TED2008
Chris Abani: On humanity
Chris Abani rozmyśla o człowieczeństwie
Filmed:
Readability: 3.2
946,913 views
Chris Abani snuje opowieści o ludziach: ludziach przeciwstawiających się żołnierzom. Ludziach pełnych współczucia. Ludziach ludzkich i odzyskujących swe człowieczeństwo. To "ubuntu", mówi - mogę być ludzki tylko wtedy, jeśli staniesz się zwierciadłem mojego człowieczeństwa.
Chris Abani - Novelist, poet
Imprisoned three times by the Nigerian government, Chris Abani turned his experience into poems that Harold Pinter called "the most naked, harrowing expression of prison life and political torture imaginable." His novels include GraceLand (2004) and The Virgin of Flames (2007). Full bio
Imprisoned three times by the Nigerian government, Chris Abani turned his experience into poems that Harold Pinter called "the most naked, harrowing expression of prison life and political torture imaginable." His novels include GraceLand (2004) and The Virgin of Flames (2007). Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:18
My search is always to find ways to chronicle,
0
0
5000
Zawsze szukam sposobów rejestrowania,
00:23
to share and to document stories about people, just everyday people.
1
5000
5000
rozgłaszania i dokumentowania opowieści o zwyczajnych ludziach.
00:28
Stories that offer transformation, that lean into transcendence,
2
10000
5000
Opowieści, które oferują przemianę, skłaniają się ku transcendencji,
00:33
but that are never sentimental,
3
15000
2000
ale nigdy nie są sentymentalne
00:35
that never look away from the darkest things about us.
4
17000
4000
i nie omijają tego, co w nas najmroczniejsze.
00:39
Because I really believe that we're never more beautiful
5
21000
3000
Bo wierzę, że nigdy nie jesteśmy piękniejsi
00:42
than when we're most ugly.
6
24000
2000
niż wtedy, gdy najbardziej odstręczamy.
00:44
Because that's really the moment we really know what we're made of.
7
26000
4000
Wtedy właśnie dowiadujemy się, z jakiej gliny jesteśmy ulepieni.
00:48
As Chris said, I grew up in Nigeria
8
30000
5000
Jak wspomniał Chris, wychowałem się w Nigerii
00:53
with a whole generation -- in the '80s --
9
35000
2000
w latach 80tych, z całym pokoleniem
00:55
of students who were protesting a military dictatorship, which has finally ended.
10
37000
5000
studentów przeciwstawiających się wojskowej dyktaturze, która wreszcie się skończyła.
01:01
So it wasn't just me, there was a whole generation of us.
11
43000
2000
Nie byłem więc sam, było nas całe pokolenie.
01:03
But what I've come to learn
12
45000
2000
Ale nauczyłem się tego,
01:06
is that the world is never saved in grand messianic gestures,
13
48000
4000
że świata nie ratuje się wielkim, mesjańskim gestem,
01:10
but in the simple accumulation of gentle, soft, almost invisible acts of compassion,
14
52000
7000
ale za pomocą nagromadzenia delikatnych, prawie niewidzialnych aktów współczucia,
01:17
everyday acts of compassion.
15
59000
2000
które zdarzają się na co dzień.
01:19
In South Africa, they have a phrase called Ubuntu.
16
61000
6000
W Afryce Południowej mają wyrażenie "ubuntu".
01:26
Ubuntu comes out of a philosophy that says,
17
68000
2000
"Ubuntu" pochodzi z filozofii, która zakłada,
01:28
the only way for me to be human is for you to reflect
18
70000
4000
że ludzki stać się mogę tylko wtedy, gdy ty staniesz się
01:32
my humanity back at me.
19
74000
2000
zwierciadłem mojego człowieczeństwa.
01:34
But if you're like me, my humanity is more like a window.
20
76000
4000
Ale jeśli jesteście jak ja, moje człowieczeństwo jest bardziej jak okno
01:38
I don't really see it, I don't pay attention to it
21
80000
2000
Nie widzę go, nie skupiam się na nim,
01:40
until there's, you know, like a bug that's dead on the window.
