TEDxPeachtree
Frans de Waal: Moral behavior in animals
Frans de Waal: Hành vi đạo đức ở động vật
Filmed:
Readability: 3.2
4,770,589 views
Sự đồng cảm, hợp tác, tính công bằng và tương hỗ -- quan tâm đến lợi ích của người khác dường như là một đặc điểm rất con người. Tuy nhiên, Frans de Waal chia sẻ một vài đoạn phim đáng ngạc nhiên về những thí nghiệm hành vi ở các động vật linh trưởng và các động vật có vú khác, qua đó cho thấy có bao nhiêu những đặc điểm đạo đức này mà con người chúng ta và chúng cùng sở hữu.
Frans de Waal - Primatologist
Frans de Waal studies primate social behavior -- how they fight and reconcile, share and cooperate. Full bio
Frans de Waal studies primate social behavior -- how they fight and reconcile, share and cooperate. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I was born in Den Bosch,
0
0
2000
Tôi sinh ra ở Den Bosch,
00:17
where the painter Hieronymus Bosch named himself after.
1
2000
3000
nơi mà họa sỹ Hieronymus Bosch đã lấy làm tên ông sau này.
00:20
And so I've always been very fond of this painter
2
5000
2000
Và tôi luôn luôn thích người họa sỹ này
00:22
who lived and worked in the 15th century.
3
7000
3000
ông sống và làm việc ở thế kỷ 15
00:25
And what is interesting about him in relation to morality
4
10000
2000
Và điều thú vị về ông liên quan đến đạo đức
00:27
is that he lived at a time where religion's influence was waning,
5
12000
3000
là ông sống tại thời điểm nơi mà sự ảnh hưởng của tôn giáo đã suy tàn,
00:30
and he was sort of wondering, I think,
6
15000
2000
và tôi nghĩ rằng ông đã phần nào tự hỏi
00:32
what would happen with society
7
17000
2000
điều gì sẽ xảy ra với xã hội
00:34
if there was no religion or if there was less religion.
8
19000
3000
nếu không còn tôn giáo hoặc có ít tôn giáo hơn.
00:37
And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"
9
22000
3000
Và vì vậy, ông đã vẽ nên tác phẩm nổi tiếng này "The Garden of Earthly Delights" (tạm dịch "Khu vườn hưởng lạc trần tục")
00:40
which some have interpreted
10
25000
2000
mà một số người đã diễn giải rằng
00:42
as being humanity before the Fall,
11
27000
2000
nó miêu tả con người trước khi bị mắc tội tổ tông,
00:44
or being humanity without any Fall at all.
12
29000
3000
hay con người nếu không hề bị mắc tội tổ tông.
00:47
And so it makes you wonder,
13
32000
2000
Và vì vậy nó khiến các bạn tự hỏi,
00:49
what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,
14
34000
3000
điều gì sẽ xảy ra nếu chúng ta đã không nếm trái cấm của tri thức, như một cách nói,
00:52
and what kind of morality would we have?
15
37000
3000
và rằng chúng ta sẽ có kiểu đạo đức gì?
00:55
Much later, as a student,
16
40000
2000
Nhiều năm sau đó, khi còn là một sinh viên,
00:57
I went to a very different garden,
17
42000
2000
tôi đã đến một khu vườn rất khác,
00:59
a zoological garden in Arnhem
18
44000
3000
một vườn bách thú ở Arnhem
01:02
where we keep chimpanzees.
19
47000
2000
nơi mà chúng tôi nuôi giữ loài tinh tinh.
01:04
This is me at an early age with a baby chimpanzee.
20
49000
2000
Đây là tôi thời còn trẻ với một chú tinh tinh con.
01:06
(Laughter)
21
51000
3000
(Cười)
01:09
And I discovered there
22
54000
2000
Và ở đó tôi phát hiện ra rằng
01:11
that the chimpanzees are very power hungry and wrote a book about it.
23
56000
3000
loài tinh tinh rất đói quyền lực và tôi đã viết sách về điều này.
01:14
And at that time the focus in a lot of animal research
24
59000
3000
Lúc này trọng tâm trong nhiều nghiên cứu ở các loài động vật
01:17
was on aggression and competition.
25
62000
2000
là về tính bạo lực và sự cạnh tranh.
01:19
I painted a whole picture of the animal kingdom,
26
64000
2000
Tôi đã vẽ cả một bức tranh về vương quốc các loài động vật,
01:21
and humanity included,
27
66000
2000
và bao gồm cả loài người,
01:23
was that deep down we are competitors,
28
68000
2000
mà ở đó về cơ bản chúng ta là những kẻ cạnh trạnh,
01:25
we are aggressive,
29
70000
2000
chúng ta rất hung hăng,
01:27
we're all out for our own profit basically.
30
72000
3000
chúng ta cơ bản đều vì lợi ích của bản thân.
01:30
This is the launch of my book.
31
75000
2000
Đây là buổi ra mắt quyển sách của tôi
01:32
I'm not sure how well the chimpanzees read it,
32
77000
2000
Tôi không chắc những chú tinh tinh sẽ đọc nó như thế nào,
01:34
but they surely seemed interested in the book.
33
79000
3000
nhưng chắc chắc là chúng dường như rất có hứng thú với quyển sách.
01:39
Now in the process
34
84000
2000
Trong quá trình
01:41
of doing all this work on power and dominance
35
86000
2000
thực hiện toàn bộ nghiên cứu về quyền lực và sự thống trị
01:43
and aggression and so on,
36
88000
2000
tính bạo lực và vân vân,
01:45
I discovered that chimpanzees reconcile after fights.
37
90000
3000
tôi phát hiện ra rằng những con tinh tinh làm hòa với nhau sau khi đánh nhau.
01:48
And so what you see here is two males who have had a fight.
38
93000
3000
Và các bạn đang thấy đây là hai con đực mà trước đó chúng đã đánh nhau.
01:51
They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.
39
96000
3000
Chúng làm hòa với nhau trên một cái cây, và một con chìa tay ra với con còn lại.
