TEDSummit
Ellen Jorgensen: What you need to know about CRISPR
Ellen Jorgensen: CRISPR အကြောင်း သင်သိဖို့ လိုသည်များ။
Filmed:
Readability: 3.8
2,076,993 views
အမွှေးပွဆင်ကြီးတွေကို ပြန်ခေါ်ကြမလား။ လူ့သန္ဓေသားတွေကို ပြုပြင်မလား။ လူသားတွေကို အန္တရာယ်ပေးတယ်လို့ယူဆတဲ့ မျိုးစိတ်တွေတစ်ခုလုံးကို အပြုတ်ရှင်းပစ်မလား။ မျိုးရိုးဗီဇပြုပြင်တဲ့နည်းပညာ CRISPR က ဒီလို ပုံမှန်ထက်ထူးတဲ့ မေးခွန်းတွေကို အသက်ဝင်စေပါတယ် -- ဒါပေမယ့် ဘယ်လိုလဲ? သိပ္ပံပညာရှင် နဲ့ လူထု ဓာတ်ခွဲခန်း အားပေးသူ Ellen Jorgensen က CRISPR ရဲ့ ကောလဟာလ နဲ့ အမှန်အခြေအနေတွေကို သိပ္ပံပညာရှင်မဟုတ်တဲ့ ကျွန်တော်တို့တွေကို တက်ကြွမှုမလွန်ကဲပဲ ရှင်းပြဖို့ စစ်ဆင်ရေးလာပါပြီ။
Ellen Jorgensen - Biologist, community science advocate
Ellen Jorgensen is at the leading edge of the do-it-yourself biotechnology movement, bringing scientific exploration and understanding to the public. Full bio
Ellen Jorgensen is at the leading edge of the do-it-yourself biotechnology movement, bringing scientific exploration and understanding to the public. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
ကဲ အားလုံး CRISPR ကိုကြားဖူးသလား။
00:12
So, has everybody heard of CRISPR?
0
850
1903
00:15
I would be shocked if you hadn't.
1
3883
2602
မကြားဖူးသေးရင်တော့ အံ့ဩမိမယ်။
00:18
This is a technology --
it's for genome editing --
it's for genome editing --
2
6509
3202
အဲ့ဒါနည်းပညာတစ်ခုပါ။
မျိုးရိုးဗီဇကိုပြောင်းဖို့ပါ။
မျိုးရိုးဗီဇကိုပြောင်းဖို့ပါ။
00:21
and it's so versatile and so controversial
3
9735
2834
ပြီးတော့မျိုးစုံလှည့်သုံးလို့ရသလို
အငြင်းပွားစရာဖြစ်နေတော့
အငြင်းပွားစရာဖြစ်နေတော့
00:24
that it's sparking all sorts
of really interesting conversations.
of really interesting conversations.
4
12593
3241
ဒါနဲ့ ပတ်သတ်ပြီး စိတ်ဝင်စားစရာ
ဆွေးနွေးမှုတွေလည်းပေါ်လာပြီ။
ဆွေးနွေးမှုတွေလည်းပေါ်လာပြီ။
00:28
Should we bring back the woolly mammoth?
5
16631
2063
အမွှေးပွဆင်ကြီးကိုပြန်ခေါ်ကြမလား။
00:31
Should we edit a human embryo?
6
19281
2294
လူ့သန္ဓေသားကိုပြုပြင်မလား။
00:34
And my personal favorite:
7
22041
2122
ပြီးတော့ ကျမ အကြိုက်ဆုံးတစ်ခု
00:36
How can we justify
wiping out an entire species
wiping out an entire species
8
24997
3651
လူသားတွေကို အန္တရာယ်ပေးတယ်လို့ယူဆတဲ့
မျိုးစိတ်တခုလုံးကို ဒီနည်းပညာ
မျိုးစိတ်တခုလုံးကို ဒီနည်းပညာ
00:40
that we consider harmful to humans
9
28672
2444
သုံးပြီးတော့ ကမ္ဘာပေါ်ကနေ
အပြီးပျောက်သွားအောင်
အပြီးပျောက်သွားအောင်
00:43
off the face of the Earth,
10
31140
1302
ဘယ်လို တရားမျှအောင်
အကြောင်းပြပြီး လုပ်မှာလဲ။
အကြောင်းပြပြီး လုပ်မှာလဲ။
00:44
using this technology?
11
32466
1517
00:47
This type of science
is moving much faster
is moving much faster
12
35165
3283
ဒီလို သိပ္ပံမျိုးက သူ့ကို ထိန်းကျောင်းတဲ့
ဥပဒေစည်းမျဉ်းတွေထက်
ဥပဒေစည်းမျဉ်းတွေထက်
00:50
than the regulatory mechanisms
that govern it.
that govern it.
13
38472
2844
မြန်မြန်တိုးတတ်နေတယ်။
00:53
And so, for the past six years,
14
41340
2067
ဒါကြောင့် ပြီးခဲ့တဲ့ ၆နှစ်လုံးလုံး
00:55
I've made it my personal mission
15
43431
1945
ဒီလိုနည်းပညာတွေနဲ့ သုံးလိုရပုံတွေကို
00:57
to make sure that as many people
as possible understand
as possible understand
16
45863
3010
လူများနိုင်သမျှများများနားလည်စေဖို့ကို
01:00
these types of technologies
and their implications.
and their implications.
17
48897
3100
ကျမရဲ့ စစ်ဆင်ရေးအဖြစ်ဆောင်ရွက်ခဲ့တာပါ။
01:04
Now, CRISPR has been the subject
of a huge media hype,
of a huge media hype,
18
52021
4529
အခုတော့ CRISPR က သတင်းကြီးတို့ရဲ့
ဂရုစိုက်ခံရမှုကိုခံနေပြီ။
ဂရုစိုက်ခံရမှုကိုခံနေပြီ။
01:09
and the words that are used most often
are "easy" and "cheap."
are "easy" and "cheap."
