TEDxPeachtree
Frans de Waal: Moral behavior in animals
Frans de Waal: Sjellja morale tek kafshët
Filmed:
Readability: 3.2
4,770,589 views
Empatia, bashkëpunimi, drejtësia, reciprociteti e kujdesi ndaj mirëqenies së tjerëve duken si tipare shumë njerëzore, por Frans de Waal na tregon disa filmime befasuese të testeve sjellore në primatë dhe gjitarë të tjerë, të cilat tregojnë se sa shumë tipare morale ndajnë me të gjithë ne.
Frans de Waal - Primatologist
Frans de Waal studies primate social behavior -- how they fight and reconcile, share and cooperate. Full bio
Frans de Waal studies primate social behavior -- how they fight and reconcile, share and cooperate. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I was born in Den Bosch,
0
0
2000
Kam lindur në Den Bosch,
00:17
where the painter Hieronymus Bosch named himself after.
1
2000
3000
në vendin sipas të cilit quajti veten piktori Hieronymus Bosch.
00:20
And so I've always been very fond of this painter
2
5000
2000
Dhe kështu kam qenë i dhënë gjithmonë pas këtij piktori
00:22
who lived and worked in the 15th century.
3
7000
3000
i cili jetoi e punoi në shekullin e 15-të.
00:25
And what is interesting about him in relation to morality
4
10000
2000
Dhe aspekti që më intereson rreth tij në lidhje me të në lidhje me moralin
00:27
is that he lived at a time where religion's influence was waning,
5
12000
3000
është se ai jetoi në kohen kur ndikimi i fese po zbehej,
00:30
and he was sort of wondering, I think,
6
15000
2000
dhe disi po pyeste veten, mendoj unë,
00:32
what would happen with society
7
17000
2000
se çfarë do të bëhej me shoqërinë
00:34
if there was no religion or if there was less religion.
8
19000
3000
sikur të mos kishte religjion apo sikur të kishte më pak.
00:37
And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"
9
22000
3000
Kështu ai pikturoi këtë tablo të famshme "Kopshti i Kënaqsive Tokësore,"
00:40
which some have interpreted
10
25000
2000
të cilën disa e kanë interpretuar
00:42
as being humanity before the Fall,
11
27000
2000
të jetë si njerëzimi para rënies,
00:44
or being humanity without any Fall at all.
12
29000
3000
apo njerëzimi pa rënie fare.
00:47
And so it makes you wonder,
13
32000
2000
Dhe kështu ju bën të pyesni veten,
00:49
what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,
14
34000
3000
çfarë do të ndodhte sikur ne të mos kishin shijuar frutin e diturisë, të themi,
00:52
and what kind of morality would we have?
15
37000
3000
dhe çfarë morali do të kishim pasur?
00:55
Much later, as a student,
16
40000
2000
Shumë më vonë, si student
00:57
I went to a very different garden,
17
42000
2000
shkova tek një kopsht krejt tjetër,
00:59
a zoological garden in Arnhem
18
44000
3000
një kopsht zoologjik në Arnhem
01:02
where we keep chimpanzees.
19
47000
2000
ku mbanim shimpanze.
01:04
This is me at an early age with a baby chimpanzee.
20
49000
2000
Ky jam unë, në moshë të re, me një bebe shimpanze.
01:06
(Laughter)
21
51000
3000
(Te qeshura)
01:09
And I discovered there
22
54000
2000
Aty zbulova
01:11
that the chimpanzees are very power hungry and wrote a book about it.
23
56000
3000
që shimpanzetë janë të uritur për pushtet, dhe shkrova një libër për këtë.
01:14
And at that time the focus in a lot of animal research
24
59000
3000
Në atë kohë, fokusi i shumë hulumtimeve të shtazëve
01:17
was on aggression and competition.
25
62000
2000
ishte tek agresioni dhe garat.
01:19
I painted a whole picture of the animal kingdom,
26
64000
2000
Unë krijova një tablo të plotë të mbretërisë së shtazëve
01:21
and humanity included,
27
66000
2000
përfshirë dhe njerëzit,
01:23
was that deep down we are competitors,
28
68000
2000
e cila në thelb ishte se ne jemi garues,
01:25
we are aggressive,
29
70000
2000
ne jemi agresiv,
01:27
we're all out for our own profit basically.
30
72000
3000
se ne në esencë bëjmë gjithçka për perfitimin tone.
01:30
This is the launch of my book.
31
75000
2000
Ky ishte promovimi i librit tim.
01:32
I'm not sure how well the chimpanzees read it,
32
77000
2000
S'jam i sigurt sa shimpanzetë e kanë lexuar mirë atë,
01:34
but they surely seemed interested in the book.
33
79000
3000
por ata pa dyshim ishin të interesuar për librin.
01:39
Now in the process
34
84000
2000
Në proces
01:41
of doing all this work on power and dominance
35
86000
2000
të gjithë kësaj punë mbi pushtetin, dominimin,
01:43
and aggression and so on,
36
88000
2000
agresionin e kështu me radhë,
01:45
I discovered that chimpanzees reconcile after fights.
37
90000
3000
zbulova se shimpanzetë pajtohen pas luftimeve.
01:48
And so what you see here is two males who have had a fight.
38
93000
3000
Ajo çfarë shihni këtu janë dy meshkujt të cilët kishin pasur një luftim.
01:51
They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.
39
96000
3000
Ata përfunduan në një pemë dhe njëri nga ata i zgjat dorën tjetrit.
01:54
And about a second after I took the picture, they came together in the fork of the tree
40
99000
3000
Pas një sekonde që bëra fotografinë, ata u bashkuan në degë të pemës
01:57
and they kissed and embraced each other.