01:54
And about a second after I took the picture, they came together in the fork of the tree
40
99000
3000
Và không lâu sau khi tôi chụp bức ảnh này, chúng cùng nhau đến rẽ nhánh của cái cây này
01:57
and they kissed and embraced each other.
41
102000
2000
và rồi chúng hôn và ôm nhau.
01:59
Now this is very interesting
42
104000
2000
Điều này rất thú vị
02:01
because at the time everything was about competition and aggression,
43
106000
3000
vì tại thời điểm mọi thứ đều về sự cạnh tranh và bạo lực,
02:04
and so it wouldn't make any sense.
44
109000
2000
thì điều này chẳng hợp lý chút nào.
02:06
The only thing that matters is that you win or that you lose.
45
111000
2000
Điều quan trọng duy nhất là bạn thắng hay thua.
02:08
But why would you reconcile after a fight?
46
113000
2000
Nhưng tại sao chúng lại làm hòa sau khi đánh nhau?
02:10
That doesn't make any sense.
47
115000
2000
Điều này chẳng hợp lý chút nào.
02:12
This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.
48
117000
3000
Đây là cách mà loài khỉ bonobo làm. Loài khỉ bonobo làm tất cả mọi thứ với việc giao phối.
02:15
And so they also reconcile with sex.
49
120000
2000
Và vì vậy chúng làm hòa với nhau bằng cách giao phối.
02:17
But the principle is exactly the same.
50
122000
2000
Nhưng về nguyên lý là như nhau.
02:19
The principle is that you have
51
124000
2000
Nguyên lý là bạn có
02:21
a valuable relationship
52
126000
2000
một mối quan hệ có giá trị
02:23
that is damaged by conflict,
53
128000
2000
bị phá vỡ bởi mâu thuẫn,
02:25
so you need to do something about it.
54
130000
2000
và bạn cần phải làm điều gì đó cho nó.
02:27
So my whole picture of the animal kingdom,
55
132000
2000
Vì vậy cả bức tranh vương quốc động vật của tôi
02:29
and including humans also,
56
134000
2000
bao gồm cả loài người,
02:31
started to change at that time.
57
136000
2000
bắt đầu thay đổi từ lúc đó.
02:33
So we have this image
58
138000
2000
Chúng ta có hình ảnh này
02:35
in political science, economics, the humanities,
59
140000
2000
trong khoa học chính trị, kinh tế và nhân văn,
02:37
philosophy for that matter,
60
142000
2000
triết học về một vấn đề là,
02:39
that man is a wolf to man.
61
144000
2000
"Man is a wolf to another man" (tạm dịch: người đối xử với người như lang sói)
02:41
And so deep down our nature's actually nasty.
62
146000
3000
Và bản chất con người chúng ta thực sự xấu xa.
02:44
I think it's a very unfair image for the wolf.
63
149000
3000
Tôi nghĩ đây là một hình ảnh rất không công bằng cho loài sói.
02:47
The wolf is, after all,
64
152000
2000
Loài sói xét cho cùng
02:49
a very cooperative animal.
65
154000
2000
là một loài động vật rất có tính hợp tác.
02:51
And that's why many of you have a dog at home,
66
156000
2000
Và đó là lý do vì sao nhiều người trong số các bạn nuôi chó ở nhà,
02:53
which has all these characteristics also.
67
158000
2000
chó cũng có những đặc điểm tương tự như vậy.
02:55
And it's really unfair to humanity,
68
160000
2000
Và thật không công bằng đối với con người,
02:57
because humanity is actually much more cooperative and empathic
69
162000
4000
bởi vì loài người thực sự có tính hợp tác và đồng cảm hơn nhiều
03:01
than given credit for.
70
166000
2000
so với những ghi nhận.
03:03
So I started getting interested in those issues
71
168000
2000
Do đó tôi bắt đầu quan tâm nhiều hơn về những vấn đề đó
03:05
and studying that in other animals.
72
170000
2000
và nghiên cứu về điều này ở các loài động vật khác.
03:07
So these are the pillars of morality.
73
172000
2000
Đây là những cột trụ đạo đức.
03:09
If you ask anyone, "What is morality based on?"
74
174000
4000
Nếu các bạn hỏi bất kỳ ai "Đạo đức dựa trên điều gì?"
03:13
these are the two factors that always come out.
75
178000
2000
đây là hai yếu tố luôn luôn được trả lời.
03:15
One is reciprocity,
76
180000
2000
Một là tính tương hỗ,
03:17
and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.
77
182000
3000
và đi kèm với nó công lý và tính công bằng.
03:20
And the other one is empathy and compassion.
78
185000
2000
Và điều còn lại là sự đồng cảm và tình thương.
03:22
And human morality is more than this,
79
187000
3000
Và đạo đức con người còn hơn cả điều này,
03:25
but if you would remove these two pillars,
80
190000
2000
nhưng nếu bạn loại bỏ hai cột trụ này,
03:27
there would be not much remaining I think.
81
192000
2000
tôi nghĩ sẽ không còn lại nhiều.
03:29
And so they're absolutely essential.
82
194000
2000
Và vì vậy chúng hoàn toàn là cần thiết.
03:31
So let me give you a few examples here.
83
196000
2000
Để tôi cho các bạn một vài ví dụ ở đây.
03:33
This is a very old video from the Yerkes Primate Center
84
198000
2000
Đây là một đoạn phim rất lâu từ Trung tâm nghiên cứu Động vật linh trưởng khu vực Yerkeys
03:35
where they train chimpanzees to cooperate.
85
200000
3000
nơi họ huấn luyện loài tinh tinh biết hợp tác.
03:38
So this is already about a hundred years ago
86
203000
3000
Và đây là vào cách đây khoảng một trăm năm về trước
03:41
that we were doing experiments on cooperation.
87
206000
3000
chúng ta đã thực hiện một cuộc thí nghiệm về sự hợp tác.
03:44
What you have here is two young chimpanzees who have a box,
88
209000
3000
Các bạn có ở đây hai con tinh tinh trưởng thành, chúng có một cái hộp,
03:47
and the box is too heavy for one chimp to pull in.