19
57089
4359
"လွယ်ကူတယ်" "စျေးပေါတယ်"ဆိုတာ
ခဏခဏသုံးတဲ့စကားလုံးတွေလေ။
ခဏခဏသုံးတဲ့စကားလုံးတွေလေ။
01:14
So what I want to do is drill down
a little bit deeper
a little bit deeper
20
62337
3139
ကျမလုပ်ချင်တာက CRISPR ရဲ့ကောလဟာလနဲ့
တကယ့်အချက်အလက်တွေကို
တကယ့်အချက်အလက်တွေကို
01:17
and look into some of the myths
and the realities around CRISPR.
and the realities around CRISPR.
21
65500
4184
နည်းနည်းထပ်တူးဖော်ပြီး
ပြောကြည့်ချင်တာပါ။
ပြောကြည့်ချင်တာပါ။
01:22
If you're trying to CRISPR a genome,
22
70954
1950
မျိုးရိုးဗီဇတစ်ခုကို CRISPR တော့မယ်ဆိုရင်
01:25
the first thing that you have to do
is damage the DNA.
is damage the DNA.
23
73594
2600
မင်းအရင်လုပ်ရမှာက DNA ကို
အနာတရဖြစ်စေရပါမယ်။
အနာတရဖြစ်စေရပါမယ်။
01:29
The damage comes in the form
of a double-strand break
of a double-strand break
24
77098
3042
အနာတရဖြစ်တယ်ဆိုတာ
DNA ကြောင်လိမ်နှစ်ချောင်းပူးလုံး
DNA ကြောင်လိမ်နှစ်ချောင်းပူးလုံး
01:32
through the double helix.
25
80164
1564
ပြတ်ထွက်သွားတာပါ။
01:33
And then the cellular repair
processes kick in,
processes kick in,
26
81752
2752
အဲ့ဒါပြီးရင်တော့ ဆဲလ်ပြုပြင်တဲ့
လုပ်ငန်းစဉ်စတယ်။
လုပ်ငန်းစဉ်စတယ်။
01:37
and then we convince
those repair processes
those repair processes
27
85088
2639
သဘာဝမဟုတ်တဲ့
ကျွန်မတို့လိုချင်တဲ့ ပြုပြင်မှုမျိုး
ကျွန်မတို့လိုချင်တဲ့ ပြုပြင်မှုမျိုး
01:39
to make the edit that we want,
28
87751
1876
ရအောင် ဆဲလ်ပြုပြင်ဖြစ်စဉ်တွေကို
01:42
and not a natural edit.
29
90054
1542
ထိန်းချုပ်ပါတယ်။
01:43
That's how it works.
30
91620
1245
လုပ်ငန်းစဉ်က အဲ့လိုပါ။
01:45
It's a two-part system.
31
93929
1723
အပိုင်း ၂ပိုင်းပါတဲ့ စနစ်ဖြစ်ပါတယ်။
01:47
You've got a Cas9 protein
and something called a guide RNA.
and something called a guide RNA.
32
95676
3371
မင်းမှာ Cas9 ပရိုးတင်းနဲ့
guide RNA ဆိုတာရှိလိမ့်မယ်။
guide RNA ဆိုတာရှိလိမ့်မယ်။
01:51
I like to think of it as a guided missile.
33
99071
2462
ကျမက guide RNA ကို
ပဲ့ထိန်းဒုံးကျည်လိုစဉ်းစားတယ်။
ပဲ့ထိန်းဒုံးကျည်လိုစဉ်းစားတယ်။
01:53
So the Cas9 --
I love to anthropomorphize --
I love to anthropomorphize --
34
101557
2646
Cas9 ကိုတော့ -
လူမြင်သာအောင်ပြောချင်တယ်
လူမြင်သာအောင်ပြောချင်တယ်
01:56
so the Cas9 is kind of this Pac-Man thing
35
104227
3230
Cas9 ကတော့ DNA ကို
ဝါးချင်တဲ့
ဝါးချင်တဲ့
01:59
that wants to chew DNA,
36
107481
1545
Pac-Man လေးပေါ့။
02:01
and the guide RNA is the leash
that's keeping it out of the genome
that's keeping it out of the genome
37
109050
4156
ဆိုတော့က guide RNA က
သူ့နဲ့ ပုံစံတူအပိုင်းလေးမတွေ့ခင်ထိ
သူ့နဲ့ ပုံစံတူအပိုင်းလေးမတွေ့ခင်ထိ
Cas9 မသောင်းကျန်းဖို့အတွက်
အထိန်းဇက်ကြိုးလေးပေါ့။
အထိန်းဇက်ကြိုးလေးပေါ့။
02:05
until it finds the exact spot
where it matches.
where it matches.
38
113230
2849
02:08
And the combination of those two
is called CRISPR.
is called CRISPR.
39
116912
2894
အဲ့နှစ်မျိုးပေါင်းကို CRISPR လို့ခေါ်တာပါ။
02:11
It's a system that we stole
40
119830
1568
ဒီစနစ်က ဘက်တီးရီးယားတွေရဲ့
02:13
from an ancient, ancient
bacterial immune system.
bacterial immune system.
41
121422
2894
သိပ်ရှေးကျတဲ့ ရောဂါကာကွယ်မှု
စနစ်ကို ခိုးထားတာပါ။
စနစ်ကို ခိုးထားတာပါ။
02:17
The part that's amazing about it
is that the guide RNA,
is that the guide RNA,
42
125469
3740
အံဩစရာအပိုင်းက အက္ခရာ ၂၀ စာပဲရှိတဲ့
02:22
only 20 letters of it,
43
130041
1891
guide RNA က စနစ်ကို
02:23
are what target the system.
44
131956
1638
ပစ်မှတ်ထားတဲ့အရာလေးပါ။
02:26
This is really easy to design,
45
134570
2143
ဒါက ဒီဇိုင်းထွင်ရတာ လွယ်သလို
02:28
and it's really cheap to buy.
46
136737
1819
ဝယ်လို့လည်း စျေးပေါတယ်လေ။
02:30
So that's the part
that is modular in the system;
that is modular in the system;
47
138985
4005
guideRNA ပဲ ဒီစနစ်ထဲဖြုတ်တပ်လို့ရတာပါ။
02:35
everything else stays the same.
