38
that worked against one stage of the parasite's life cycle.
71
206262
2940
có thể chống lại kí sinh trùng trong một giai đoạn biến đổi nào đó,
03:41
It might do nothing at all to any of the other stages.
72
209202
3465
loại thuốc đó chưa chắc có tác dụng
với kí sinh trùng ở giai đoạn khác.
với kí sinh trùng ở giai đoạn khác.
03:44
It can hide in our bodies, undetected,
73
212667
2863
Nó có thể ẩn trong cơ thể của chúng ta
03:47
unbeknownst to us, for days, for weeks,
74
215530
2364
mà không bị chúng ta phát hiện, trong nhiều ngày, nhiều tuần,
03:49
for months, for years, in some cases even decades.
75
217894
3799
nhiều tháng, nhiều năm, thậm chí trong vài thập kỉ.
03:53
So the parasite is a very big scientific challenge to tackle,
76
221693
4384
Vì vậy, kí sinh trùng là một thách thức lớn
đối với khoa học cần phải giải quyết,
đối với khoa học cần phải giải quyết,
03:58
but so is the mosquito that carries the parasite.
77
226077
3205
nhưng muỗi là loài mang vật kí sinh đó.
04:01
Only about 12 species of mosquitos
78
229282
2298
Có khoảng 12 loài muỗi
04:03
carry most of the world's malaria,
79
231580
1934
mang phần lớn mầm mống bệnh sốt rét trên thế giới,
04:05
and we know quite a bit about the kinds of
80
233514
2476
và chúng ta biết nhiều về các loại môi trường nước đặc trưng
04:07
watery habitats that they specialize in.
81
235990
2925
mà chúng quen sống.
04:10
So you might think, then, well, why don't we just
82
238915
2282
Bạn nghĩ rằng, tại sao chúng ta không tránh xa
04:13
avoid the places where the killer mosquitos live? Right?
83
241197
3156
những nơi mà kẻ giết người đó sinh sống? Đúng không?
04:16
We could avoid the places where the killer grizzly bears live
84
244353
2278
Chúng ta có thể dễ dàng tránh những nơi mà những kẻ giết người như
04:18
and we avoid the places where the killer crocodiles live.
85
246631
2759
gấu xám Bắc Mỹ và cá sấu sống.
04:21
But say you live in the tropics
86
249390
3230
Nhưng giả sử bạn sống ở vùng nhiệt đới,
04:24
and you walk outside your hut one day
87
252620
3273
bạn đi bộ ra ngoài lều của mình
04:27
and you leave some footprints in the soft dirt
88
255893
2022
và để lại dấu chân trên đất
04:29
around your home.
89
257915
1923
xung quanh chỗ ở của mình,
04:31
Or say your cow does, or say your pig does,
90
259838
3230
hay cứ cho rằng bò hay lợn của bạn để lại dấu chân.
04:35
and then, say, it rains,
91
263068
2134
Sau đó, trời mưa
04:37
and that footprint fills up with a little bit of water.
92
265202
2368
và nước đọng lại trên những vết chân đó.
04:39
That's it. You've created the perfect
93
267570
2081
Đấy, bạn vô tình tạo ra nơi sống cho loài muỗi sốt rét
04:41
malarial mosquito habitat that's right outside your door.
94
269651
3578
ngay ở ngoài cửa nhà bạn.
04:45
So it's not easy for us to extricate ourselves from these insects.
95
273229
2862
Đúng là không dễ dàng gì giải thoát chúng ta khỏi loài côn trùng này.
04:48
We kind of create places that they love to live
96
276091
2634
Chúng ta tạo ra môi trường mà chúng thích sống
04:50
just by living our own lives.
97
278725
1999
chỉ bằng việc sống cuộc sống của chính chúng ta.
04:52
So there's a huge scientific challenge,
98
280724
1379
Vì thế, có một thách thức lớn đối với khoa học
04:54
but there's a huge economic challenge too.
99
282103
2207
và cả đối với nền kinh tế.
04:56
Malaria occurs in some of the poorest
100
284310
1935
Bệnh sốt rét thường đến với những nơi nghèo nhất
04:58
and most remote places on Earth,
101
286245
1939
và hẻo lánh nhất trên Trái Đất,
05:00
and there's a reason for that.
102
288184
1845
có một lí do lí giải cho điều đó.
05:02
If you're poor, you're more likely to get malaria.