41
102000
2000
dhe puthen e përqafuan njëri tjetrin.
01:59
Now this is very interesting
42
104000
2000
Kjo është shumë interesante
02:01
because at the time everything was about competition and aggression,
43
106000
3000
sepse deri në atë moment gjithçka po bëhej për garë e agresion,
02:04
and so it wouldn't make any sense.
44
109000
2000
dhe kështu nuk do të kishte kuptim.
02:06
The only thing that matters is that you win or that you lose.
45
111000
2000
E vetmja gjë që ka rëndësi është që ju ose fitoni ose humbisni.
02:08
But why would you reconcile after a fight?
46
113000
2000
Por pse do të pajtoheshit pas një luftimi?
02:10
That doesn't make any sense.
47
115000
2000
S'ka asnjë kuptim.
02:12
This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.
48
117000
3000
Ja si e bëjnë bonobot atë. Bonobot e bëjnë gjithçka përmes seksit.
02:15
And so they also reconcile with sex.
49
120000
2000
Ata po ashtu edhe pajtohen përmes seksit.
02:17
But the principle is exactly the same.
50
122000
2000
Por principi është i njëjti.
02:19
The principle is that you have
51
124000
2000
Principi është se ju keni
02:21
a valuable relationship
52
126000
2000
një marrëdhënie të çmuar
02:23
that is damaged by conflict,
53
128000
2000
e cila është dëmtuar nga konflikti,
02:25
so you need to do something about it.
54
130000
2000
kështu që ju duhet të bëni diçka rreth kësaj.
02:27
So my whole picture of the animal kingdom,
55
132000
2000
Kështu e gjithë tabloja ime për mbretërinë e shtazëve
02:29
and including humans also,
56
134000
2000
përfshirë dhe njerëzit po ashtu,
02:31
started to change at that time.
57
136000
2000
filloi të ndryshojë në atë kohë.
02:33
So we have this image
58
138000
2000
Pra, ne kemi këtë tablo
02:35
in political science, economics, the humanities,
59
140000
2000
në shkencat politike, ekonomi, shkenca humane,
02:37
philosophy for that matter,
60
142000
2000
e vecanërisht në filozofi,
02:39
that man is a wolf to man.
61
144000
2000
se njeriu për njeriun është ujk.
02:41
And so deep down our nature's actually nasty.
62
146000
3000
Dhe kështu pra në thellësi natyra jonë është e keqe.
02:44
I think it's a very unfair image for the wolf.
63
149000
3000
Mendoj se është një imazh shumë i padrejtë për ujkun.
02:47
The wolf is, after all,
64
152000
2000
Ujku është, para së gjithash
02:49
a very cooperative animal.
65
154000
2000
një kafshë shumë bashkëpunuese.
02:51
And that's why many of you have a dog at home,
66
156000
2000
Dhe kjo është arsyeja që shumë prej jush keni qen në shtëpi,
02:53
which has all these characteristics also.
67
158000
2000
të cilët kanë të gjithë këto karakteristika po ashtu.
02:55
And it's really unfair to humanity,
68
160000
2000
Dhe është vërtet e padrejtë ndaj njerëzimit,
02:57
because humanity is actually much more cooperative and empathic
69
162000
4000
sepse njerëzimi është aktualisht shumë më bashkëpunues e empatik
03:01
than given credit for.
70
166000
2000
nga sa besohet.
03:03
So I started getting interested in those issues
71
168000
2000
Kështu fillova të interesohem për këto çështje
03:05
and studying that in other animals.
72
170000
2000
dhe t'i studioj ato edhe në shtazët tjera.
03:07
So these are the pillars of morality.
73
172000
2000
Pra këto janë shtyllat e moralit.
03:09
If you ask anyone, "What is morality based on?"
74
174000
4000
Nëse ju pyet dikush: "Ku bazohet morali?"
03:13
these are the two factors that always come out.
75
178000
2000
këta janë dy faktorët që paraqiten gjithmonë.
03:15
One is reciprocity,
76
180000
2000
Njëra është reciprociteti,
03:17
and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.
77
182000
3000
dhe lidhur me të ka një sens për drejtësi dhe sens për paanësi.
03:20
And the other one is empathy and compassion.
78
185000
2000
Kurse tjetra është empatia dhe dhembshuria.
03:22
And human morality is more than this,
79
187000
3000
Moraliteti njerëzor është më shumë se kaq,
03:25
but if you would remove these two pillars,
80
190000
2000
por nëse do t'i largonit këto dy shtylla
03:27
there would be not much remaining I think.
81
192000
2000
nuk do të mbetej shumë (mendoj unë).
03:29
And so they're absolutely essential.
82
194000
2000
Prandaj ato janë absolutisht esenciale.
03:31
So let me give you a few examples here.
83
196000
2000
Më lejoni t'ju jap disa shembuj këtu.
03:33
This is a very old video from the Yerkes Primate Center
84
198000
2000
Ky është filmim i ivjetër nga Yerkes Primate Center
03:35
where they train chimpanzees to cooperate.
85
200000
3000
ku bëhet trajnimi i shimpanzeve për bashkëpunim.
03:38
So this is already about a hundred years ago
86
203000
3000
Pra, ka rreth një qind vjet perpara
03:41
that we were doing experiments on cooperation.
87
206000
3000
që kemi bërë eksperimente për bashkëpunimin.
03:44
What you have here is two young chimpanzees who have a box,
88
209000
3000
Kemi këtu dy shimpanze të cilat kanë një kuti,
03:47
and the box is too heavy for one chimp to pull in.
89
212000
3000
kutia është shumë e rëndë për tu bartur vetëm nga njëra shimpanze.
03:50
And of course, there's food on the box.