48
143014
1798
ကျန်တာတွေက ဒီအတိုင်းပဲ။
02:37
This makes it a remarkably easy
and powerful system to use.
and powerful system to use.
49
145481
3431
ဒါက မှတ်ချက်ပြုရလောက်အောင် လွယ်ပြီး
သိပ်အားသာတဲ့ စနစ်တခုဖြစ်စေတယ်။
သိပ်အားသာတဲ့ စနစ်တခုဖြစ်စေတယ်။
02:42
The guide RNA and the Cas9
protein complex together
protein complex together
50
150047
4240
guide RNA နဲ့ Cas9 တို့ပေါင်းပြီး
02:46
go bouncing along the genome,
51
154311
1932
မျိုးရိုးဗီဇတလျှောက် ခုန်လွှားသွားကြတယ်။
02:48
and when they find a spot
where the guide RNA matches,
where the guide RNA matches,
52
156267
3493
guide RNA နဲ့ပုံစံတူတဲ့ နေရာရောက်ရင်
02:51
then it inserts between the two strands
of the double helix,
of the double helix,
53
159784
2855
DNA ကြောင်လိမ်နှစ်ချောင်းပူးကြားထဲ
ဝင်လိုက်ပြီး
ဝင်လိုက်ပြီး
02:54
it rips them apart,
54
162663
1568
ဆွဲဖြဲပစ်တယ်။
02:56
that triggers the Cas9 protein to cut,
55
164692
2688
Cas9 က ထ ဖြတ်တယ်။
02:59
and all of a sudden,
56
167962
1419
ရုတ်တရက်ဆိုသလိုပဲ။
03:01
you've got a cell that's in total panic
57
169816
1900
ဆဲလ်တစ်ခုလုံးပြာယာခတ်သွားတယ်။
03:03
because now it's got a piece
of DNA that's broken.
of DNA that's broken.
58
171740
2625
သူ့ရဲ့ DNA တစ်ချောင်းပြတ်သွားတာကိုး
03:07
What does it do?
59
175000
1296
အဲ့တော့ သူဘာလုပ်လဲ။
03:08
It calls its first responders.
60
176320
2194
ပထမအဆင့် တုံ့ပြန်သူတွေကို ခေါ်တယ်။
03:10
There are two major repair pathways.
61
178959
2622
အဓိကပြင်နည်း လမ်းကြောင်းကြီးနှစ်ခုရှိတယ်။
03:13
The first just takes the DNA
and shoves the two pieces back together.
and shoves the two pieces back together.
62
181605
5069
ပထမနည်းက DNA ကိုကောက်ကိုင်ပြီး
အစနှစ်ဖက် ယူဆက်လိုက်တယ်။
အစနှစ်ဖက် ယူဆက်လိုက်တယ်။
03:18
This isn't a very efficient system,
63
186698
2098
တအားကောင်းတဲ့နည်းတော့ မဟုတ်ဘူး။
03:20
because what happens is
sometimes a base drops out
sometimes a base drops out
64
188820
2729
တစ်ခါတစ်လေ base တစ်ခု
ကျန်ခဲ့တာတို့၊ ပိုနေတာတို့
ကျန်ခဲ့တာတို့၊ ပိုနေတာတို့
03:23
or a base is added.
65
191573
1427
ရှိတတ်လို့လေ။
03:25
It's an OK way to maybe, like,
knock out a gene,
knock out a gene,
66
193024
3793
ဒါက ဗီဇတစ်ခုကို ဖြတ်ဖို့
အိုကေရုံနည်းလေးပေါ့။
အိုကေရုံနည်းလေးပေါ့။
03:28
but it's not the way that we really want
to do genome editing.
to do genome editing.
67
196841
3233
ဒါပေမယ့် ဗီဇပြုပြင်ချင်ရင်
ကျွန်မတို့ သုံးချင်တဲ့နည်းမဟုတ်ဘူး။
ကျွန်မတို့ သုံးချင်တဲ့နည်းမဟုတ်ဘူး။
03:32
The second repair pathway
is a lot more interesting.
is a lot more interesting.
68
200098
2895
ဒုတိယ ပြင်နည်းက
ပိုစိတ်ဝင်စားဖို့ကောင်းတယ်။
ပိုစိတ်ဝင်စားဖို့ကောင်းတယ်။
03:35
In this repair pathway,
69
203017
1636
ဒီ ပြင်နည်းမှာ
03:36
it takes a homologous piece of DNA.
70
204677
2681
ပုံတူ အပြိုင်ဘက်က DNA
အစ တစ်ခုယူလိုက်တယ်။
အစ တစ်ခုယူလိုက်တယ်။
03:39
And now mind you, in a diploid
organism like people,
organism like people,
71
207382
2640
ပြန်စဉ်းစားပါ။ လူတွေလို DNA
နှစ်ခုပြိုင်ရှိတဲ့ သတ္တဝါတွေမှာ
နှစ်ခုပြိုင်ရှိတဲ့ သတ္တဝါတွေမှာ
03:42
we've got one copy of our genome
from our mom and one from our dad,
from our mom and one from our dad,
72
210046
4248
ကျွန်မတို့ အဖေ၊ အမေ ကနေ
မျိုးရိုးဗီဇတစ်ခုစီရကြတယ်။
မျိုးရိုးဗီဇတစ်ခုစီရကြတယ်။
03:46
so if one gets damaged,
73
214318
1275
ဒါဆိုတစ်ခုပျက်သွားရင်
03:47
it can use the other
chromosome to repair it.
chromosome to repair it.
74
215617
2395
တခြားဗီဇကလပ်စည်းကို သုံးပြီး
ပြင်လို့ရတယ်။
ပြင်လို့ရတယ်။
03:50
So that's where this comes from.
75
218036
1633
ဒုတိယပြင်နည်းက အဲ့မှာစတာလေ။
03:52
The repair is made,
76
220518
1464
ပြင်ပြီးသွားရင်
03:54
and now the genome is safe again.