103
290029
2700
Với người nghèo, họ dễ có nguy cơ mắc bệnh sốt rét.
05:04
If you're poor, you're more likely to live
104
292729
2153
Vì người nghèo có nhiều khả năng
05:06
in rudimentary housing on marginal land that's poorly drained.
105
294882
4069
phải sống trong một căn nhà đơn sơ với hệ thống thoát nước kém.
05:10
These are places where mosquitos breed.
106
298951
2589
Đây là những nơi thích hợp cho loài muỗi sinh sản.
05:13
You're less likely to have door screens or window screens.
107
301540
3600
Cửa ra vào và cửa sổ nhà họ hầu như đều không có rèm che,
05:17
You're less likely to have electricity
108
305140
1903
họ cũng dường như không có điện để dùng,
05:19
and all the indoor activities that electricity makes possible,
109
307043
3006
trong khi tất cả các hoạt động trong nhà thì hầu hết đều cần dùng điện,
05:22
so you're outside more.
110
310049
1233
vì thế, họ ở ngoài nhiều hơn.
05:23
You're getting bitten by mosquitos more.
111
311282
2332
Họ bị muỗi đốt nhiều hơn.
05:25
So poverty causes malaria,
112
313614
1625
Do đó, nghèo đói là nguyên nhân dẫn đến mắc bệnh sốt rét,
05:27
but what we also know now is that malaria itself
113
315239
3033
nhưng những gì chúng ta nghĩ bây giờ là
05:30
causes poverty.
114
318272
1647
bệnh sốt rét gây ra nghèo đói.
05:31
For one thing, it strikes hardest during harvest season,
115
319919
2651
Có điều, nó tấn công mạnh nhất trong suốt vụ mùa thu hoạch,
05:34
so exactly when farmers need to be out in the fields
116
322570
2756
khi mà những người nông dân cần phải ở trên cánh đồng
05:37
collecting their crops, they're home sick with a fever.
117
325326
3909
để thu hoạch vụ mùa, thì cũng là lúc mà họ bị sốt và ốm.
05:41
But it also predisposes people to death
118
329235
2861
Nhưng cũng có nhiều nguyên nhân khác
05:44
from all other causes.
119
332096
1785
dẫn đến cái chết của con người.
05:45
So this has happened historically.
120
333881
1360
Điều này xảy ra trong lịch sử.
05:47
We've been able to take malaria out of a society.
121
335241
3382
Chúng ta có khả năng đưa bệnh sốt rét ra xã hội.
05:50
Everything else stays the same,
122
338623
1457
Tuy nhiên, mọi thứ vẫn giữ nguyên,
05:52
so we still have bad food, bad water, bad sanitation,
123
340080
2675
chúng ta vẫn dùng nước và thức ăn bẩn, vệ sinh môi trường kém,
05:54
all the things that make people sick.
124
342755
1761
tất cả những điều đó làm con người dễ bị ốm hơn.
05:56
But just if you take malaria out,
125
344516
2144
Nếu bệnh sốt rét bị đẩy lùi,
05:58
deaths from everything else go down.
126
346660
3812
tỉ lệ tử vong sẽ giảm xuống.
06:02
And the economist Jeff Sachs has actually quantified
127
350472
2711
Và nhà kinh tế học Jeff Sachs đã xác định được
06:05
what this means for a society.
128
353183
2185
điều này có ý nghĩa thế nào đối với xã hội.
06:07
What it means is, if you have malaria in your society,
129
355368
2754
Tức là, nếu bệnh sốt rét vẫn phát triển trong xã hội,
06:10
your economic growth is depressed
130
358122
2461
nền kinh tế sẽ sụt giảm
06:12
by 1.3 percent every year,
131
360583
3970
1.3% mỗi năm,
06:16
year after year after year, just this one disease alone.
132
364553
3799
năm này qua năm khác, chỉ bởi vì dịch bệnh này.
06:20
So this poses a huge economic challenge,
133
368352
2564
Vì vậy, điều này đặt ra một thách thức lớn cho nền kinh tế.