90
215000
2000
Dhe sigurisht, në kuti ka ushqim.
03:52
Otherwise they wouldn't be pulling so hard.
91
217000
2000
Përndryshe ata nuk do të mundoheshin aq shumë ta tërheqin.
03:54
And so they're bringing in the box.
92
219000
2000
Ata janë duke marrë kutinë.
03:56
And you can see that they're synchronized.
93
221000
2000
Shihni sa të sinkronizuar që janë.
03:58
You can see that they work together, they pull at the same moment.
94
223000
3000
Mund të shihni si punojnë bashkë, tërheqin në të njëjtën kohë.
04:01
It's already a big advance over many other animals
95
226000
3000
Kjo është një përparësi e madhe kundrejt shumë shtazëve të tjera
04:04
who wouldn't be able to do that.
96
229000
2000
të cilat nuk janë në gjendje të bëjnë këtë.
04:06
And now you're going to get a more interesting picture,
97
231000
2000
Tani shihni një aspekt më interesant,
04:08
because now one of the two chimps has been fed.
98
233000
3000
sepse njëri nga të dy shimpanzetë është ngopur.
04:11
So one of the two is not really interested
99
236000
2000
Pra nuk është më i interesuar më
04:13
in the task anymore.
100
238000
3000
në atë punë.
04:16
(Laughter)
101
241000
3000
(Të qeshura)
04:23
(Laughter)
102
248000
5000
(Të qeshura)
04:34
(Laughter)
103
259000
3000
(Të qeshura)
04:50
Now look at what happens at the very end of this.
104
275000
3000
Tani shikoni se çfarë ndodh në fund të kësaj.
04:56
(Laughter)
105
281000
2000
(Të qeshura)
05:07
He takes basically everything.
106
292000
2000
Ai faktikisht merr gjithçka.
05:09
(Laughter)
107
294000
3000
(Të qeshura)
05:12
So there are two interesting parts about this.
108
297000
2000
Ka dy aspekte interesante në lidhje me këtë.
05:14
One is that the chimp on the right
109
299000
2000
Njëra është se shimpanzeu në të djathtë
05:16
has a full understanding he needs the partner --
110
301000
2000
e kupton plotësisht se i duhet një partner--
05:18
so a full understanding of the need for cooperation.
111
303000
2000
një kuptim të plotë për nevojën për bashkëpunim.
05:20
The second one is that the partner is willing to work
112
305000
3000
E dyta është se partneri është i gatshëm të punoje
05:23
even though he's not interested in the food.
113
308000
2000
edhe pse ai nuk është më i interesuar në ushqimin.
05:25
Why would that be? Well that probably has to do with reciprocity.
114
310000
3000
Pse të jetë kështu? Kjo me gjasë ka të bëjë me reciprocitetin.
05:28
There's actually a lot of evidence in primates and other animals
115
313000
2000
Ka në fakt shumë fakte për primatët e shtazët e tjera
05:30
that they return favors.
116
315000
2000
që kthejnë favorin.
05:32
So he will get a return favor
117
317000
2000
Pra atij do t'i kthehet favori
05:34
at some point in the future.
118
319000
2000
në një moment në të ardhmen.
05:36
And so that's how this all operates.
119
321000
2000
Dhe kështu funksionon e gjithë kjo.
05:38
We do the same task with elephants.
120
323000
2000
Ne bëmë te njëjtën pune me elefantët.
05:40
Now with elephants, it's very dangerous to work with elephants.
121
325000
3000
Tani, është e rrezikshme të punohet me elefantët.
05:43
Another problem with elephants
122
328000
2000
Një tjetër problem me elefantët
05:45
is that you cannot make an apparatus
123
330000
2000
është se ju nuk mund të krijoni një mjet
05:47
that is too heavy for a single elephant.
124
332000
2000
që te jete tepër i rëndë për një elefant te vetem.
05:49
Now you can probably make it,
125
334000
2000
Ju ndoshta ia arrini,
05:51
but it's going to be a pretty flimsy apparatus I think.
126
336000
2000
por do të ishte një mjet i paqëndrueshëm, mendoj unë.
05:53
And so what we did in that case --
127
338000
2000
Pra në këtë rast --
05:55
we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --
128
340000
3000
ne i bëjmë këto studime në Tailandë për Josh Plotnik--
05:58
is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.
129
343000
3000
është se ne kemi një mjet në të cilin ka një litar, një litar të vetëm.
06:01
And if you pull on this side of the rope,
130
346000
2000
Dhe nëse tërhiqni në këtë anë të litarit,
06:03
the rope disappears on the other side.
131
348000
2000
litari zhduket në anën tjetër.
06:05
So two elephants need to pick it up at exactly the same time and pull.
132
350000
3000
Kështu që të dy elefantët duhet të kapin atë pikërisht në të njëjtën kohë dhe ta tërheqin.
06:08
Otherwise nothing is going to happen
133
353000
2000
Përndryshe nuk do të ndodhë asgjë
06:10
and the rope disappears.
134
355000
2000
dhe litari do të zhduket.
06:12
And the first tape you're going to see
135
357000
2000
Filmimi i parë që do të shihni
06:14
is two elephants who are released together
136
359000
2000
janë dy elefantë të cilët janë leshuar së bashku
06:16
arrive at the apparatus.
137
361000
2000
arrijnë tek mjeti.
06:18
The apparatus is on the left with food on it.
138
363000
3000
Mjeti është në anën e majtë me ushqim në të.
06:21
And so they come together, they arrive together,
139
366000
3000
Dhe kështu ata vijnë së bashku, mbërrijnë së bashku,
06:24
they pick it up together and they pull together.
140
369000
2000
kapin dhe tërheqin së bashku.