77
222006
1951
ဗီဇပြန်လုံခြုံသွားပြီ။
03:56
The way that we can hijack this
78
224616
1523
ဒီမှာ ကျွန်မတို့
အကွက်ဆင်လို့ရတာက
အကွက်ဆင်လို့ရတာက
03:58
is we can feed it a false piece of DNA,
79
226497
3708
နဂိုမဟုတ်တဲ့ DNA တစ်ခုကို
ပေးကျွေးလို့ရတာပဲ။
ပေးကျွေးလို့ရတာပဲ။
04:02
a piece that has homology on both ends
80
230229
2144
အစွန်းနှစ်ဖက်မှာတူပြီး
04:04
but is different in the middle.
81
232397
1699
အလယ်မှာ မတူတဲ့ တစ်ခုပေါ့။
04:06
So now, you can put
whatever you want in the center
whatever you want in the center
82
234120
2467
အခု အလယ်မှာ မင်းကြိုက်တာ ထည့်လို့ရပြီ
04:08
and the cell gets fooled.
83
236611
1515
ဆဲလ်က အရူးလုပ်ခံရပြီ။
04:10
So you can change a letter,
84
238150
2119
အက္ခရာတစ်လုံးပြောင်းလို့ရတယ်။
04:12
you can take letters out,
85
240293
1265
အက္ခရာတွေပယ်လို့ရတယ်။
04:13
but most importantly,
you can stuff new DNA in,
you can stuff new DNA in,
86
241582
2924
ဒါ့ထက် အရေးကြီးဆုံးက
DNAအသစ်တွေ ထည့်လို့ရတယ်။
DNAအသစ်တွေ ထည့်လို့ရတယ်။
04:16
kind of like a Trojan horse.
87
244530
1749
Trojan မြင်းရုပ်ကြီးလို့ပေါ့။
04:19
CRISPR is going to be amazing,
88
247089
2185
CRISPR အထောက်အကူပြုမယ့်
သိပ္ပံပညာမျိုးစုံ
သိပ္ပံပညာမျိုးစုံ
04:21
in terms of the number of different
scientific advances
scientific advances
89
249298
3618
တိုးတတ်မှု အရေအတွက်တစ်ခုအတွက်တော့
ဒါက သိပ်ကိုလန်းတော့မှာပေါ့။
04:24
that it's going to catalyze.
90
252940
1657
04:26
The thing that's special about it
is this modular targeting system.
is this modular targeting system.
91
254621
3221
ထူးခြားတဲ့ အပိုင်းက ပစ်မှတ်ထားတတ်တဲ့
ဖြုတ်တပ်လို့ရတဲ့စနစ်ပေါ့။
ဖြုတ်တပ်လို့ရတဲ့စနစ်ပေါ့။
04:29
I mean, we've been shoving DNA
into organisms for years, right?
into organisms for years, right?
92
257866
3767
ကျွန်မတို့တွေ DNAကို သတ္တဝါတွေထဲ
သွပ်ထည့်နေတာ အတော်ကြာနေပြီမလား။
သွပ်ထည့်နေတာ အတော်ကြာနေပြီမလား။
04:33
But because of the modular
targeting system,
targeting system,
93
261657
2127
ဒီဖြုတ်တပ်လို့ရတဲ့
ပစ်မှတ်ချိန်စနစ်ကြောင့်
ပစ်မှတ်ချိန်စနစ်ကြောင့်
04:35
we can actually put it
exactly where we want it.
exactly where we want it.
94
263808
2425
ကျွန်မတို့ ထည့်ချင်တဲ့နေရာ
အတိအကျမှာ ထည့်လို့ရတယ်။
အတိအကျမှာ ထည့်လို့ရတယ်။
04:39
The thing is that there's
a lot of talk about it being cheap
a lot of talk about it being cheap
95
267423
5669
ပြဿနာက ဒါက သိပ်စျေးပေါပြီး
သိပ်လွယ်တယ်လို့
သိပ်လွယ်တယ်လို့
04:45
and it being easy.
96
273116
1742
အပြောများကြတယ်။
04:46
And I run a community lab.
97
274882
2812
ကျွန်မကလည်း လူထု
ဓာတ်ခွဲခန်းတစ်ခုကို ဦးစီးတော့
ဓာတ်ခွဲခန်းတစ်ခုကို ဦးစီးတော့
04:50
I'm starting to get emails from people
that say stuff like,
that say stuff like,
98
278242
3556
ကျွန်မ လူတွေဆီက
ဒီလို email တွေရလာတယ်။
ဒီလို email တွေရလာတယ်။
04:53
"Hey, can I come to your open night
99
281822
2397
"ဟေး ကျုပ် တစ်ညလောက်လာလို့ရလား။
04:56
and, like, maybe use CRISPR
and engineer my genome?"
and engineer my genome?"
100
284243
3617
ပြီးတော့ CRISPR လေးသုံးပြီး ကျုပ့်ဗီဇလေး
ပြင်ရင်ပြင်ကြည့်တာပေါ့။"
ပြင်ရင်ပြင်ကြည့်တာပေါ့။"
04:59
(Laugher)
101
287884
1110
(ရယ်သံများ)
05:01
Like, seriously.
102
289018
1501
တကယ်ကြီးလားလို့
05:03
I'm, "No, you can't."
103
291376
1803
ကျွန်မ ပြန်ပြောတယ် "မရနိုင်ဘူး"
05:05
(Laughter)
104
293203
1010
(ရယ်သံများ)
05:06
"But I've heard it's cheap.
I've heard it's easy."
I've heard it's easy."
105
294237
2355
"ဒါပေမယ့် စျေးပေါတယ် လွယ်တယ်လို့
ကျုပ်ကြားထားတယ်။"
ကျုပ်ကြားထားတယ်။"
05:08
We're going to explore that a little bit.
106
296616
2183
ကျွန်မတို့ ဒါကို နည်းနည်း
ဆက်စူးစမ်းရအောင်
ဆက်စူးစမ်းရအောင်
05:10
So, how cheap is it?
107
298823
1949
ဒီတော့ ဘယ်လောက်စျေးပေါလဲ။
05:12
Yeah, it is cheap in comparison.