06:22
because say you do come up with your great drug
134
370916
2184
Bởi vì cứ cho rằng bạn có thể chế tạo ra một loại thuốc
06:25
or your great vaccine -- how do you deliver it
135
373100
2210
hay một loại vắc-xin tốt, làm thế nào để phân phối
06:27
in a place where there's no roads,
136
375310
2570
tới những nơi mà không có đường giao thông,
06:29
there's no infrastructure,
137
377880
1193
không có cơ sở hạ tầng,
06:31
there's no electricity for refrigeration to keep things cold,
138
379073
3334
không có phòng ướp lạnh để giữ lạnh vắc-xin,
06:34
there's no clinics, there's no clinicians
139
382407
2720
không có bệnh viện, không có thầy thuốc
06:37
to deliver these things where they're needed?
140
385127
2534
để phân phát những thứ này tới nơi mà nhiều người cần chúng?
06:39
So there's a huge economic challenge in taming malaria.
141
387661
4003
Vì thế, có một trở ngại lớn đối với nền kinh tế trong việc chế ngự bệnh sốt rét.
06:43
But along with the scientific challenge and the economic challenge,
142
391664
3056
Nhưng cùng với những thách thức về mặt khoa học và mặt kinh tế,
06:46
there's also a cultural challenge,
143
394720
1812
còn có thách thức đối với văn hóa,
06:48
and this is probably the part about malaria
144
396532
3385
và có lẽ đây là một phần về bệnh sốt rét
06:51
that people don't like to talk about.
145
399917
2301
mà mọi người không muốn đề cập tới.
06:54
And it's the paradox that the people
146
402218
2711
Và có một nghịch lí rằng
06:56
who have the most malaria in the world
147
404929
1808
những người dễ mắc bệnh sốt rét nhất
06:58
tend to care about it the least.
148
406737
2580
lại là những người có xung hướng ít quan tâm đến nó nhất.
07:01
This has been the finding of medical anthropologists again and again.
149
409317
3412
Điều đó được phát hiện bởi các nhà nhân chủng học y tế.
07:04
They ask people in malarious parts of the world,
150
412729
2767
Họ hỏi những người bị mắc bệnh sốt rét ở một số nơi trên thế giới,
07:07
"What do you think about malaria?"
151
415496
2056
"Bạn nghĩ gì về bệnh sốt rét?"
07:09
And they don't say, "It's a killer disease. We're scared of it."
152
417552
3909
Họ không trả lời rằng "Đó là một loại bềnh giết người. Chúng tôi ghê sợ nó"
07:13
They say, "Malaria is a normal problem of life."
153
421461
5338
Họ nói rằng: "Bệnh sốt rét là một căn bệnh thông thường trong cuộc sống".
07:18
And that was certainly my personal experience.
154
426799
1766
Và đó chắc chắn là kinh nghiệm của bản thân tôi.
07:20
When I told my relatives in India
155
428565
2019
Khi tôi nói với những người bà con của mình ở Ấn Độ rằng
07:22
that I was writing a book about malaria,
156
430584
1484
tôi đang viết một cuốn sách về bệnh sốt rét,
07:24
they kind of looked at me like
157
432068
1967
họ ngạc nhiên nhìn tôi
07:26
I told them I was writing a book about warts or something.
158
434035
2701
như kiểu tôi vừa nói với họ, tôi đang viết một quyển sách về mụn cóc hay gì đó tương tự.
07:28
Like, why would you write about something so boring,
159
436736
3047
Cũng như, tại sao tôi lại viết về cái vấn đề nhàm chán
07:31
so ordinary? You know?
160
439783
1666
và tầm thường đến vậy?
07:33
And it's simple risk perception, really.
161
441449
2728
Đó là một nhận thức thực sự nguy hiểm.
07:36
A child in Malawi, for example,
162
444177
2435
Ví dụ, một đứa trẻ ở Malawi,
07:38
she might have 12 episodes of malaria before the age of two,
163
446612
4812
cô bé mắc bệnh sốt rét tới 12 lần trước khi lên hai,
07:43
but if she survives,
164
451424
2053
nhưng cô bé vẫn sống sót,
07:45
she'll continue to get malaria throughout her life,
165
453477
2614
cô bé sẽ tiếp tục mắc bệnh sốt rét nhiều lần nữa trong suốt cuộc đời mình,
07:48
but she's much less likely to die of it.
166
456091
2723
nhưng dường như sẽ không chết vì nó.
07:50
And so in her lived experience,
167
458814
1952
Và trong kinh nghiệm sống của cô bé,
07:52
malaria is something that comes and goes.
168
460766
3331
bệnh sốt rét đơn giản chỉ là cái gì đó đến và đi.
07:56
And that's actually true for most of the world's malaria.