89
212000
3000
và cái hộp này quá nặng để một con có thể kéo được.
03:50
And of course, there's food on the box.
90
215000
2000
Và dĩ nhiên là có thức ăn trong chiếc hộp này.
03:52
Otherwise they wouldn't be pulling so hard.
91
217000
2000
Nếu không thì chúng sẽ không cố gắng kéo nó.
03:54
And so they're bringing in the box.
92
219000
2000
Và vì vậy chúng đang mang cái hộp lại.
03:56
And you can see that they're synchronized.
93
221000
2000
Bạn có thể thấy là chúng thực hiện rất nhịp nhàng.
03:58
You can see that they work together, they pull at the same moment.
94
223000
3000
Bạn có thể thấy là chúng làm việc cùng nhau, kéo chiếc hộp vào cùng một lúc.
04:01
It's already a big advance over many other animals
95
226000
3000
Đây thực sự là một sự tiến bộ lớn so với các loài động vật khác
04:04
who wouldn't be able to do that.
96
229000
2000
, những loài mà không thể làm được điều này.
04:06
And now you're going to get a more interesting picture,
97
231000
2000
Và bây giờ bạn sẽ thấy một hình ảnh thú vị hơn,
04:08
because now one of the two chimps has been fed.
98
233000
3000
vì lúc này một trong hai con tinh tinh đã được cho ăn.
04:11
So one of the two is not really interested
99
236000
2000
Vì thế nó không còn thực sự hứng thú
04:13
in the task anymore.
100
238000
3000
vào nhiệm vụ này nữa.
04:16
(Laughter)
101
241000
3000
(Cười)
04:23
(Laughter)
102
248000
5000
(Cười)
04:34
(Laughter)
103
259000
3000
(Cười)
04:50
Now look at what happens at the very end of this.
104
275000
3000
Hãy xem chuyện gì sẽ xảy ra vào cuối đoạn phim.
04:56
(Laughter)
105
281000
2000
(Cười)
05:07
He takes basically everything.
106
292000
2000
Nó, trên cơ bản, lấy hết tất cả mọi thứ.
05:09
(Laughter)
107
294000
3000
(Cười)
05:12
So there are two interesting parts about this.
108
297000
2000
Có hai phần thú vị về điều này.
05:14
One is that the chimp on the right
109
299000
2000
Một là con tinh tinh bên phải
05:16
has a full understanding he needs the partner --
110
301000
2000
hoàn toàn nhận thức được rằng nó cần một cộng sự --
05:18
so a full understanding of the need for cooperation.
111
303000
2000
đây là một nhận thức hoàn chỉnh về nhu cầu hợp tác.
05:20
The second one is that the partner is willing to work
112
305000
3000
Thứ hai là một cộng sự sẵn sàng làm việc
05:23
even though he's not interested in the food.
113
308000
2000
mặc dù nó không quan tâm đến thức ăn.
05:25
Why would that be? Well that probably has to do with reciprocity.
114
310000
3000
Tại sao lại như vậy? Điều này có thể làm được với nguyên tắc tương hỗ.
05:28
There's actually a lot of evidence in primates and other animals
115
313000
2000
Thực sự có rất nhiều bằng chứng ở các loài linh trưởng và động vật khác
05:30
that they return favors.
116
315000
2000
rằng chúng trả ơn nhau.
05:32
So he will get a return favor
117
317000
2000
Như vậy nó sẽ được trả ơn
05:34
at some point in the future.
118
319000
2000
ở một lúc nào đó trong tương lai.
05:36
And so that's how this all operates.
119
321000
2000
Và đó là cách mà tất cả điều này hoạt động.
05:38
We do the same task with elephants.
120
323000
2000
Chúng tôi thực hiện thí nghiệm tương tự đối với loài voi.
05:40
Now with elephants, it's very dangerous to work with elephants.
121
325000
3000
Đối với voi, thật nguy hiểm khi làm việc với loài voi.
05:43
Another problem with elephants
122
328000
2000
Một vấn đề khác với loài voi
05:45
is that you cannot make an apparatus
123
330000
2000
là bạn không thể làm một dụng cụ
05:47
that is too heavy for a single elephant.
124
332000
2000
mà quá nặng đối với một con voi.
05:49
Now you can probably make it,
125
334000
2000
Bây giờ bạn có thể làm được nó,
05:51
but it's going to be a pretty flimsy apparatus I think.
126
336000
2000
nhưng tôi nghĩ đó sẽ là một dụng cụ khá là mỏng manh
05:53
And so what we did in that case --
127
338000
2000
Và đây là những gì chúng tôi đã làm trong trường hợp đó --
05:55
we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --
128
340000
3000
chúng tôi thực hiện những nghiên cứu này ở Thái Lan cho Josh Plotnik --
05:58
is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.
129
343000
3000
chúng tôi có một dụng cụ mà bao quanh là một sợi dây thừng, một sợi dây thừng đơn
06:01
And if you pull on this side of the rope,
130
346000
2000
Và nếu bạn kéo đầu này của sợi dây,
06:03
the rope disappears on the other side.
131
348000
2000
thì nó biến mất ở đầu bên kia.
06:05
So two elephants need to pick it up at exactly the same time and pull.
132
350000
3000
Vì vậy hai con voi này cần phải nhấc sợi dây thừng lên cùng một lúc và kéo.
06:08
Otherwise nothing is going to happen
133
353000
2000
Nếu không thì sẽ chẳng có điều gì xảy ra
06:10
and the rope disappears.
134
355000
2000
và sợi dây thừng biến mất.
06:12
And the first tape you're going to see
135
357000
2000
Và ở đoạn băng đầu tiên bạn sẽ thấy
06:14
is two elephants who are released together
136
359000
2000
rằng hai con voi này đều được thả
06:16
arrive at the apparatus.
137
361000
2000
đến chỗ dụng cụ.
06:18
The apparatus is on the left with food on it.
138
363000
3000
Dụng cụ này ở bên trái và có thức ăn trên đó.