108
300796
2410
ဟုတ်တယ်၊ ယှဉ်ကြည့်ရင်တော့
စျေးပေါတယ်။
စျေးပေါတယ်။
05:15
It's going to take the cost of the average
materials for an experiment
materials for an experiment
109
303665
3619
စမ်းသပ်မှုတစ်ခုအတွက် ပျမ်းမျှ
ကုန်ကြမ်းကုန်ကျစရိတ်ကို
ကုန်ကြမ်းကုန်ကျစရိတ်ကို
05:19
from thousands of dollars
to hundreds of dollars,
to hundreds of dollars,
110
307308
2532
ဒေါ်လာ ထောင်ချီကုန်ရာကနေ
ရာဂဏန်းထိလျော့စေတယ်၊
ရာဂဏန်းထိလျော့စေတယ်၊
05:21
and it cuts the time a lot, too.
111
309864
1936
ပြီးတော့ အချိန်ကုန်လည်း အရမ်းသက်သာတယ်။
05:23
It can cut it from weeks to days.
112
311824
2080
အပတ်ချီကြာရာကနေ ရက်ပိုင်းပဲကြာတော့တယ်။
05:26
That's great.
113
314246
1492
သိပ်ကောင်းပါတယ်။
05:27
You still need a professional lab
to do the work in;
to do the work in;
114
315762
2690
ပရော်ဖက်ရှင်နယ်အဆင့်
ဓာတ်ခွဲခန်းတော့ လိုသေးတာပေါ့။
ဓာတ်ခွဲခန်းတော့ လိုသေးတာပေါ့။
05:30
you're not going to do anything meaningful
outside of a professional lab.
outside of a professional lab.
115
318476
3512
ဓာတ်ခွဲခန်းအပြင်မှာတော့ ဘာမှ
ရေရေရာရာ လုပ်လို့ရမှာ မဟုတ်ဘူး။
ရေရေရာရာ လုပ်လို့ရမှာ မဟုတ်ဘူး။
05:34
I mean, don't listen to anyone who says
116
322012
2004
ဒါမျိုးတွေကို မီးဖိုချောင်စားပွဲပေါ်မှာ
05:36
you can do this sort of stuff
on your kitchen table.
on your kitchen table.
117
324040
2731
လုပ်လို့ရတယ်လို့ ပြောတဲ့သူတွေကို
သွားမယုံနဲ့။
သွားမယုံနဲ့။
05:39
It's really not easy
to do this kind of work.
to do this kind of work.
118
327421
4508
ဒီလိုအလုပ်မျိုးလုပ်ဖို့
လွယ်တာ မဟုတ်ဘူး
လွယ်တာ မဟုတ်ဘူး
05:43
Not to mention,
there's a patent battle going on,
there's a patent battle going on,
119
331953
2308
မင်းတစ်ခုခု
တီထွင်ခဲ့ရင်တောင်
တီထွင်ခဲ့ရင်တောင်
အခုဖြစ်နေတဲ့မူပိုင်ခွင့် တိုက်ပွဲ
အကြောင်းမပြောရသေးဘူး။
အကြောင်းမပြောရသေးဘူး။
05:46
so even if you do invent something,
120
334285
1826
05:48
the Broad Institute and UC Berkeley
are in this incredible patent battle.
are in this incredible patent battle.
121
336135
6636
The Broad Institute နဲ့ UC Berkeley တို့
ဒီမဟာ မူပိုင်ခွင့်တိုက်ပွဲကြီးထဲ ပါနေတယ်၊
ဒီမဟာ မူပိုင်ခွင့်တိုက်ပွဲကြီးထဲ ပါနေတယ်၊
05:54
It's really fascinating
to watch it happen,
to watch it happen,
122
342795
2388
ဖြစ်နေတာတွေကြည့်ရတာ
သိပ်ကောင်းပါတယ်။
သိပ်ကောင်းပါတယ်။
05:57
because they're accusing each other
of fraudulent claims
of fraudulent claims
123
345207
3248
ဘာလို့လဲဆိုတော့ သူတို့က တစ်ခြားဘက်ကို
စွပ်စွဲချက်တုတွေ တင်နေကြတာကိုး
စွပ်စွဲချက်တုတွေ တင်နေကြတာကိုး
06:00
and then they've got people saying,
124
348479
1731
ဒီတော့လူတွေတောင်ပြောကြတယ်။
06:02
"Oh, well, I signed
my notebook here or there."
my notebook here or there."
125
350234
2784
"ဩော်ငါ့မှတ်စုစာအုပ်ကို
ဒီနဲ့ဟိုမှာလက်မှတ်ထိုးထားတယ်"ပေါ့။
ဒီနဲ့ဟိုမှာလက်မှတ်ထိုးထားတယ်"ပေါ့။
06:05
This isn't going to be settled for years.
126
353042
2101
ဒါကနှစ်နဲ့ချီတောင်ပြေလည်မှာ မဟုတ်ဘူး၊
06:07
And when it is,
127
355167
1160
ပြေလည်သွားရင်တောင်
06:08
you can bet you're going to pay someone
a really hefty licensing fee
a really hefty licensing fee
128
356351
3285
မင်းဒီဟာကိုသုံးဖို့အတွက်
တစ်စုံတစ်ယောက်ကို
တစ်စုံတစ်ယောက်ကို
အခကြေးငွေ
အကြီးကြီးပေးရတော့မယ်။
အကြီးကြီးပေးရတော့မယ်။
06:11
in order to use this stuff.
129
359660
1349
06:13
So, is it really cheap?
130
361343
1781
ဒီတော့ တကယ်ကောသက်သာရဲ့လား။
06:15
Well, it's cheap if you're doing
basic research and you've got a lab.
basic research and you've got a lab.
131
363148
5199
မင်းမှာ ဓာတ်ခွဲခန်းရှိပြီး အခြေခံ
သုသေသနလောက်လုပ်ရင် စျေးပေါတာပေါ့။
သုသေသနလောက်လုပ်ရင် စျေးပေါတာပေါ့။
06:21
How about easy?
Let's look at that claim.
Let's look at that claim.