169
464097
2030
Và điều đó thực sự đúng với căn bệnh sốt rét.
07:58
Most of the world's malaria comes and goes on its own.
170
466127
3577
Hầu hết các bệnh sốt rét trên thế giới đến rồi đi.
08:01
It's just, there's so much malaria
171
469704
3124
Chỉ là, có nhiều bệnh sốt rét
08:04
that this tiny fraction of cases that end in death
172
472828
3771
mà phần nhỏ trong số này thường kết thúc cùng sự chết chóc
08:08
add up to this big, huge number.
173
476599
2961
làm tăng số lượng người chết lên nhiều hơn.
08:11
So I think people in malarious parts of the world
174
479560
1993
Tôi cho rằng, những người sống ở vùng hay mắc bệnh sốt rét trên thế giới
08:13
must think of malaria the way
175
481553
1522
nghĩ về bệnh sốt rét theo cách
08:15
those of us who live in the temperate world
176
483075
1659
mà những người sống ở vùng ôn đới
08:16
think of cold and flu. Right?
177
484734
2251
nghĩ về bệnh cảm cúm và cảm lạnh. Đúng không?
08:18
Cold and flu have a huge burden on our societies
178
486985
3406
Cảm cúm và cảm lạnh là một gánh nặng lớn cho xã hội
08:22
and on our own lives,
179
490391
1681
và cho chính cuộc sống của chúng ta,
08:24
but we don't really even take
180
492072
1264
nhưng chúng ta thậm chí không có sự đề phòng nó
08:25
the most rudimentary precautions against it because
181
493336
2542
dù là đơn giản nhất,
08:27
we consider it normal to get cold and flu
182
495878
2721
bởi vì chúng ta coi rằng nhiễm cúm hay cảm lạnh là điều rất bình thường
08:30
during cold and flu season.
183
498599
2237
trong suốt mùa cảm lạnh và cảm cúm.
08:32
And so this poses a huge cultural challenge in taming malaria,
184
500836
4412
Và do đó, đây là một thách thức về văn hóa rất lớn
trong việc chế ngự bệnh sốt rét.
trong việc chế ngự bệnh sốt rét.
08:37
because if people think it's normal to have malaria,
185
505248
3774
Bởi vì nếu mọi người nghĩ: thật là bình thường khi mắc bệnh sốt rét
08:41
then how do you get them to run to the doctor
186
509022
3458
thì làm sao bạn có thể đưa họ tới bác sĩ
08:44
to get diagnosed, to pick up their prescription,
187
512480
3146
để chẩn đoán bệnh, để lấy toa thuốc
08:47
to get it filled, to take the drugs,
188
515626
1522
để lấy thuốc,
08:49
to put on the repellents, to tuck in the bed nets?
189
517148
3479
để đẩy lùi bệnh, để mắc màn khi đi ngủ?
08:52
This is a huge cultural challenge in taming this disease.
190
520627
4667
Đây là một thách thức rất lớn trong văn hóa để chế ngự dịch bệnh này.
08:57
So take all that together.
191
525294
1502
Nối kết tất cả với nhau.
08:58
We've got a disease. It's scientifically complicated,
192
526796
4452
Chúng ta mắc phải một căn bệnh, phức tạp về mặt khoa học,
09:03
it's economically challenging to deal with,
193
531248
2428
một thách thức nền kinh tế phải đối mặt,
09:05
and it's one for which the people who stand
194
533676
1645
và cũng là vấn đề đáng lưu tâm
09:07
to benefit the most care about it the least.
195
535321
2304
đối với những người được hưởng ít sự chăm sóc nhất .
09:09
And that adds up to the biggest problem of all,
196
537625
2088
Và vấn đề lớn nhất đó là,
09:11
which, of course, is the political problem.
197
539713
2949
vấn đề chính trị.
09:14
How do you get a political leader to do anything
198
542662
2858
Làm cách nào để nhà lãnh đạo chính trị của bạn
09:17
about a problem like this?
199
545520
2061
quan tâm đến vấn đề này?
09:19
And the answer is, historically, you don't.
200
547581
4625
Và câu trả lời chính là lịch sử.
09:24
Most malarious societies throughout history
201
552206
2133
Xuyên suốt lịch sử, những vùng miền dễ mắc bệnh sốt rét
09:26
have simply lived with the disease.
202
554339
2116
vẫn sống chung với căn bệnh này.