22
82000
3000
aż do momentu kiedy widzę martwego robaka na oknie.
01:43
Then suddenly I see it, and usually, it's never good.
23
85000
4000
Wtedy nagle je widzę, i zazwyczaj nie jest to dobre doświadczenie.
01:47
It's usually when I'm cussing in traffic
24
89000
2000
Jest tak, kiedy przeklinam w korku
01:50
at someone who is trying to drive their car and drink coffee
25
92000
3000
na kogoś, kto stara się jednocześnie prowadzić, pić kawę,
01:53
and send emails and make notes.
26
95000
3000
wysyłać emaile i robić notatki.
01:57
So what Ubuntu really says
27
99000
3000
"Ubuntu" mówi tak naprawdę,
02:00
is that there is no way for us to be human without other people.
28
102000
5000
że nie można być ludzkim bez innych ludzi.
02:05
It's really very simple, but really very complicated.
29
107000
3000
To bardzo proste, a jednocześnie bardzo skomplikowane.
02:08
So, I thought I should start with some stories.
30
110000
3000
Postanowiłem zacząć od kilku opowieści.
02:11
I should tell you some stories about remarkable people,
31
113000
2000
Opowiem o ludziach niesamowitych,
02:13
so I thought I'd start with my mother.
32
115000
2000
więc zacznę od swojej matki.
02:16
(Laughter)
33
118000
1000
(Śmiech)
02:17
And she was dark, too.
34
119000
2000
Też miała ciemny kolor skóry.
02:19
My mother was English.
35
121000
1000
Była Angielką.
02:20
My parents met in Oxford in the '50s,
36
122000
2000
Rodzice poznali się w latach 50. w Oxfordzie,
02:22
and my mother moved to Nigeria and lived there.
37
124000
2000
mama przeprowadziła się do Nigerii.
02:24
She was five foot two, very feisty and very English.
38
126000
4000
Miała 160 cm, była bardzo zadziorna i bardzo angielska.
02:28
This is how English my mother is -- or was, she just passed.
39
130000
3000
Taka właśnie jest moja matka - albo była, bo właśnie odeszła.
02:31
She came out to California, to Los Angeles, to visit me,
40
133000
4000
Przyjechała do Kalifornii, do Los Angeles, żeby mnie odwiedzić,
02:35
and we went to Malibu, which she thought was very disappointing.
41
137000
2000
i pojechaliśmy do Malibu, którym była bardzo zawiedziona.
02:37
(Laughter)
42
139000
2000
(Śmiech)
02:39
And then we went to a fish restaurant,
43
141000
2000
Tam poszliśmy do restauracji rybnej.
02:41
and we had Chad, the surfer dude, serving us,
44
143000
3000
Obsługiwał nas surfer Chad.
02:44
and he came up and my mother said,
45
146000
2000
Kiedy podszedł, mama powiedziała,
02:46
"Do you have any specials, young man?"
46
148000
2000
"Czy macie coś specjalnego, młody człowieku?"
02:48
And Chad says, "Sure, like, we have this, like, salmon,
47
150000
4000
Chad odpowiedział "Jasne, mamy tego, no, łososia,
02:52
that's, like, rolled in this, like, wasabi, like, crust.
48
154000
2000
co jest zwinięty w takiej skorupce z wasabi.
02:54
It's totally rad."
49
156000
2000
Jest całkiem spoko."
02:56
And my mother turned to me and said,
50
158000
3000
Moja mama zwróciła się do mnie ze słowami:
02:59
"What language is he speaking?"
51
161000
2000
"Po jakiemu on mówi?"
03:01
(Laughter)
52
163000
1000
(Śmiech)
03:02
I said, "English, mum."
53
164000
2000
Odpowiedziałem: "Po angielsku, mamo".