06:21
And so they come together, they arrive together,
139
366000
3000
Và vì vậy chúng cùng đi và cùng đến,
06:24
they pick it up together and they pull together.
140
369000
2000
chúng nhấc dây thừng lên cùng lúc và cùng nhau kéo.
06:26
So it's actually fairly simple for them.
141
371000
3000
Điều này thực sự khá là đơn giản so với chúng.
06:30
There they are.
142
375000
2000
Đây là chúng.
06:39
And so that's how they bring it in.
143
384000
2000
Và đây là cách mà chúng thực hiện nó.
06:41
But now we're going to make it more difficult.
144
386000
2000
Nhưng bây giờ chúng tôi sẽ làm nó khó hơn.
06:43
Because the whole purpose of this experiment
145
388000
2000
Vì mục đích chính của thí nghiệm này
06:45
is to see how well they understand cooperation.
146
390000
2000
là để xem chúng hiểu về việc hợp tác như thế nào.
06:47
Do they understand that as well as the chimps, for example?
147
392000
3000
LIệu chúng có hiểu việc đó tốt như loài tinh tinh không, chẳng hạn?
06:50
And so what we do in the next step
148
395000
2000
Và vì vậy điều mà chúng tôi thực hiện ở bước tiếp theo
06:52
is we release one elephant before the other,
149
397000
2000
là thả một con voi trước con còn lại
06:54
and that elephant needs to be smart enough
150
399000
2000
và con voi này cần phải đủ thông minh
06:56
to stay there and wait and not pull at the rope --
151
401000
2000
để đứng ở đó đợi mà không kéo sợi dây --
06:58
because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.
152
403000
3000
vì nếu nó kéo một đầu sợi dây thì sợi dây sẽ biến mất và thí nghiệm coi như xong.
07:01
Now this elephant does something illegal
153
406000
2000
Giờ đây, con voi này làm một điều không hợp pháp
07:03
that we did not teach it.
154
408000
2000
mà chúng tôi đã không hề dạy cho nó.
07:05
But it shows the understanding that he has,
155
410000
2000
Nhưng đã cho thấy được nó hiểu việc này như thế nào
07:07
because he puts his big foot on the rope,
156
412000
3000
vì nó đặt bàn chân to của nó lên sợi dây thừng,
07:10
stands on the rope and waits there for the other,
157
415000
2000
đứng trên sợi dây và ở đó đợi con còn lại,
07:12
and then the other is going to do all the work for him.
158
417000
3000
và rồi con còn lại sẽ thực hiện tất cả công việc cho nó.
07:15
So it's what we call freeloading.
159
420000
3000
Vì vậy chúng tôi gọi nó là ăn chực.
07:18
(Laughter)
160
423000
2000
(Cười)
07:20
But it shows the intelligence that the elephants have.
161
425000
3000
Nhưng điều này cho thấy loài voi thông minh như thế nào.
07:23
They develop several of these alternative techniques
162
428000
3000
Chúng phát triển một vài kỹ năng thay thế như thế này
07:26
that we did not approve of necessarily.
163
431000
3000
mà chúng tôi không nhất thiết phải chấp nhận.
07:29
So the other elephant is now coming
164
434000
5000
Con voi còn lại bây giờ đang tiến đến
07:34
and is going to pull it in.
165
439000
3000
và sẽ kéo sợi dây.
07:53
Now look at the other. The other doesn't forget to eat, of course.
166
458000
3000
Bây giờ hãy xem con còn lại. Dĩ nhiên là con kia không quên ăn thức ăn.
07:56
(Laughter)
167
461000
4000
(Cười)
08:00
This was the cooperation, reciprocity part.
168
465000
2000
Đó gọi là sự hợp tác, hỗ trợ.
08:02
Now something on empathy.
169
467000
2000
Bây giờ là về sự đồng cảm.
08:04
Empathy is my main topic at the moment of research.
170
469000
2000
Sự đồng cảm là chủ đề chính của tôi tại thời điểm nghiên cứu.
08:06
And empathy has sort of two qualities.
171
471000
2000
Và sự đồng cảm có hai loại phẩm chất.
08:08
One is the understanding part of it. This is just a regular definition:
172
473000
3000
Một là sự hiểu biết về nó. Đây chỉ là một định nghĩa thông thường:
08:11
the ability to understand and share the feelings of another.
173
476000
2000
khả năng hiểu và chia sẻ với cảm xúc của người khác.
08:13
And the emotional part.
174
478000
2000
Và hai là phần xúc cảm.
08:15
And so empathy has basically two channels.
175
480000
2000
Vì vậy về cơ bản sự đồng cảm có hai kênh.
08:17
One is the body channel.
176
482000
2000
Một là kênh cơ thể.
08:19
If you talk with a sad person,
177
484000
2000
Nếu bạn nói chuyện với một người nào đó đang buồn,
08:21
you're going to adopt a sad expression and a sad posture,
178
486000
3000
bạn sẽ nhận thấy sự biểu lộ tâm trạng buồn và một cử chỉ buồn,
08:24
and before you know it you feel sad.
179
489000
2000
và trước khi bạn biết điều đó thì bạn đã cảm thấy buồn.
08:26
And that's sort of the body channel of emotional empathy,
180
491000
3000
Và đó phần nào là kênh cơ thể của sự đồng cảm về cảm xúc,
08:29
which many animals have.
181
494000
2000
khả năng mà nhiều loài động vật có được.
08:31
Your average dog has that also.
182
496000
2000
Chú chó nhà các bạn cũng có khả năng này.
08:33
That's actually why people keep mammals in the home
183
498000
2000
Đó thực sự là lý do vì sao người ta nuôi các động vật có vú ở trong nhà
08:35
and not turtles or snakes or something like that
184
500000
2000
chứ không phải rùa hay rắn hay một loài nào khác tương tự
08:37
who don't have that kind of empathy.
185
502000
2000
mà không có kiểu đồng cảm đó.
08:39
And then there's a cognitive channel,
186
504000
2000
Và thứ hai, đó là kênh nhận thức,
08:41
which is more that you can take the perspective of somebody else.