09:28
So the main attacks on malaria have come
203
556455
2003
Những cuộc tấn công chính vào bệnh sốt rét
09:30
from outside of malarious societies,
204
558458
2624
đều xuất phát từ ngoài những vùng đó,
09:33
from people who aren't constrained
205
561082
1794
từ những người không bị ràng buộc
09:34
by these rather paralyzing politics.
206
562876
2979
bởi những quan điểm chính trị.
09:37
But this, I think, introduces a whole host of other kinds of difficulties.
207
565855
3295
Nhưng tôi nghĩ cũng nên nói về sự khó khăn gặp phải.
09:41
The first concerted attack against malaria
208
569150
2420
Nỗ lực đầu tiên tấn công chống lại bệnh sốt rét
09:43
started in the 1950s.
209
571570
1746
bắt đầu vào những năm 1950.
09:45
It was the brainchild of the U.S. State Department.
210
573316
3090
Nó là đứa con tinh thần của Bộ Ngoại Giao Mỹ.
09:48
And this effort well understood the economic challenge.
211
576406
3037
Và nỗ lực này cũng như là một thách thức với nền kinh tế.
09:51
They knew they had to focus on cheap, easy-to-use tools,
212
579443
3481
Họ hiểu rằng sản phẩm họ tạo ra, nên tập trung vào mục tiêu giá rẻ, dễ sử dụng,
09:54
and they focused on DDT.
213
582924
1775
và vì thế họ tập trung vào thuốc trừ sâu DDT.
09:56
They understood the cultural challenge.
214
584699
1439
Đồng thời, họ cũng nhận ra các thách thức văn hóa đặt ra.
09:58
In fact, their rather patronizing view was that
215
586138
3005
Trong thực tế, quan điểm của họ là
10:01
people at risk of malaria shouldn't be asked to do anything at all.
216
589143
2903
không nên hỏi những người đang gặp nguy hiểm vì mắc bệnh sốt rét bất cứ điều gì.
10:04
Everything should be done to them and for them.
217
592046
3722
Hãy làm mọi việc có thể để giúp họ.
10:07
But they greatly underestimated the scientific challenge.
218
595768
3120
Nhưng họ đánh giá quá thấp các thách thức khoa học.
10:10
They had so much faith in their tools
219
598888
2327
Họ quá đề cao các công cụ mà họ có
10:13
that they stopped doing malaria research.
220
601215
2991
vì thế mà họ ngừng việc nghiên cứu về bệnh sốt rét.
10:16
And so when those tools started to fail,
221
604206
2468
Và khi mà những công cụ đó mất đi tác dụng,
10:18
and public opinion started to turn against those tools,
222
606674
2700
dư luận quay lưng lại với chúng,
10:21
they had no scientific expertise to figure out what to do.
223
609374
4194
họ không có đủ chuyên môn khoa học để biết nên làm gì.
10:25
The whole campaign crashed, malaria resurged back,
224
613568
3451
Toàn bộ chiến dịch bị phá sản, bệnh sốt rét lại tiếp tục hoành hành,
10:29
but now it was even worse than before
225
617019
1814
nhưng tình hình còn tồi tệ hơn cả trước kia,
10:30
because it was corralled into the hardest-to-reach places
226
618833
2761
bởi vì bệnh sốt rét đã bị dồn tới nơi khó tiếp cận nhất
10:33
in the most difficult-to-control forms.
227
621594
3186
ở hình thức khó kiểm soát nhất.
10:36
One WHO official at the time actually called that whole campaign
228
624780
3299
Tại thời điểm đó, một quan chức trong WHO đã tuyên bố toàn bộ chiến dịch
10:40
"one of the greatest mistakes ever made in public health."
229
628079
5057
là "một trong những sai lầm lớn nhất được biết đến trong y tế công cộng".
10:45
The latest effort to tame malaria started in the late 1990s.
230
633136
2507
Nỗ lực gần đây nhất trong việc chế ngự bệnh sốt rét, được thực hiện vào cuối những năm 1990,
10:47
It's similarly directed and financed primarily
231
635643
3712
được chỉ đạo và tài trợ chủ yếu
10:51
from outside of malarious societies.
232
639355
2148
từ bên ngoài cộng đồng những người mắc bệnh sốt rét.
10:53
Now this effort well understands the scientific challenge.
233
641503
2504
Bây giờ, nỗ lực này cũng được hiểu như là một thách thức khoa học.