06:26
So it's actually fairly simple for them.
141
371000
3000
Në fakt, duket mjaft e thjeshtë për ta.
06:30
There they are.
142
375000
2000
Ja tek janë.
06:39
And so that's how they bring it in.
143
384000
2000
Dhe kështu ata e sjellin atë brenda.
06:41
But now we're going to make it more difficult.
144
386000
2000
Por ne tani do t'ua bëjmë më të vështirë,
06:43
Because the whole purpose of this experiment
145
388000
2000
sepse i gjithë qëllimi i këtij eksperimenti
06:45
is to see how well they understand cooperation.
146
390000
2000
është të shohim se sa mirë ata e kuptojnë bashkëpunimin.
06:47
Do they understand that as well as the chimps, for example?
147
392000
3000
A e kuptojnë ata atë po aq mirë sa shimpanzetë, për shembull?
06:50
And so what we do in the next step
148
395000
2000
Dhe kështu ajo çfarë bëmë në hapin tjetër
06:52
is we release one elephant before the other,
149
397000
2000
ishte lirimi i një elefanti para tjetrit.
06:54
and that elephant needs to be smart enough
150
399000
2000
Ai elefant duhet të jetë shume i mençur
06:56
to stay there and wait and not pull at the rope --
151
401000
2000
për të qëndruar, pritur e për të mos tërhequr litarin --
06:58
because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.
152
403000
3000
sepse nëse ai tërheq litarin ai zhduket dhe i gjithë testi mbaron.
07:01
Now this elephant does something illegal
153
406000
2000
Tani ky elefant bën diçka ilegale
07:03
that we did not teach it.
154
408000
2000
të cilën nuk ia mësuam ne.
07:05
But it shows the understanding that he has,
155
410000
2000
Por tregon kuptueshmërinë që ai ka
07:07
because he puts his big foot on the rope,
156
412000
3000
sepse ai vendos shputën e tij të madhe mbi litar,
07:10
stands on the rope and waits there for the other,
157
415000
2000
qëndron në litar dhe pret për elefantin tjetër,
07:12
and then the other is going to do all the work for him.
158
417000
3000
dhe pastaj ai tjetri do të bëjë të gjithë punën për të.
07:15
So it's what we call freeloading.
159
420000
3000
Pra kjo është ajo që i themi përfitues.
07:18
(Laughter)
160
423000
2000
(Të qeshura)
07:20
But it shows the intelligence that the elephants have.
161
425000
3000
Por tregon inteligjencën që kanë elefantët.
07:23
They develop several of these alternative techniques
162
428000
3000
Ata zhvillojnë disa nga këto teknika alternative
07:26
that we did not approve of necessarily.
163
431000
3000
të cilat jo domosdo i aprovuam.
07:29
So the other elephant is now coming
164
434000
5000
Elefanti tjetër vjen tani
07:34
and is going to pull it in.
165
439000
3000
dhe do të tërheqë atë drejt vetes.
07:53
Now look at the other. The other doesn't forget to eat, of course.
166
458000
3000
Tani shikoni tjetrin. Ai tjetri nuk harron të hajë, natyrisht.
07:56
(Laughter)
167
461000
4000
(Të qeshura)
08:00
This was the cooperation, reciprocity part.
168
465000
2000
Kjo ishte pjesa e reciprocitetit, bashkëpunimit.
08:02
Now something on empathy.
169
467000
2000
Tani diçka mbi empatinë.
08:04
Empathy is my main topic at the moment of research.
170
469000
2000
Empatia është tema qendrore e hulumtimeve të mija për momentin.
08:06
And empathy has sort of two qualities.
171
471000
2000
Dhe empatia ka në njëfarë mënyre dy cilesi.
08:08
One is the understanding part of it. This is just a regular definition:
172
473000
3000
Njëra pjesë është të kuptuarit. Ky është vetëm një perkufizim i zakonshëm:
08:11
the ability to understand and share the feelings of another.
173
476000
2000
aftësia për të kuptuar dhe ndarë emocionet me të tjerët.
08:13
And the emotional part.
174
478000
2000
Dhe, pjesa emocionale.
08:15
And so empathy has basically two channels.
175
480000
2000
Dhe kështu empatia ka faktikisht dy drejtime.
08:17
One is the body channel.
176
482000
2000
Njëri është ai trupor.
08:19
If you talk with a sad person,
177
484000
2000
Nëse ecni me një person të trishtuar
08:21
you're going to adopt a sad expression and a sad posture,
178
486000
3000
ju do të adaptoni një shprehje dhe qëndrim trishtues,
08:24
and before you know it you feel sad.
179
489000
2000
dhe, pa e kuptuar do të ndiheni të trishtuar .
08:26
And that's sort of the body channel of emotional empathy,
180
491000
3000
Kjo është në njëfarë mënyre drejtimi trupor i empatisë emocionale
08:29
which many animals have.
181
494000
2000
të cilën e kanë shumë shtazë.
08:31
Your average dog has that also.
182
496000
2000
Qeni juaj e ka atë po ashtu.
08:33
That's actually why people keep mammals in the home
183
498000
2000
Kjo është në fakt pse-ja e mbajtjes së gjitareve në shtëpi nga njerëzit
08:35
and not turtles or snakes or something like that
184
500000
2000
dhe jo i breshkave, gjarpërinjve apo diçka të ngjashme
08:37
who don't have that kind of empathy.
185
502000
2000
të cilat nuk e kanë atë lloj empatije.
08:39
And then there's a cognitive channel,
186
504000
2000
Dhe pastaj ka një drejtim kognitiv,
08:41
which is more that you can take the perspective of somebody else.