187
506000
2000
là việc bạn có thể hiểu quan điểm của người khác.
08:43
And that's more limited.
188
508000
2000
Và điều này thì hạn chế hơn.
08:45
There's few animals -- I think elephants and apes can do that kind of thing --
189
510000
2000
Chỉ có một số ít loài động vật có khả năng này -- Tôi nghĩ voi và tinh tinh có thể làm điều này --
08:47
but there are very few animals who can do that.
190
512000
3000
nhưng chỉ có một số ít động vật có khả năng như thế.
08:50
So synchronization,
191
515000
2000
Sự đồng bộ hóa,
08:52
which is part of that whole empathy mechanism
192
517000
2000
một phần của toàn bộ cơ chế đồng cảm
08:54
is a very old one in the animal kingdom.
193
519000
2000
là một điều rất cổ xưa trong thế giới loài vật.
08:56
And in humans, of course, we can study that
194
521000
2000
Và ở loài người dĩ nhiên chúng ta có thể nghiên cứu điều đó
08:58
with yawn contagion.
195
523000
2000
thông qua việc ngáp lây lan.
09:00
Humans yawn when others yawn.
196
525000
2000
Con người ngáp khi những người khác ngáp.
09:02
And it's related to empathy.
197
527000
2000
Và nó có liên quan đến sự đồng cảm.
09:04
It activates the same areas in the brain.
198
529000
2000
Nó kích hoạt những khu vực giống nhau trong não.
09:06
Also, we know that people who have a lot of yawn contagion
199
531000
2000
Cũng như vậy, chúng ta biết rằng người mà hay bị ngáp lây
09:08
are highly empathic.
200
533000
2000
thì rất đồng cảm.
09:10
People who have problems with empathy, such as autistic children,
201
535000
2000
Những người có vấn đề với sự đồng cảm, như là trẻ em bị chứng tự kỷ
09:12
they don't have yawn contagion.
202
537000
2000
họ không có khă năng ngáp lây lan.
09:14
So it is connected.
203
539000
2000
Và vì thế chúng có liên quan với nhau.
09:16
And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.
204
541000
3000
Và chúng tôi nghiên cứu vấn đề này ở loài tinh tinh bằng cách cho chúng thấy cái đầu hoạt hình.
09:19
So that's what you see on the upper-left,
205
544000
2000
Đó là những gì các bạn nhìn thấy ở bên trên phía trái
09:21
an animated head that yawns.
206
546000
2000
là một cái đầu hoạt hình đang ngáp.
09:23
And there's a chimpanzee watching,
207
548000
2000
Và có một con tinh tinh đang xem hoạt động này,
09:25
an actual real chimpanzee watching a computer screen
208
550000
3000
một con tinh tinh thật đang xem qua màn ảnh máy tính
09:28
on which we play these animations.
209
553000
3000
mà trên đó chúng tôi cho chạy hình ảnh động này.
09:35
(Laughter)
210
560000
2000
(Cười)
09:37
So yawn contagion
211
562000
2000
Ngáp lây lan
09:39
that you're probably all familiar with --
212
564000
2000
, các bạn có thể đều đã quen với việc này --
09:41
and maybe you're going to start yawning soon now --
213
566000
3000
và có thể bạn cũng sẽ bắt đầu ngáp sớm thôi --
09:44
is something that we share with other animals.
214
569000
3000
là điều gì đó mà bạn có thể chia sẻ với các loài động vật khác.
09:47
And that's related to that whole body channel of synchronization
215
572000
3000
Và nó liên quan đến toàn bộ kênh cơ thể của sự đồng bộ hóa
09:50
that underlies empathy
216
575000
2000
là nền tảng cho sự đồng cảm
09:52
and that is universal in the mammals basically.
217
577000
3000
và điều này cơ bản rất phổ biến ở các loài động vật có vú.
09:55
Now we also study more complex expressions. This is consolation.
218
580000
3000
Bây giờ chúng ta sẽ nghiên cứu những thể hiện phức tạp hơn. Đó là sự an ủi.
09:58
This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,
219
583000
3000
Đây là một con tinh tinh đực vừa thua trận và nó đang la hét,
10:01
and a juvenile comes over and puts an arm around him
220
586000
2000
và một con tinh tinh nhỏ khác đến và đặt một cánh tay vòng qua con tinh tinh đực này
10:03
and calms him down.
221
588000
2000
và an ủi nó.
10:05
That's consolation. It's very similar to human consolation.
222
590000
3000
Đó là sự an ủi. Nó rất giống với sự an ủi ở con người.
10:08
And consolation behavior,
223
593000
3000
Và hành vi an ủi,
10:11
it's empathy driven.
224
596000
2000
được điều khiển bởi sự đồng cảm.
10:13
Actually the way to study empathy in human children
225
598000
3000
Thực sự thì phương pháp nghiên cứu sự đồng cảm ở trẻ em
10:16
is to instruct a family member to act distressed,
226
601000
2000
là hướng dẫn một thành viên trong gia đình hành động như đang thất vọng
10:18
and then they see what young children do.
227
603000
2000
và rồi chúng thấy những gì mà đứa trẻ nhỏ làm.
10:20
And so it is related to empathy,
228
605000
2000
Và vì thế nó liên quan đến sự đồng cảm,
10:22
and that's the kind of expressions we look at.
229
607000
3000
và đó là những biểu hiện mà chúng ta thấy.
10:25
We also recently published an experiment you may have heard about.
230
610000
3000
Gần đây chúng tôi cũng đã công bố một thí nghiệm mà các bạn có thể đã nghe nói đến.
10:28
It's on altruism and chimpanzees
231
613000
3000
Đó là về lòng vị tha và loài tinh tinh
10:31
where the question is, do chimpanzees care
232
616000
2000
mà câu hỏi đặt ra ở đó là, tinh tinh có quan tâm đến
10:33
about the welfare of somebody else?
233
618000
2000
lợi ích của ai đó khác hay không?
10:35
And for decades it had been assumed
234
620000
2000
Và qua hàng thế kỷ, người ta cho rằng
10:37
that only humans can do that,
235
622000
2000
chỉ có duy nhất loài người có thể làm được điều đó,
10:39
that only humans worry about the welfare of somebody else.