10:56
They are doing tons of malaria research.
234
644007
2221
Họ thực hiện rất nhiều nghiên cứu về bệnh sốt rét.
10:58
And they understand the economic challenge too.
235
646228
2453
Và họ nhận ra, đây cũng là một thách thức đối với nền kinh tế.
11:00
They're focusing on very cheap, very easy-to-use tools.
236
648681
3560
Họ chú trọng vào việc, thứ mà họ tạo ra phải vừa rẻ, vừa dễ sử dụng.
11:04
But now, I think, the dilemma is the cultural challenge.
237
652241
3892
Nhưng, tôi nghĩ rằng, tình thế lưỡng nan hiện nay chính là sự thách thức văn hóa.
11:08
The centerpiece of the current effort is the bed net.
238
656133
3634
Điểm chính yếu trong nỗ lực hiện nay là việc mắc màn khi đi ngủ.
11:11
It's treated with insecticides.
239
659767
1776
Những chiếc màn được xử lý với thuốc chống côn trùng.
11:13
This thing has been distributed across the malarious world
240
661543
2370
Chúng được phân phối cho những người
11:15
by the millions.
241
663913
1433
trong thế giới của hàng triệu người mắc bệnh sốt rét.
11:17
And when you think about the bed net,
242
665346
2232
Và khi nghĩ về việc mắc màn,
11:19
it's sort of a surgical intervention.
243
667578
2559
đó như là một cách điều trị ngoại khoa.
11:22
You know, it doesn't really have any value
244
670137
2146
Bạn biết đấy, điều đó thực sự không có giá trị gì
11:24
to a family with malaria except that it helps prevent malaria.
245
672283
3663
đối với một gia đình đã nhiễm bệnh, ngoại trừ việc phòng ngừa.
11:27
And yet we're asking people to use these nets every night.
246
675946
4009
Chúng tôi đã đề nghị mọi người sử dụng những chiếc màn mỗi đêm.
11:31
They have to sleep under them every night.
247
679955
1277
Họ phải ngủ trong màn mỗi đêm.
11:33
That's the only way they are effective.
248
681232
2037
Đó là cách duy nhất có hiệu quả.
11:35
And they have to do that
249
683269
1353
Và họ phải làm thế
11:36
even if the net blocks the breeze,
250
684622
3086
thậm chí khi màn cản gió mát,
11:39
even if they might have to get up in the middle of the night
251
687708
3145
thậm chí họ phải thức dậy vào lúc nửa đêm
11:42
and relieve themselves,
252
690853
1534
và họ có thể an tâm,
11:44
even if they might have to move all their furnishings
253
692387
2249
thậm chí, họ phải di chuyển tất cả mọi đồ đạc
11:46
to put this thing up,
254
694636
1467
để mắc màn,
11:48
even if, you know, they might live in a round hut
255
696103
2853
hay ngay cả khi họ sống trong một túp lều,
11:50
in which it's difficult to string up a square net.
256
698956
3737
và việc treo màn rất khó khăn.
11:54
Now that's no big deal if you're fighting a killer disease.
257
702693
4938
Nhưng khó khăn đó không là gì nếu bạn đang chiến đấu với một căn bệnh chết người.
11:59
I mean, these are minor inconveniences.
258
707631
2331
Ý tôi là, đây chỉ là những bất tiện nhỏ
12:01
But that's not how people with malaria think of malaria.
259
709962
3839
Nhưng không phải là việc những người mắc bệnh sốt rét nghĩ gì về căn bệnh này
12:05
So for them, the calculus must be quite different.
260
713801
4880
Vì vậy, đối với họ, phải tính cách khác.
12:10
Imagine, for example, if a bunch of well-meaning Kenyans
261
718681
3918
Ví dụ, thử tưởng tượng, một nhóm người Kenyans có thiện chí
12:14
came up to those of us in the temperate world and said,
262
722599
2081
đến với những người sống ở vùng ôn đới và nói:
12:16
"You know, you people have a lot of cold and flu.
263
724680
2822
"Các bạn biết đấy, các bạn mắc phải bệnh cảm lạnh và cảm cúm quá nhiều.
12:19
We've designed this great, easy-to-use, cheap tool,
264
727502
3128
Chúng tôi vừa thiết kế ra một công cụ tuyệt vời, dễ dàng sử dụng, giá cả rẻ,
12:22
we're going to give it to you for free.