187
506000
2000
e cila ka të bëjë më shumë me aftësinë për të kuptuar perspektivën e dikujt tjetër.
08:43
And that's more limited.
188
508000
2000
Dhe kjo është më e kufizuar.
08:45
There's few animals -- I think elephants and apes can do that kind of thing --
189
510000
2000
Disa shtazë - elefantët dhe majmunët, mendoj, janë në gjëndje--
08:47
but there are very few animals who can do that.
190
512000
3000
por shume pak nga ata jane që mund ta bëjnë atë.
08:50
So synchronization,
191
515000
2000
Pra, sinkronizimi,
08:52
which is part of that whole empathy mechanism
192
517000
2000
i cili është pjesë i gjithë atij mekanizmi të empatisë,
08:54
is a very old one in the animal kingdom.
193
519000
2000
është shumë i vjetër në mbretërinë e shtazëve.
08:56
And in humans, of course, we can study that
194
521000
2000
Ne njerëzit mund ta studiojmë atë, sigurisht,
08:58
with yawn contagion.
195
523000
2000
me ngjitjen e "hapjes së gojës."
09:00
Humans yawn when others yawn.
196
525000
2000
Njerëzit hapin gojën kur të tjerët e bëjnë atë.
09:02
And it's related to empathy.
197
527000
2000
Dhe kjo lidhet me empatinë.
09:04
It activates the same areas in the brain.
198
529000
2000
I aktivizon të njëjtat zona të trurit.
09:06
Also, we know that people who have a lot of yawn contagion
199
531000
2000
Po ashtu, dimë se njerëzit që i ngjitet më shumë "hapja e gojës"
09:08
are highly empathic.
200
533000
2000
janë shumë empatik.
09:10
People who have problems with empathy, such as autistic children,
201
535000
2000
Njerëzit që kanë problem me empatnëi, siç janë fëmijët autistik,
09:12
they don't have yawn contagion.
202
537000
2000
nuk i ngjitet hapja e gojës.
09:14
So it is connected.
203
539000
2000
Pra janë të ndërlidhura.
09:16
And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.
204
541000
3000
E studiuam atë në shimpanzetë tona duke iu treguar një kokë të animuar.
09:19
So that's what you see on the upper-left,
205
544000
2000
Pra kjo është ajo, çfarë shihni në të majtë lart,
09:21
an animated head that yawns.
206
546000
2000
një kokë e animuar që bën veprimin e hapjes së gojës.
09:23
And there's a chimpanzee watching,
207
548000
2000
Një shimpanze është duke e shikuar,
09:25
an actual real chimpanzee watching a computer screen
208
550000
3000
një shimpanze e vërtetë duke shikuar ekranin e kompjuterit
09:28
on which we play these animations.
209
553000
3000
në të cilin paraqesim këto animacione.
09:35
(Laughter)
210
560000
2000
(Të qeshura)
09:37
So yawn contagion
211
562000
2000
Pra, ngjitja e hapjes së gojës
09:39
that you're probably all familiar with --
212
564000
2000
me të cilën jeni të gjithë të njohur sigurisht--
09:41
and maybe you're going to start yawning soon now --
213
566000
3000
dhe ndoshta ju do të filloni të hapni gojën shumë shpejt tani--
09:44
is something that we share with other animals.
214
569000
3000
është diçka që ne ndajmë me shtazët tjera.
09:47
And that's related to that whole body channel of synchronization
215
572000
3000
Dhe kjo është e lidhur me tërë drejtimet e sinkronizimit
09:50
that underlies empathy
216
575000
2000
që nënkupton empatinë
09:52
and that is universal in the mammals basically.
217
577000
3000
dhe që në gjitarët faktikisht është universale.
09:55
Now we also study more complex expressions. This is consolation.
218
580000
3000
Ne, po ashtu, studiojmë shprehje edhe më komplekse. Ky është ngushëllimi.
09:58
This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,
219
583000
3000
Ky është një shimpanze mashkull që ka humbur një luftë dhe është duke bërtitur,
10:01
and a juvenile comes over and puts an arm around him
220
586000
2000
dhe i vogli që i afrohet dhe e përqafon
10:03
and calms him down.
221
588000
2000
duke e qetësuar atë.
10:05
That's consolation. It's very similar to human consolation.
222
590000
3000
Ky është ngushëllim. Është shumë i ngjashëm me ngushëllimin tek njerëzit.
10:08
And consolation behavior,
223
593000
3000
Sjellja ngushëlluese
10:11
it's empathy driven.
224
596000
2000
është e nxitur nga empatia.
10:13
Actually the way to study empathy in human children
225
598000
3000
Faktikisht, mënyra e studimit të empatisë tek fëmijët
10:16
is to instruct a family member to act distressed,
226
601000
2000
është të udhëzohet një anëtar i familjes që të luaje të trishtuarin
10:18
and then they see what young children do.
227
603000
2000
dhe pastaj ata mund të shohin se çfarë do të bëjë fëmija .
10:20
And so it is related to empathy,
228
605000
2000
Pra është e ndërlidhur me empatinë,
10:22
and that's the kind of expressions we look at.
229
607000
3000
dhe ajo është lloji i shprehjes të cilën e vështrojmë.
10:25
We also recently published an experiment you may have heard about.
230
610000
3000
Ne, po ashtu, së fundi kemi publikuar një eksperiment për të cilin mund të keni dëgjuar.
10:28
It's on altruism and chimpanzees
231
613000
3000
Ka të bëjë me altruizmin tek shimpanzetë
10:31
where the question is, do chimpanzees care
232
616000
2000
ku pyetja është: a shqetësohen shimpanzetë
10:33
about the welfare of somebody else?
233
618000
2000
për mirëqenien e dikujt tjetër?