132
369220
2276
လွယ်တာကကော။
အဲ့လိုပြောတာလေးကိုကြည့်ရအောင်
အဲ့လိုပြောတာလေးကိုကြည့်ရအောင်
06:24
The devil is always in the details.
133
372417
2488
မကောင်းဆိုးဝါးကအမြဲတမ်း
အသေးစိတ်အချက်တွေထဲမှာပဲရှိတယ်
အသေးစိတ်အချက်တွေထဲမှာပဲရှိတယ်
06:27
We don't really know
that much about cells.
that much about cells.
134
375881
3131
ကျမတို့ ဆဲလ်တွေ အကြောင်း
တကယ်သိပ်မသိပါဘူး
တကယ်သိပ်မသိပါဘူး
06:31
They're still kind of black boxes.
135
379036
1670
သူတို့တွေက ဘူးမဲတွေလိုပဲ
ရှိသေးတယ်
ရှိသေးတယ်
06:32
For example, we don't know
why some guide RNAs work really well
why some guide RNAs work really well
136
380730
4860
ဥပမာ ဘာလို့ တစ်ချို့ guide RNA တွေက
အရမ်းအလုပ်ဖြစ်ပြီး
အရမ်းအလုပ်ဖြစ်ပြီး
06:37
and some guide RNAs don't.
137
385614
2063
တစ်ချို့တွေက မဖြစ်လဲ မသိဘူး။
06:39
We don't know why some cells
want to do one repair pathway
want to do one repair pathway
138
387701
3468
တစ်ချို့ဆဲလ်တွေက ပြင်နည်းတစ်နည်းကို
လုပ်ချင်ပြီးတစ်ချို့ တွေက
လုပ်ချင်ပြီးတစ်ချို့ တွေက
06:43
and some cells would rather do the other.
139
391193
2458
တစ်ခြားနည်းကိုမှ ဘာလို့
သုံးနေလဲ မသိဘူး
သုံးနေလဲ မသိဘူး
06:46
And besides that,
140
394270
1284
ပြီးတော့ ဒါတွေအပြင် ပထမဆုံး
06:47
there's the whole problem
of getting the system into the cell
of getting the system into the cell
141
395578
2869
ဒီစနစ်ကြီးကို ဆဲလ်ထဲဝင်အောင်
ဘယ်လိုလုပ်မလဲဆိုတဲ့ပြဿနာကြီး
ဘယ်လိုလုပ်မလဲဆိုတဲ့ပြဿနာကြီး
06:50
in the first place.
142
398471
1264
တစ်ခုလုံးရှိသေးတယ်။
06:51
In a petri dish, that's not that hard,
143
399759
2002
ဖန်ပြားလေးပေါ်မှာတော့
သိပ်မခက်ပါဘူး။
သိပ်မခက်ပါဘူး။
06:53
but if you're trying to do it
on a whole organism,
on a whole organism,
144
401785
2445
သတ္တဝါ တစ်ကောင်လုံးကို
မင်းစမ်းမယ်ဆိုရင်တော့
မင်းစမ်းမယ်ဆိုရင်တော့
06:56
it gets really tricky.
145
404254
1543
တကယ် ခက်ခဲပြီ။
06:58
It's OK if you use something
like blood or bone marrow --
like blood or bone marrow --
146
406224
3186
သွေးတို့ ရိုးတွင်းချဉ်ဆီတို့လိုဟာတွေ
သုံးရင်တော့ OK ပါတယ် ---
သုံးရင်တော့ OK ပါတယ် ---
07:01
those are the targets
of a lot of research now.
of a lot of research now.
147
409434
2227
သုသေသနတွေအများကြီးရဲ့
လက်ရှိပစ်မှတ် တွေပဲလေ။
လက်ရှိပစ်မှတ် တွေပဲလေ။
07:03
There was a great story
of some little girl
of some little girl
148
411685
2251
သူတို့တွေ သွေးကင်ဆာဖြစ်နေတဲ့
ကောင်မလေးတချို့ကို
ကောင်မလေးတချို့ကို
07:05
who they saved from leukemia
149
413960
1652
ကယ်ခဲ့တဲ့ ဇာတ်လမ်းကြီးတောင်ရှိတယ်
07:07
by taking the blood out, editing it,
and putting it back
and putting it back
150
415636
2674
သွေးတွေကိုထုတ်ပြီး
CRISPR ရဲ့ရှေ့ပြေးနည်းပညာနဲ့
CRISPR ရဲ့ရှေ့ပြေးနည်းပညာနဲ့
07:10
with a precursor of CRISPR.
151
418334
2049
ပြုပြင်ပြီး ပြန်ထည့်ပြီးတော့ပေါ့။
07:12
And this is a line of research
that people are going to do.
that people are going to do.
152
420869
2796
ဒါက လူတွေလုပ်ကြမယ့်
သုသေသန လမ်းစဉ်တစ်ခုပေါ့။
သုသေသန လမ်းစဉ်တစ်ခုပေါ့။
07:15
But right now, if you want to get
into the whole body,
into the whole body,
153
423689
2553
ဒါပေမယ့် ခုလောလောဆယ်
မင်း ခန္ဓာကိုယ်ထဲ ထည့်ချင်ရင်
မင်း ခန္ဓာကိုယ်ထဲ ထည့်ချင်ရင်
07:18
you're probably going
to have to use a virus.
to have to use a virus.
154
426266
2144
ဗိုင်းရပ်စ်တစ်ကောင်ကောင်တော့
သုံးရလောက်တယ်။
သုံးရလောက်တယ်။
07:20
So you take the virus,
you put the CRISPR into it,
you put the CRISPR into it,
155
428434
2373
ဗိုင်းရပ်စ်တစ်ကောင်ကိုယူ၊
CRISPR ကိုအဲ့ထဲထည့်
CRISPR ကိုအဲ့ထဲထည့်
07:22
you let the virus infect the cell.
156
430831
1706
ဗိုင်းရပ်စ်ကို ဆဲလ်ကိုကူးစက်ခိုင်း။
07:24
But now you've got this virus in there,
157
432561
2143
ဗိုင်းရပ်စ် ဆဲလ်ထဲရောက်သွားပြီးရင်
07:26
and we don't know what the long-term
effects of that are.
effects of that are.