265
730630
1070
chúng tôi sẽ tặng miễn phí cho các bạn.
12:23
It's called a face mask,
266
731700
1433
Những cái đó được gọi là khẩu trang,
12:25
and all you need to do is
267
733133
3873
và tất cả những gì bạn phải làm
12:29
wear it every day during cold and flu season
268
737006
2410
là đeo nó mỗi ngày, trong suốt mùa dịch cảm lạnh và cảm cúm,
12:31
when you go to school and when you go to work."
269
739416
2754
khi bạn tới trường, hay tới nơi làm việc."
12:34
Would we do that?
270
742185
1930
Chúng ta có thể làm điều đó không?
12:36
And I wonder if that's how people
271
744115
2136
Tôi cho rằng, đó là cách mà những người trong cộng đồng mắc bệnh sốt rét
12:38
in the malarious world thought of those nets
272
746251
2066
nghĩ về những chiếc màn
12:40
when they first received them?
273
748317
1703
khi họ nhận được chúng.
12:42
Indeed, we know from studies
274
750020
3398
Thực vậy, từ việc nghiên cứu, chúng tôi thấy rằng
12:45
that only 20 percent of the bed nets
275
753418
2678
chỉ có 20% tổng số màn được phân phát,
12:48
that were first distributed were actually used.
276
756096
3168
thực sự được sử dụng.
12:51
And even that's probably an overestimate,
277
759264
1711
Và thậm chí, con số trên thực tế còn nhỏ hơn,
12:52
because the same people who distributed the nets
278
760975
2422
bởi vì, chính những người phân phát màn
12:55
went back and asked the recipients,
279
763397
1491
đã trở lại và hỏi người nhận,
12:56
"Oh, did you use that net I gave you?"
280
764888
2473
"Các bạn đã dùng chiếc màn mà chúng tôi phát chưa?"
12:59
Which is like your Aunt Jane asking you,
281
767361
2612
Điều này cũng giống như, người dì của bạn hỏi bạn rằng
13:01
"Oh, did you use that vase I gave you for Christmas?"
282
769973
2961
"Cháu đã sử dụng cái bình hoa dì tặng trong dịp Giáng sinh chưa?"
13:04
So it's probably an overestimate.
283
772934
1866
Vì vậy, con số đó có thể là một ước lượng cao hơn thực tế.
13:06
But that's not an insurmountable problem.
284
774800
3324
Nhưng đây không phải là vấn đề không thể vượt qua.
13:10
We can do more education,
285
778124
1830
Chúng tôi có thể tuyên truyền kiến thức này rộng rãi hơn,
13:11
we can try to convince these people to use the nets.
286
779954
2675
chúng tôi có thể thuyết phục những người đó dùng màn.
13:14
And that's what happening now.
287
782629
1275
Và lúc này, điều đó đã trở thành hiện thực.
13:15
We're throwing a lot more time and money
288
783904
1704
Chúng tôi bỏ ra nhiều thời gian và tiền của
13:17
into workshops and trainings and musicals and plays
289
785608
4517
vào các cuộc hội thảo, tập huấn, nhạc kịch,
13:22
and school meetings,
290
790125
2413
và các cuộc họp ở trường,
13:24
all these things to convince people
291
792538
2295
tất cả những điều này chỉ để thuyết phục mọi người
13:26
to use the nets we gave you.
292
794833
2484
sử dụng màn.
13:29
And that might work.
293
797317
2140
Điều đó có thể hiệu quả.
13:31
But it takes time. It takes money.
294
799457
2678
Nhưng lại cần tiền của và thời gian.
13:34
It takes resources. It takes infrastructure.
295
802135
2780
Cần nguồn nhân lực và cơ sở hạ tầng.
13:36
It takes all the things that that cheap,
296
804915
2682
Nó làm cho những chiếc màn không còn rẻ và dễ sử dụng
13:39
easy-to-use bed net was not supposed to be.
297
807597
2779
như dự định ban đầu nữa.
13:42
So it's difficult to attack malaria from inside malarious societies,
298
810376
3404
Vì thế, thật khó khăn để loại bỏ dịch sốt rét từ chính bên trong cộng đồng những người mắc bệnh,
13:45
but it's equally tricky when we try to attack it
299
813780
2538
cũng như khó khăn để loại bỏ dịch bệnh
13:48
from outside of those societies.
300
816318
2810
từ bên ngoài xã hội đó.