10:35
And for decades it had been assumed
234
620000
2000
Për dekada është supozuar
10:37
that only humans can do that,
235
622000
2000
që vetëm njerëzit mund ta bëjnë atë,
10:39
that only humans worry about the welfare of somebody else.
236
624000
3000
që vetëm njerëzit merakosen për mirëqenien e dikujt tjetër.
10:42
Now we did a very simple experiment.
237
627000
2000
Ne bëmë një eksperiment shumë të thjeshtë.
10:44
We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,
238
629000
3000
Ne e bëmë atë me shimpanzetë që jetojnë në Lawrenceville,
10:47
in the field station of Yerkes.
239
632000
2000
në qendren stacionare të Yerkes.
10:49
And so that's how they live.
240
634000
2000
Dhe ja si jetojnë ata.
10:51
And we call them into a room and do experiments with them.
241
636000
3000
Ne i ftuam ata në një dhomë dhe bëmë eksperimente me ta.
10:54
In this case, we put two chimpanzees side-by-side.
242
639000
2000
Në këtë rast, ne vendosëm dy shimpanze ballë-për-ballë.
10:56
and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.
243
641000
3000
Njëri ka një kovë përplot me gure loje qe kanë kuptime të ndryshme.
10:59
One kind of token feeds only the partner who chooses,
244
644000
3000
Një lloj guri ushqen vetëm partnerin që zgjedh,
11:02
the other one feeds both of them.
245
647000
2000
kurse tjetri ushqen që të dy.
11:04
So this is a study we did with Vicky Horner.
246
649000
3000
Ky është një studim që bëmë me Vicky Horner.
11:08
And here you have the two color tokens.
247
653000
2000
Dhe ja tek kemi guret me dy ngjyra te ndryshme.
11:10
So they have a whole bucket full of them.
248
655000
2000
Ata kanë një kovë të mbushur plot.
11:12
And they have to pick one of the two colors.
249
657000
3000
Dhe duhet të zgjedhin një nga ngjyrat.
11:15
You will see how that goes.
250
660000
3000
Do të shihni se si shkon kjo.
11:18
So if this chimp makes the selfish choice,
251
663000
3000
Pra, nëse ky majmun bën zgjedhjen egoiste,
11:21
which is the red token in this case,
252
666000
3000
e cila në këtë rast është guri i kuq,
11:24
he needs to give it to us.
253
669000
2000
ai duhet të na e jape ne atë.
11:26
So we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,
254
671000
3000
Ne e marrim atë, e vendosim në tavolinën ku ka dy lloj shpërblime ushqimi,
11:29
but in this case only the one on the right gets food.
255
674000
3000
por në këtë rast vetëm ai në të djathtë merr ushqimin.
11:32
The one on the left walks away because she knows already.
256
677000
2000
Tjetri në të majtë largohet tutje sepse ajo e di tashmë
11:34
that this is not a good test for her.
257
679000
3000
që ky nuk është një test i mirë për të.
11:37
Then the next one is the pro-social token.
258
682000
2000
Pastaj tjetri është guri pro-social.
11:39
So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --
259
684000
3000
Pra për atë që zgjedh--kjo është pjesa interesante këtu--
11:42
for the one who makes the choices,
260
687000
2000
për atë që bën zgjedhjen,
11:44
it doesn't really matter.
261
689000
2000
nuk ndryshon asgjë.
11:46
So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.
262
691000
3000
Tani ajo na jep gurin pro-social dhe që të dy majmunët ushqehen.
11:49
So the one who makes the choices always gets a reward.
263
694000
3000
Pra ai që bën zgjedhjen gjithmonë merr shpërblimin.
11:52
So it doesn't matter whatsoever.
264
697000
2000
Kështu që sido që të jetë nuk ka rëndësi.
11:54
And she should actually be choosing blindly.
265
699000
2000
Dhe ajo në fakt duhet të jetë duke zgjedhur verbërisht.
11:56
But what we find
266
701000
2000
Por ajo çfarë zbuluam
11:58
is that they prefer the pro-social token.
267
703000
2000
është që ata preferojnë gurin pro-social.
12:00
So this is the 50 percent line that's the random expectation.
268
705000
3000
Ky është kufiri 50 përqind që është pritshmëria e rëndomtë.
12:03
And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.
269
708000
3000
Dhe sidomos nëse partneri i tërheq vëmendjen, ata zgjedhin më shumë.
12:06
And if the partner puts pressure on them --
270
711000
3000
Nëse partneri bënë presion në ta--
12:09
so if the partner starts spitting water and intimidating them --
271
714000
3000
pra nëse partneri fillon të spërkase me ujë dhe t'i bezdisi ata--
12:12
then the choices go down.
272
717000
3000
atëherë zgjedhjet ulen.
12:15
It's as if they're saying,
273
720000
2000
Kjo është sikur ata të jenë duke thënë:
12:17
"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."
274
722000
2000
"Nëse nuk do të sillesh mirë unë nuk do të jem pro-social sot."
12:19
And this is what happens without a partner,
275
724000
2000
Dhe kjo është ajo çfarë ndodh pa një partner,
12:21
when there's no partner sitting there.
276
726000
2000
kur nuk ka një partner të ulur atje.
12:23
And so we found that the chimpanzees do care
277
728000
2000
Pra ne gjetëm që shimpanzetë preokupohen
12:25
about the well-being of somebody else --
278
730000
2000
për mirëqenien e të tjerëve--
12:27
especially, these are other members of their own group.
279
732000
3000
sidomos nëse ata janë anëtarë të grupit të tyre.
12:30
So the final experiment that I want to mention to you
280
735000
3000
Eksperimenti i fundit që dua t'ju përmend
12:33
is our fairness study.