158
434728
2688
ရေရှည်နောက်ဆက်တွဲ
ဘာတွေလာမလဲ မသိသေးဘူး
ဘာတွေလာမလဲ မသိသေးဘူး
07:29
Plus, CRISPR has some off-target effects,
159
437440
2268
CRISPR မှာ ပစ်မှတ်နဲ့မဆိုင်တဲ့
အကျိုးဆက် ရှိတယ်။
အကျိုးဆက် ရှိတယ်။
07:31
a very small percentage,
but they're still there.
but they're still there.
160
439732
2961
ရာခိုင်နှုန်း သေးသေးလေးဆိုပေမယ့်
ရှိနေတာပဲလေ။
ရှိနေတာပဲလေ။
07:34
What's going to happen
over time with that?
over time with that?
161
442717
2798
အချိန်တွေကြာရင်
ဘာတွေဖြစ်လာနိုင်လဲ။
ဘာတွေဖြစ်လာနိုင်လဲ။
07:38
These are not trivial questions,
162
446039
2212
ဒါတွေကပေါ့သေးသေး
မေးခွန်းတွေ မဟုတ်ဘူး
မေးခွန်းတွေ မဟုတ်ဘူး
07:40
and there are scientists
that are trying to solve them,
that are trying to solve them,
163
448275
2640
ဒါတွေ ဖြေရှင်းဖို့ကြိုးစားနေတဲ့
သိပ္ပံပညာရှင်တွေရှိတယ်။
သိပ္ပံပညာရှင်တွေရှိတယ်။
07:42
and they will eventually,
hopefully, be solved.
hopefully, be solved.
164
450939
2286
အချိန်တန်ရင် ပြေလည်သွားမယ်လို့
မျှော်လင့်ရတာပဲ
မျှော်လင့်ရတာပဲ
07:45
But it ain't plug-and-play,
not by a long shot.
not by a long shot.
165
453249
3634
ဒါပေမယ့် ဒါက အခုတပ် အခုပွင့်
လုံးဝမဟုတ်ဘူး။
လုံးဝမဟုတ်ဘူး။
07:48
So: Is it really easy?
166
456907
1759
ကဲ၊ တကယ်ရော လွယ်ရဲ့လား။
07:51
Well, if you spend a few years
working it out in your particular system,
working it out in your particular system,
167
459032
4333
အင်း၊ မင်းရဲ့ နည်းစနစ်တစ်ခုခု
နှစ်အနည်းငယ်ကြာ စမ်းသပ်ကြည့်ရင်
နှစ်အနည်းငယ်ကြာ စမ်းသပ်ကြည့်ရင်
07:55
yes, it is.
168
463389
1425
ဖြစ်တာပေါ့။
07:57
Now the other thing is,
169
465426
2084
အခု တခြားတစ်ခုကတော့
07:59
we don't really know that much about how
to make a particular thing happen
to make a particular thing happen
170
467534
6359
ကျမတို့တွေ တစ်ခုခုကို ဖြစ်မြောက်အောင်
မျိုးရိုးဗီဇရဲ့ ဘယ်နေတစ်ရာကိုပြောင်းရမလဲ
မျိုးရိုးဗီဇရဲ့ ဘယ်နေတစ်ရာကိုပြောင်းရမလဲ
08:05
by changing particular spots
in the genome.
in the genome.
171
473917
2905
ဆိုတာကို သိပ်မသိသေးဘူး။
08:09
We're a long way away from figuring out
172
477306
2167
ကျမတို့တွေအဝေးကြီးလိုသေးတယ်။
08:11
how to give a pig wings, for example.
173
479497
2369
ဝက်ကို တောင်ပံပေါက်ဖို့
ဘယ်လိုလုပ်ရမလဲ ဒါမှမဟုတ်
ဘယ်လိုလုပ်ရမလဲ ဒါမှမဟုတ်
08:14
Or even an extra leg -- I'd settle
for an extra leg.
for an extra leg.
174
482364
2864
ခြေထောက်ပိုတစ်ချောင်း
ခြေထောက်ပိုတစ်ချောင်း ဆိုကျေနပ်တယ်။
ခြေထောက်ပိုတစ်ချောင်း ဆိုကျေနပ်တယ်။
08:17
That would be kind of cool, right?
175
485252
1646
ဒီလိုဆို မိုက်တယ်နော်။
08:18
But what is happening
176
486922
1536
ဒါပေမယ့် ခုကတော့
08:20
is that CRISPR is being used
by thousands and thousands of scientists
by thousands and thousands of scientists
177
488482
4350
CRISPR ကို သိပ္ပံပညာရှင်
ထောင်ပေါင်းထောင်ပေါင်းများစွာ သုံးနေကြတယ်။
ထောင်ပေါင်းထောင်ပေါင်းများစွာ သုံးနေကြတယ်။
08:24
to do really, really important work,
178
492856
2372
တကယ့် တကယ်
အရေးပါတာတွေ လုပ်ဖို့
အရေးပါတာတွေ လုပ်ဖို့
08:27
like making better models
of diseases in animals, for example,
of diseases in animals, for example,
179
495252
5444
ဥပမာ တိရိစ္ဆာန်တွေမှာ ရောဂါမော်ဒယ်
ကောင်းကောင်းရအောင်
ကောင်းကောင်းရအောင်
08:32
or for taking pathways
that produce valuable chemicals
that produce valuable chemicals
180
500720
4982
ဒါမှမဟုတ် တန်ဖိုးရှိတဲ့ ဓာတုပစ္စည်းတွေထုတ်
လမ်းစဉ်တွေ ရှာပြီး
လမ်းစဉ်တွေ ရှာပြီး
08:37
and getting them into industrial
production and fermentation vats,
production and fermentation vats,
181
505726
3882
စက်မှုအဆင့်ထုတ်လုပ်မှုနဲ့
ဆေးထုတ်စက်တွေရှိရောက်ဖို့ ဒါမှမဟုတ်
ဆေးထုတ်စက်တွေရှိရောက်ဖို့ ဒါမှမဟုတ်
08:42
or even doing really basic research
on what genes do.
on what genes do.