236
624000
3000
chỉ có duy nhất con người quan tâm đến lợi ích của một ai đó khác.
10:42
Now we did a very simple experiment.
237
627000
2000
Chúng tôi đã thực hiện một thí nghiệm rất đơn giản.
10:44
We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,
238
629000
3000
Chúng tôi làm điều này trên loài tinh tinh sống ở Lawrnceville,
10:47
in the field station of Yerkes.
239
632000
2000
ở trạm thực địa Yerkes.
10:49
And so that's how they live.
240
634000
2000
Và đó là cách chúng sống.
10:51
And we call them into a room and do experiments with them.
241
636000
3000
Chúng tôi mang chúng đến một căn phòng và thực hiện thí nghiệm với chúng.
10:54
In this case, we put two chimpanzees side-by-side.
242
639000
2000
Trong trường hợp này, chúng tôi để hai con tinh tinh kế bên nhau.
10:56
and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.
243
641000
3000
và một con có một giỏ đầy token, và những token này có ý nghĩa khác nhau.
10:59
One kind of token feeds only the partner who chooses,
244
644000
3000
Một loại token nghĩa là chỉ cho duy nhất con tinh tinh đã thực hiện lựa chọn được ăn,
11:02
the other one feeds both of them.
245
647000
2000
loại token còn lại là cho ăn cả hai.
11:04
So this is a study we did with Vicky Horner.
246
649000
3000
Đây là nghiên cứu chúng tôi đã làm với Vicky Horner.
11:08
And here you have the two color tokens.
247
653000
2000
Và bạn có ở đây token với hai màu khác nhau.
11:10
So they have a whole bucket full of them.
248
655000
2000
Chúng có một giỏ đầy token
11:12
And they have to pick one of the two colors.
249
657000
3000
và chúng phải chọn một trong số 2 màu.
11:15
You will see how that goes.
250
660000
3000
Các bạn sẽ thấy chúng sẽ hành xử như thế nào.
11:18
So if this chimp makes the selfish choice,
251
663000
3000
Nếu con tinh tinh này có một sự lựa chọn ích kỷ
11:21
which is the red token in this case,
252
666000
3000
trong trường hợp này là chọn lấy token màu đỏ
11:24
he needs to give it to us.
253
669000
2000
nó cần phải đưa token cho chúng tôi.
11:26
So we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,
254
671000
3000
Chúng tôi sẽ lấy token và đặt trên bàn nơi để hai phần thưởng thức ăn,
11:29
but in this case only the one on the right gets food.
255
674000
3000
nhưng trong trường hợp này chỉ có con bên phải có thức ăn.
11:32
The one on the left walks away because she knows already.
256
677000
2000
Con bên trái bỏ đi vì nó đã biết
11:34
that this is not a good test for her.
257
679000
3000
rằng thí nghiệm này không có lợi cho nó.
11:37
Then the next one is the pro-social token.
258
682000
2000
Tiếp theo con tinh tinh lựa chọn token "ủng hộ xã hội".
11:39
So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --
259
684000
3000
Con tinh tinh thực hiện lựa chọn -- phần thú vị là ở đây --
11:42
for the one who makes the choices,
260
687000
2000
đối với con thực hiện lựa chọn,
11:44
it doesn't really matter.
261
689000
2000
điều này thực sự không quan trọng.
11:46
So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.
262
691000
3000
Nó đưa cho chúng tôi token "ủng hộ xã hội" và cả hai con đều được ăn.
11:49
So the one who makes the choices always gets a reward.
263
694000
3000
Con thực hiện lựa chọn luôn nhận được thức ăn.
11:52
So it doesn't matter whatsoever.
264
697000
2000
Vì vậy điều này thực sự không quan trọng.
11:54
And she should actually be choosing blindly.
265
699000
2000
Và vì vậy, nó thực sự chỉ cần lựa chọn ngẫu nhiên.
11:56
But what we find
266
701000
2000
Nhưng điều mà chúng tôi nhận thấy là
11:58
is that they prefer the pro-social token.
267
703000
2000
phần lớn chúng chọn những token mang ý nghĩa ủng hộ tính xã hội.
12:00
So this is the 50 percent line that's the random expectation.
268
705000
3000
Đây là hàng 50% thể hiện ước tính ngẫu nhiên.
12:03
And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.
269
708000
3000
Và đặc biệt nếu con cộng sự gây chú ý, chúng sẽ chọn nhiều hơn.
12:06
And if the partner puts pressure on them --
270
711000
3000
và nếu con cộng sự gây áp lực đối với chúng --
12:09
so if the partner starts spitting water and intimidating them --
271
714000
3000
nếu con cộng sự bắt đầu phun nước và uy hiếp chúng --
12:12
then the choices go down.
272
717000
3000
thì lựa chọn sẽ giảm.
12:15
It's as if they're saying,
273
720000
2000
Như thể là chúng nói,
12:17
"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."
274
722000
2000
"Nếu bạn không cư xử cho phải phép thì hôm nay tôi sẽ không ủng hộ bạn đâu."
12:19
And this is what happens without a partner,
275
724000
2000
Và đây là những gì xảy ra khi không có con cộng sự,
12:21
when there's no partner sitting there.
276
726000
2000
khi không có con cộng sự ngồi ở đó.
12:23
And so we found that the chimpanzees do care
277
728000
2000
Và vì vậy chúng tôi nhận thấy rằng những con tinh tinh có quan tâm
12:25
about the well-being of somebody else --
278
730000
2000
đến lợi ích của ai đó --
12:27
especially, these are other members of their own group.
279
732000
3000
đặc biệt khi đó là những thành viên trong nhóm của chúng.
12:30
So the final experiment that I want to mention to you
280
735000
3000
Và thí nghiệm cuối cùng mà tôi muốn đề cập đến
12:33
is our fairness study.
281
738000
2000
là nghiên cứu của chúng tôi về sự công bằng.
12:35
And so this became a very famous study.