281
738000
2000
është studimi ynë mbi paanshmerinë.
12:35
And so this became a very famous study.
282
740000
3000
Ky është bërë një studim shumë i famshëm.
12:38
And there's now many more,
283
743000
2000
Dhe tani ka edhe shumë të tillë
12:40
because after we did this about 10 years ago,
284
745000
2000
sepse pasi ne e bëmë atë para 10 viteve
12:42
it became very well known.
285
747000
2000
u bë shumë i njohur.
12:44
And we did that originally with capuchin monkeys.
286
749000
2000
Ne e bëmë atë fillimisht me majmunët capucin.
12:46
And I'm going to show you the first experiment that we did.
287
751000
3000
Do të ju tregoj eksperimentin e parë që bëmë.
12:49
It has now been done with dogs and with birds
288
754000
3000
Tani është bërë dhe me qen e zogj
12:52
and with chimpanzees.
289
757000
2000
dhe shimpanze.
12:54
But with Sarah Brosnan we started out with capuchin monkeys.
290
759000
4000
Por me Sarah Brosnan ne filluam eksperimentin me majmunët capucin.
12:58
So what we did
291
763000
2000
Pra ajo çfarë që bëmë
13:00
is we put two capuchin monkeys side-by-side.
292
765000
2000
është se vendosëm dy majmunë capucin krah për krah.
13:02
Again, these animals, they live in a group, they know each other.
293
767000
2000
Këto kafshë jetojnë në grup dhe e njohin njëri tjetrin.
13:04
We take them out of the group, put them in a test chamber.
294
769000
3000
Ne i nxorëm nga grupet dhe i vendosëm në kafaz testimi.
13:07
And there's a very simple task
295
772000
2000
Detyra që do të bëjnë
13:09
that they need to do.
296
774000
2000
është shumë e thjeshtë.
13:11
And if you give both of them cucumber for the task,
297
776000
3000
Nëse ju jepet që të dyve trangull për detyrën,
13:14
the two monkeys side-by-side,
298
779000
2000
të dy majmunëve krahë për krahë,
13:16
they're perfectly willing to do this 25 times in a row.
299
781000
2000
ata janë plotësisht në gjendje ta bëjnë atë 25 herë me radhë.
13:18
So cucumber, even though it's only really water in my opinion,
300
783000
4000
Trangulli, edhe pse për mendimin tim është vetëm ujë,
13:22
but cucumber is perfectly fine for them.
301
787000
3000
por trangulli është plotësisht në rregull për ta.
13:25
Now if you give the partner grapes --
302
790000
3000
Tani nëse i jepni njërit partner rrush--
13:28
the food preferences of my capuchin monkeys
303
793000
2000
preferencat ushqimore të majmunëve të mi capucin
13:30
correspond exactly with the prices in the supermarket --
304
795000
3000
korrespondojnë plotësisht me çmimet në supermarket--
13:33
and so if you give them grapes -- it's a far better food --
305
798000
3000
kështu pra nëse ju jepni atyre rrush--ushqim tejet më i mirë
13:36
then you create inequity between them.
306
801000
3000
atëherë krijon pabarazi mes tyre.
13:39
So that's the experiment we did.
307
804000
2000
Pra ky është eksperimenti që ne bëmë.
13:41
Recently we videotaped it with new monkeys who'd never done the task,
308
806000
3000
Së fundi filmuam majmunë të rinj që nuk e kanë bërë kurrë këtë detyrë
13:44
thinking that maybe they would have a stronger reaction,
309
809000
2000
duke menduar se ata mund të kenë reagim më të fortë
13:46
and that turned out to be right.
310
811000
2000
dhe kjo rezultoi të jetë e saktë.
13:48
The one on the left is the monkey who gets cucumber.
311
813000
2000
Ai në të majtë është majmuni që merr trangull.
13:50
The one on the right is the one who gets grapes.
312
815000
3000
Tjetri në anën e djathtë është ai që merr rrush.
13:53
The one who gets cucumber,
313
818000
2000
Ai që merr trangull,
13:55
note that the first piece of cucumber is perfectly fine.
314
820000
2000
vëreni që copa e parë e trangullit nuk krijon probleme.
13:57
The first piece she eats.
315
822000
3000
Ajo e ha copën e parë.
14:00
Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.
316
825000
3000
Pastaj ajo sheh tjetrin që po merr rrush dhe ju do të shihni çfarë do të ndodhë.
14:03
So she gives a rock to us. That's the task.
317
828000
3000
Ajo na jep ne një gur. Kjo është detyra.
14:06
And we give her a piece of cucumber and she eats it.
318
831000
3000
Ne i japim një pjesë të kastravecit dhe ajo e ha atë.
14:09
The other one needs to give a rock to us.
319
834000
3000
Tjetri duhet të na japë një gur.
14:12
And that's what she does.
320
837000
3000
Dhe kjo është ajo çfarë ajo bën.
14:15
And she gets a grape and she eats it.
321
840000
3000
Ajo merr një koker rrushi dhe e ha.
14:18
The other one sees that.
322
843000
2000
Tjetri e sheh këtë.
14:20
She gives a rock to us now,
323
845000
2000
Ajo na jep një gur neve tani,
14:22
gets, again, cucumber.
324
847000
3000
merr, prap, trangull.
14:27
(Laughter)
325
852000
15000
(Të qeshura)
14:42
She tests a rock now against the wall.
326
867000
3000
Ajo teston tani një gur kundrejt murit.
14:45
She needs to give it to us.
327
870000
2000
Ajo duhet të na e japë ne.
14:47
And she gets cucumber again.
328
872000
3000
Ajo merr një trangull prapë.