13:51
We end up imposing our own priorities
301
819128
1787
Chúng ta chấm dứt việc áp đặt
13:52
on the people of the malarious world.
302
820915
1544
lên cộng đồng những người mắc bệnh sốt rét.
13:54
That's exactly what we did in the 1950s,
303
822459
2794
Đó chính xác là những gì chúng ta đã làm trong những năm 1950,
13:57
and that effort backfired.
304
825253
1878
và điều đó không mang lại kết quả mong đợi.
13:59
I would argue today,
305
827131
1631
Tôi rút ra kết luận,
14:00
when we are distributing tools that we've designed
306
828762
4230
khi chúng ta phân phát những đồ dùng chúng ta thiết kế,
14:04
and that don't necessarily make sense in people's lives,
307
832992
3753
và không nhất thiết phải có ý nghĩa đối với đời sống con người,
14:08
we run the risk of making the same mistake again.
308
836745
3553
một lần nữa, chúng ta tạo ra sai lầm.
14:12
That's not to say that malaria is unconquerable,
309
840298
1808
Điều này không có nghĩa là nói bệnh sốt rét là không thể chế ngự,
14:14
because I think it is,
310
842106
1463
bởi vì tôi nghĩ là có thể chế ngự được bệnh sốt rét,
14:15
but what if we attacked this disease
311
843569
2208
nhưng nếu chúng ta tấn công căn bệnh này
14:17
according to the priorities of the people who lived with it?
312
845777
3543
theo thứ tự ưu tiên của những người sống với nó thì sao?
14:21
Take the example of England and the United States.
313
849320
2436
Lấy ví dụ về Anh và Mỹ.
14:23
We had malaria in those countries for hundreds of years,
314
851756
3171
Bệnh sốt rét đã xuất hiện ở 2 quốc gia này hàng trăm năm,
14:26
and we got rid of it completely,
315
854927
2158
nhưng người dân ở đây đã thoát khỏi nó hoàn toàn,
14:29
not because we attacked malaria. We didn't.
316
857085
3009
không phải vì họ tấn công dịch bệnh.
14:32
We attacked bad roads and bad houses
317
860094
4107
Họ tấn công vào các con đường xấu, những ngôi nhà sập sệp,
14:36
and bad drainage and lack of electricity and rural poverty.
318
864201
4882
hệ thống thoát nước cũ kĩ, sự thiếu thốn điện và những vùng nông thôn nghèo đó.
14:41
We attacked the malarious way of life,
319
869083
3317
Họ tấn công vào những cách mà bệnh sốt rét len lỏi vào cuộc sống,
14:44
and by doing that, we slowly built malaria out.
320
872400
5720
bằng cách làm như thế, họ dần dần đẩy lùi được bệnh sốt rét.
14:50
Now attacking the malarious way of life,
321
878120
1638
Bây giờ, tấn công vào cái cách mà dịch sốt rét hình thành
14:51
this is something -- these are things people care about today.
322
879758
3562
là điều mà mọi người quan tâm.
14:55
And attacking the malarious way of life,
323
883320
2387
Tấn công con đường lây lan bệnh sốt rét,
14:57
it's not fast, it's not cheap, it's not easy,
324
885707
4759
không phải là cách nhanh , rẻ và cũng không hề dễ dàng,
15:02
but I think it's the only lasting way forward.
325
890466
3068
nhưng tôi nghĩ, đó là cách duy nhất có thể áp dụng lâu dài.
15:05
Thank you so much.
326
893534
1293
Cảm ơn đã lắng nghe.
15:06
(Applause)
327
894827
5447
(Vỗ tay)
ABOUT THE SPEAKER
Sonia Shah - Science writerScience historian Sonia Shah explores the surprisingly fascinating story behind an ancient scourge: malaria.
Why you should listen
Aided by economics, culture, its own resilience and that of the insect that carries it (the mosquito), the malaria parasite has determined for thousands of years the health and course not only of human lives, but also of whole civilizations. In her book The Fever, author Sonia Shah outlines the epic and devastating history of malaria and shows how it still infects 500 million people every year, and kills half a million, in a context where economic inequality collides with science and biology.
Shah’s previous book The Body Hunters established her as a heavy hitter in the field of investigative human rights reporting. She is a frequent contributor to publications such as Scientific American, The Nation and Foreign Affairs.
Sonia Shah | Speaker | TED.com