282
740000
3000
Thí nghiệm này đã trở nên rất nổi tiếng.
12:38
And there's now many more,
283
743000
2000
Và hiện tại đang được nhân rộng hơn nữa,
12:40
because after we did this about 10 years ago,
284
745000
2000
vì sau khi chúng tôi thực hiện thí nghiệm này cách đây khoảng 10 năm trước,
12:42
it became very well known.
285
747000
2000
nó đã trở nên rất nổi tiếng.
12:44
And we did that originally with capuchin monkeys.
286
749000
2000
Ban đầu chúng tôi thực hiện thí nghiệm này với loài khỉ mũ.
12:46
And I'm going to show you the first experiment that we did.
287
751000
3000
Tôi sẽ cho các bạn thấy thí nghiệm đầu tiên mà chúng tôi đã tiến hành.
12:49
It has now been done with dogs and with birds
288
754000
3000
Bây giờ nó được thực hiện với loài chó và chim
12:52
and with chimpanzees.
289
757000
2000
và tinh tinh.
12:54
But with Sarah Brosnan we started out with capuchin monkeys.
290
759000
4000
Nhưng cùng với Sarah Brosnan, chúng tôi đã bắt đầu với loài khỉ mũ.
12:58
So what we did
291
763000
2000
Và để thực hiện,
13:00
is we put two capuchin monkeys side-by-side.
292
765000
2000
chúng tôi đặt hai con khỉ mũ ngồi kế bên nhau.
13:02
Again, these animals, they live in a group, they know each other.
293
767000
2000
Một lần nữa, loài động vật này, chúng sinh sống theo bầy đàn, và chúng biết nhau.
13:04
We take them out of the group, put them in a test chamber.
294
769000
3000
Chúng tôi tách chúng ra khỏi nhóm và mang chúng đến phòng thử nghiệm.
13:07
And there's a very simple task
295
772000
2000
Và có một nhiệm vụ rất đơn giản
13:09
that they need to do.
296
774000
2000
mà chúng phải thực hiện.
13:11
And if you give both of them cucumber for the task,
297
776000
3000
Ở nhiệm vụ này, nếu bạn đưa cho cả hai con dưa leo
13:14
the two monkeys side-by-side,
298
779000
2000
hai con khỉ mũ ngồi kế bên nhau này,
13:16
they're perfectly willing to do this 25 times in a row.
299
781000
2000
sẵn sàng làm điều này 25 lần liên tiếp.
13:18
So cucumber, even though it's only really water in my opinion,
300
783000
4000
Mặc dù thực sự thì dưa leo chỉ có nước, theo quan điểm của tôi,
13:22
but cucumber is perfectly fine for them.
301
787000
3000
nhưng dưa leo thì hoàn toàn ổn với chúng.
13:25
Now if you give the partner grapes --
302
790000
3000
Nếu các bạn đưa nho cho một con --
13:28
the food preferences of my capuchin monkeys
303
793000
2000
thức ăn yêu thích của loài khỉ mũ
13:30
correspond exactly with the prices in the supermarket --
304
795000
3000
tương ứng chính xác với mức giá trong siêu thị --
13:33
and so if you give them grapes -- it's a far better food --
305
798000
3000
và nếu bạn đưa cho chúng nho -- loại thức ăn ngon gấp nhiều lần --
13:36
then you create inequity between them.
306
801000
3000
thì bạn sẽ tạo ra sự không công bằng giữa chúng.
13:39
So that's the experiment we did.
307
804000
2000
Và đó là thí nghiệm mà chúng tôi đã thực hiện.
13:41
Recently we videotaped it with new monkeys who'd never done the task,
308
806000
3000
Gần đây chúng tôi ghi hình thí nghiệm này với những con khỉ mới chưa bao giờ thực hiện nhiệm vụ kể trên,
13:44
thinking that maybe they would have a stronger reaction,
309
809000
2000
với ý nghĩ rằng có thể chúng sẽ phản ứng mạnh hơn,
13:46
and that turned out to be right.
310
811000
2000
và hóa ra là đúng như vậy.
13:48
The one on the left is the monkey who gets cucumber.
311
813000
2000
Con khỉ bên trái là con nhận được dưa leo
13:50
The one on the right is the one who gets grapes.
312
815000
3000
Con khỉ bên phải là con nhận được nho.
13:53
The one who gets cucumber,
313
818000
2000
Con khỉ nhận được dưa leo
13:55
note that the first piece of cucumber is perfectly fine.
314
820000
2000
nhận thấy rằng miếng dưa leo đầu tiên là hoàn toàn ổn.
13:57
The first piece she eats.
315
822000
3000
Nó ăn miếng đầu tiên.
14:00
Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.
316
825000
3000
Rồi nó thấy con kia nhận được nho, và các bạn sẽ thấy điều gì xảy ra.
14:03
So she gives a rock to us. That's the task.
317
828000
3000
Nó đưa cho chúng tôi viên đá. Đó là nhiệm vụ.
14:06
And we give her a piece of cucumber and she eats it.
318
831000
3000
Và chúng tôi đưa cho nó một miếng dưa leo và nó ăn.
14:09
The other one needs to give a rock to us.
319
834000
3000
Con kia cần phải đưa cho chúng tôi một viên đá.
14:12
And that's what she does.
320
837000
3000
Và đó là những gì nó làm.
14:15
And she gets a grape and she eats it.
321
840000
3000
Nó lấy nho rồi ăn.
14:18
The other one sees that.
322
843000
2000
Con kia thấy điều đó.
14:20
She gives a rock to us now,
323
845000
2000
Nó đưa cho chúng tôi viên đá.
14:22
gets, again, cucumber.
324
847000
3000
nhận được, lại một lần nữa, dưa leo
14:27
(Laughter)
325
852000
15000
(Cười)
14:42
She tests a rock now against the wall.
326
867000
3000
Nó thử ném viên đá vào tường.
14:45
She needs to give it to us.
327
870000
2000
Nó cần đưa viên đá cho chúng tôi.
14:47
And she gets cucumber again.
328
872000
3000
Và nó nhận được dưa leo tiếp.