182
510021
3461
ဗီဇတွေက ဘာလုပ်ကြတာလဲဆိုတဲ့
အခြေခံ သုသေသနတွေပေါ့။
အခြေခံ သုသေသနတွေပေါ့။
08:46
This is the story of CRISPR
we should be telling,
we should be telling,
183
514022
2929
ဒါက ကျမတို့တွေပြောသင့်တဲ့
CRISPR ဇာတ်လမ်းပါ။
CRISPR ဇာတ်လမ်းပါ။
08:48
and I don't like it
that the flashier aspects of it
that the flashier aspects of it
184
516975
3464
နောက်ပြီး ကျမမကြိုက်တာက
CRISPRရဲ့လူစိတ်ဝင်စားမှုများတဲ့ အပိုင်းက
CRISPRရဲ့လူစိတ်ဝင်စားမှုများတဲ့ အပိုင်းက
08:52
are drowning all of this out.
185
520463
1756
အရေးပါတာတွေကို
ဖုံးပစ်လိုက်တာပဲ။
ဖုံးပစ်လိုက်တာပဲ။
08:54
Lots of scientists did a lot of work
to make CRISPR happen,
to make CRISPR happen,
186
522243
4574
သိပ္ပံပညာရှင် အများကြီးက CRISPR
ပေါ်ပေါက်အောင် ကြိုးစားလုပ်ခဲ့ရတယ်။
ပေါ်ပေါက်အောင် ကြိုးစားလုပ်ခဲ့ရတယ်။
08:58
and what's interesting to me
187
526841
1619
ကျမကို စိတ်ဝင်စားစေတာက
09:00
is that these scientists
are being supported by our society.
are being supported by our society.
188
528484
4510
ဒီသိပ္ပံပညာရှင်တွေကို
လူထုက ပံ့ပိုးနေတာပဲ။
လူထုက ပံ့ပိုးနေတာပဲ။
09:05
Think about it.
189
533423
1159
စဉ်းစားကြည့်ပါ။
09:06
We've got an infrastructure that allows
a certain percentage of people
a certain percentage of people
190
534606
4019
လူထု ရာခိုင်နှုန်းတစ်ခုရဲ့
အချိန်တွေ အားလုံး သုံးပြီး သုသေသန
အချိန်တွေ အားလုံး သုံးပြီး သုသေသန
09:10
to spend all their time doing research.
191
538983
3309
လုပ်နိုင်စေတဲ့ အခြေခံအင်အားနဲ့
အဆောက်အဦးတွေ ကျမတို့မှာ ရှိတယ်။
အဆောက်အဦးတွေ ကျမတို့မှာ ရှိတယ်။
09:14
That makes us all the inventors of CRISPR,
192
542984
3371
ဒါက ကျမတို့တွေအားလုံးကို CRISPR
တီထွင်သူတွေ ဖြစ်စေတယ်
တီထွင်သူတွေ ဖြစ်စေတယ်
09:18
and I would say that makes us all
the shepherds of CRISPR.
the shepherds of CRISPR.
193
546998
4468
ကျမတို့အားလုံးကို CRISPR
သိုးထိန်းတွေ ဖြစ်စေတယ်လို့လည်း ပြောချင်တယ်
သိုးထိန်းတွေ ဖြစ်စေတယ်လို့လည်း ပြောချင်တယ်
09:23
We all have a responsibility.
194
551490
1807
အားလုံးမှာ တာဝန်ရှိတယ်
09:25
So I would urge you to really learn
about these types of technologies,
about these types of technologies,
195
553749
3956
ဒါကြောင့် ဒီလိုနည်းပညာတွေကို တကယ်
လေ့လာဖို့ ကျမတိုက်တွန်းချင်တယ်
လေ့လာဖို့ ကျမတိုက်တွန်းချင်တယ်
09:30
because, really, only in that way
196
558010
2019
ဘာလို့လဲဆိုတော အဲ့လိုမှသာ
09:32
are we going to be able to guide
the development of these technologies,
the development of these technologies,
197
560415
4352
ဒီလိုနည်းပညာတွေရဲ့
တိုးတက်မှုတွေ၊ အသုံးတွေ၊
တိုးတက်မှုတွေ၊ အသုံးတွေ၊
09:36
the use of these technologies
198
564791
1932
ပြီးတော့ နောက်ဆုံးမှာ ကမ္ဘာကြီးနဲ့
09:38
and make sure that, in the end,
it's a positive outcome --
it's a positive outcome --
199
566747
3755
ကျမတို့အတွက်ရလဒ်က အကောင်းပဲဖြစ်ဖို့
ဆိုတာသေချာစေဖို့ အတွက်
ဆိုတာသေချာစေဖို့ အတွက်
09:43
for both the planet and for us.
200
571034
3132
လမ်းညွှန်ထိန်းကျောင်းနိုင်မှာပါ။
09:46
Thanks.
201
574698
1192
ကျေးဇူးတင်ပါတယ်
09:47
(Applause)
202
575914
3902
(လက်ခုပ်သံများ)
ABOUT THE SPEAKER
Ellen Jorgensen - Biologist, community science advocateEllen Jorgensen is at the leading edge of the do-it-yourself biotechnology movement, bringing scientific exploration and understanding to the public.
Why you should listen
In 2009, after many years of working as a molecular biologist in the biotech industry, together with TED Fellow Oliver Medvedik, Jorgensen founded Genspace, a nonprofit community laboratory dedicated to promoting citizen science and access to biotechnology. Despite criticism that bioresearch should be left to the experts, the Brooklyn-based lab continues to thrive, providing educational outreach, cultural events and a platform for science innovation at the grassroots level. At the lab, amateur and professional scientists conduct award-winning research on projects as diverse as identifying microbes that live in Earth's atmosphere and (Jorgensen's own pet project) DNA-barcoding plants, to distinguish between species that look alike but may not be closely related evolutionarily. Fast Company magazine named Genspace one of the world's "Top 10 innovative companies in education."
Ellen Jorgensen | Speaker | TED.com