14:52
(Laughter)
329
877000
4000
(Të qeshura)
14:58
So this is basically the Wall Street protest that you see here.
330
883000
4000
Kjo që shihni këtu është faktikisht protesta e Wall Street.
15:02
(Laughter)
331
887000
3000
(Të qeshura)
15:05
(Applause)
332
890000
3000
(Duartrokitje)
15:08
Let me tell you --
333
893000
2000
Më lejoni t'ju them--
15:10
I still have two minutes left, let me tell you a funny story about this.
334
895000
2000
Kam ende dy minuta të mbetura-më lejoni të ju them një tregim qesharak në lidhje me këtë.
15:12
This study became very famous
335
897000
2000
Ky u bë një studim shumë i famshëm
15:14
and we got a lot of comments,
336
899000
2000
dhe ne patëm shumë komente,
15:16
especially anthropologists, economists,
337
901000
2000
sidomos nga antropologjistët, ekonomistët
15:18
philosophers.
338
903000
2000
filozofët.
15:20
They didn't like this at all.
339
905000
2000
Ata nuk e pëlqyen këtë aspak.
15:22
Because they had decided in their minds, I believe,
340
907000
3000
Sepse ata kishin vendosur në mendjet e tyre, mendoj unë,
15:25
that fairness is a very complex issue
341
910000
2000
që drejtësia është një çështje shumë komplekse
15:27
and that animals cannot have it.
342
912000
2000
dhe që shtazët s'mund ta kenë atë.
15:29
And so one philosopher even wrote us
343
914000
2000
Një filozof madje edhe na shkroi ne
15:31
that it was impossible that monkeys had a sense of fairness
344
916000
3000
që ishte e pamundur që majmunët të kenë sensin e drejtësisë
15:34
because fairness was invented during the French Revolution.
345
919000
3000
sepse drejtësia ishte zbuluar gjatë Revolucionit Francez.
15:37
(Laughter)
346
922000
2000
(Të qeshura)
15:39
Now another one wrote a whole chapter
347
924000
3000
Pastaj një tjetër na shkroi një artikull të tërë
15:42
saying that he would believe it had something to do with fairness
348
927000
4000
duke thënë se ai do të besonte që kjo ka të bëjë me drejtësinë
15:46
if the one who got grapes would refuse the grapes.
349
931000
2000
sikur ai që morri rrushin ta refuzonte atë.
15:48
Now the funny thing is that Sarah Brosnan,
350
933000
2000
Tani gjëja qesharake është që Sarah Brosnan,
15:50
who's been doing this with chimpanzees,
351
935000
2000
e cila kishte realizuar këto detyra me shimpanzetë,
15:52
had a couple of combinations of chimpanzees
352
937000
2000
kishte disa kombinime të shimpanzeve
15:54
where, indeed, the one who would get the grape would refuse the grape
353
939000
3000
ku, vërtet, ai që do të merrte rrushin do ta refuzonte atë
15:57
until the other guy also got a grape.
354
942000
2000
derisa partneri tjetër të merrte rrush po ashtu.
15:59
So we're getting very close to the human sense of fairness.
355
944000
3000
Pra jemi duke ju afruar sensit njerëzorë të drejtësisë.
16:02
And I think philosophers need to rethink their philosophy for awhile.
356
947000
4000
Dhe unë mendoj se filozofët duhet të ri-mendojnë filozofinë e tyre për pak.
16:06
So let me summarize.
357
951000
2000
Më lejoni të bëjë një përmbledhje.
16:08
I believe there's an evolved morality.
358
953000
2000
Unë besoj se ka një moral të evoluar.
16:10
I think morality is much more than what I've been talking about,
359
955000
2000
Mendoj se morali është shumë më shumë se për çfarë kam folur,
16:12
but it would be impossible without these ingredients
360
957000
3000
por do të ishte i pamundur pa këta përbërës
16:15
that we find in other primates,
361
960000
2000
të cilët ne i gjejmë në primatët e tjerë,
16:17
which are empathy and consolation,
362
962000
2000
të cilat janë empatia, ngushëllimi
16:19
pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.
363
964000
3000
tendencat pro-sociale, reciprociteti dhe sensi për drejtësi.
16:22
And so we work on these particular issues
364
967000
3000
Dhe kështu ne punojmë në këto çështje të veçanta
16:25
to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,
365
970000
3000
për të parë nëse mund të krijojmë një moral nga poshtë lartë, të themi kështu,
16:28
without necessarily God and religion involved,
366
973000
2000
pa përfshirjen e domosdoshme të Zotit dhe besimit,
16:30
and to see how we can get to an evolved morality.
367
975000
3000
dhe të shohim se si mund të arrijmë një moral të evoluar.
16:33
And I thank you for your attention.
368
978000
3000
Dhe ju falënderoj për vëmendjen tuaj.
16:36
(Applause)
369
981000
9000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Frans de Waal - PrimatologistFrans de Waal studies primate social behavior -- how they fight and reconcile, share and cooperate.
Why you should listen
Dutch/American biologist and ethologist Frans de Waal draws parallels between primate and human behavior, from peacemaking and morality to culture. Looking at human society through the lens of animal behavior, de Waal's first book, Chimpanzee Politics (1982), compares the schmoozing and scheming of chimpanzees involved in power struggles with that of human politicians. Named one of the 100 Most Influential People Today by Time Magazine, de Waal has written hundreds of peer-reviewed scientific articles, and his popular books have been translated in over 20 languages. He is a professor in Emory University's psychology department and Director of the Living Links Center at the Yerkes National Primate Research Center, in Atlanta. His next book is on animal and human emotions, entitled Mama's Last Hug (Norton, 2019).
Frans de Waal | Speaker | TED.com