14:52
(Laughter)
329
877000
4000
(Cười)
14:58
So this is basically the Wall Street protest that you see here.
330
883000
4000
Đây cơ bản là sự phản đối Wall Street mà bạn thấy ở đây.
15:02
(Laughter)
331
887000
3000
(Cười)
15:05
(Applause)
332
890000
3000
(Vỗ tay)
15:08
Let me tell you --
333
893000
2000
Để tôi kể cho các bạn nghe --
15:10
I still have two minutes left, let me tell you a funny story about this.
334
895000
2000
Tôi vẫn còn hai phút nữa và cho phép tôi kể cho các bạn nghe một câu chuyện vui.
15:12
This study became very famous
335
897000
2000
Nghiên cứu này đã trở nên rất nổi tiếng
15:14
and we got a lot of comments,
336
899000
2000
và chúng tôi nhận được rất nhiều ý kiến,
15:16
especially anthropologists, economists,
337
901000
2000
đặc biệt là từ các nhà nhân chủng học, các nhà kinh tế,
15:18
philosophers.
338
903000
2000
và các triết gia.
15:20
They didn't like this at all.
339
905000
2000
Họ không thích thí nghiệm này chút nào.
15:22
Because they had decided in their minds, I believe,
340
907000
3000
Vì họ đã định trong đầu mình rằng, tôi tin,
15:25
that fairness is a very complex issue
341
910000
2000
rằng sự công bằng là một vấn đề rất phức tạp
15:27
and that animals cannot have it.
342
912000
2000
và rằng động vật không thể có khả năng này.
15:29
And so one philosopher even wrote us
343
914000
2000
Và một nhà triết học thậm chí viết cho chúng tôi rằng
15:31
that it was impossible that monkeys had a sense of fairness
344
916000
3000
loài khỉ không thể nào có tính công bằng được.
15:34
because fairness was invented during the French Revolution.
345
919000
3000
vì tính công bằng chỉ được phát hiện trong Cách Mạng Pháp.
15:37
(Laughter)
346
922000
2000
(Cười)
15:39
Now another one wrote a whole chapter
347
924000
3000
Một người khác đã viết cả một chương
15:42
saying that he would believe it had something to do with fairness
348
927000
4000
nói rằng anh ta tin rằng phải có cái gì đó liên quan đến sự công bằng
15:46
if the one who got grapes would refuse the grapes.
349
931000
2000
nếu con khỉ nhận được nho từ chối lấy nho.
15:48
Now the funny thing is that Sarah Brosnan,
350
933000
2000
Điều thú vị là Sarah Brosnan
15:50
who's been doing this with chimpanzees,
351
935000
2000
người thực hiện thí nghiệm này với loài tinh tinh,
15:52
had a couple of combinations of chimpanzees
352
937000
2000
đã kết hợp một cặp tinh tinh
15:54
where, indeed, the one who would get the grape would refuse the grape
353
939000
3000
mà, con tinh tinh nhận được nho thực sự sẽ từ chối lấy nho
15:57
until the other guy also got a grape.
354
942000
2000
cho đến khi con kia cũng nhận được nho.
15:59
So we're getting very close to the human sense of fairness.
355
944000
3000
Vì vậy, chúng ta đang tiến rất gần đến với tính công bằng ở loài người.
16:02
And I think philosophers need to rethink their philosophy for awhile.
356
947000
4000
Và tôi nghĩ rằng các nhà triết học cần suy nghĩ lại triết lý của họ một chút.
16:06
So let me summarize.
357
951000
2000
Thế nên cho phép tôi được tóm tắt lại.
16:08
I believe there's an evolved morality.
358
953000
2000
Tôi tin rằng có một sự tiến hóa về đạo đức.
16:10
I think morality is much more than what I've been talking about,
359
955000
2000
Tôi nghĩ rằng đạo đức còn to lớn hơn nhiều những gì mà tôi đã nói,
16:12
but it would be impossible without these ingredients
360
957000
3000
nhưng sẽ không thể nếu thiếu những yếu tố
16:15
that we find in other primates,
361
960000
2000
mà chúng ta thấy ở những loài động vật linh trưởng khác
16:17
which are empathy and consolation,
362
962000
2000
đó chính là sự đồng cảm và an ủi,
16:19
pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.
363
964000
3000
xu hướng ủng hộ xã hội, sự tương hỗ và tính công bằng.
16:22
And so we work on these particular issues
364
967000
3000
Và vì vậy chúng tôi nghiên cứu về những vấn đề đặc biệt này
16:25
to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,
365
970000
3000
để thấy rằng chúng ta có thể tạo ra một nền đạo đức từ dưới lên, có thể nói như vậy,
16:28
without necessarily God and religion involved,
366
973000
2000
không nhất thiết phải có liên hệ đến Chúa trời và tôn giáo,
16:30
and to see how we can get to an evolved morality.
367
975000
3000
và để thấy làm thế nào mà chúng ta có thể có một sự tiến hóa về đạo đức.
16:33
And I thank you for your attention.
368
978000
3000
Cảm ơn các bạn đã chú ý lắng nghe.
16:36
(Applause)
369
981000
9000
(Vỗ tay)
ABOUT THE SPEAKER
Frans de Waal - PrimatologistFrans de Waal studies primate social behavior -- how they fight and reconcile, share and cooperate.
Why you should listen
Dutch/American biologist and ethologist Frans de Waal draws parallels between primate and human behavior, from peacemaking and morality to culture. Looking at human society through the lens of animal behavior, de Waal's first book, Chimpanzee Politics (1982), compares the schmoozing and scheming of chimpanzees involved in power struggles with that of human politicians. Named one of the 100 Most Influential People Today by Time Magazine, de Waal has written hundreds of peer-reviewed scientific articles, and his popular books have been translated in over 20 languages. He is a professor in Emory University's psychology department and Director of the Living Links Center at the Yerkes National Primate Research Center, in Atlanta. His next book is on animal and human emotions, entitled Mama's Last Hug (Norton, 2019).
Frans de Waal | Speaker | TED.com