03:04
And she shook her head and said,
54
166000
2000
A ona pokręciła głową i powiedziała:
03:06
"Oh, these Americans. We gave them a language,
55
168000
2000
"Ci Amerykanie! Daliśmy im język.
03:08
why don't they use it?"
56
170000
2000
Czemu go nie używają?"
03:10
(Laughter)
57
172000
6000
(Śmiech)
03:16
So, this woman, who converted from the Church of England
58
178000
4000
Więc ta kobieta, która nawróciła się z anglikanizmu na katolicyzm,
03:20
to Catholicism when she married my father --
59
182000
2000
gdy wyszła za ojca,
03:22
and there's no one more rabid than a Catholic convert --
60
184000
4000
a nikt nie jest bardziej zaciekły niż nowonawrócony katolik,
03:26
decided to teach in the rural areas in Nigeria,
61
188000
4000
zdecydowała się nauczać w wiejskich rejonach Nigerii,
03:30
particularly among Igbo women,
62
192000
2000
a konkretnie wśród kobiet Igbo,
03:32
the Billings ovulation method,
63
194000
2000
metody Billingsów,
03:34
which was the only approved birth control by the Catholic Church.
64
196000
4000
która jest jedynym rodzajem antykoncepcji akceptowanym przez Kościół Katolicki.
03:38
But her Igbo wasn't too good.
65
200000
4000
Nie znała jednak dobrze Igbo, więc wzięła mnie ze sobą,
03:42
So she took me along to translate.
66
204000
2000
w charakterze tłumacza.
03:44
I was seven.
67
206000
2000
Miałem siedem lat.
03:46
(Laughter)
68
208000
1000
(Śmiech)
03:47
So, here are these women,
69
209000
2000
Więc mamy te wszystkie kobiety,
03:49
who never discuss their period with their husbands,
70
211000
3000
które nigdy nie rozmawiają o okresie z mężami,
03:52
and here I am telling them, "Well, how often do you get your period?"
71
214000
4000
no i mnie, mówiącego "Więc jak często miesiączkujecie?"
03:56
(Laughter)
72
218000
1000
(Śmiech)
03:57
And, "Do you notice any discharges?"
73
219000
2000
"Czy zauważacie jakieś upławy?"
03:59
(Laughter)
74
221000
1000
(Śmiech)
04:00
And, "How swollen is your vulva?"
75
222000
2000
"Jak powiększony jest wasz srom?"
04:02
(Laughter)
76
224000
5000
(Śmiech)
04:07
She never would have thought of herself as a feminist,
77
229000
3000
Mama nie uważała się za feministkę,
04:10
my mother, but she always used to say,
78
232000
3000
ale zawsze mówiła,
04:13
"Anything a man can do, I can fix."
79
235000
3000
"Wszystko, co może zrobić mężczyzna, ja mogę naprawić."
04:16
(Applause)
80
238000
6000
(Brawa)
04:23
And when my father complained about this situation,
81
245000
5000
A kiedy ojciec skarżył się na to,
04:28
where she's taking a seven-year-old boy
82
250000
2000
że żona zabrała siedmioletniego chłopca,
04:30
to teach this birth control, you know,
83
252000
2000
żeby uczył antykoncepcji,
04:32
he used to say, "Oh, you're turning him into --
84
254000
2000
mówił "Ty go zmieniasz,
04:34
you're teaching him how to be a woman."
85
256000
2000
uczysz go, jak być kobietą."
04:36
My mother said, "Someone has to."
86
258000
2000
Mama odpowiadała: "Ktoś musi".
04:38
(Laughter)
87
260000
1000
(Śmiech)
04:39
This woman -- during the Biafran war,
88
261000
3000
Kiedy w Biafrze wybuchła wojna,
04:43
we were caught in the war.
89
265000
2000
zostaliśmy w nią zamieszani.
04:45
It was my mother with five little children.
90
267000
3000
Moja matka z piątką małych dzieci.
04:48
It takes her one year, through refugee camp after refugee camp,
91
270000
3000
Trwało to rok, od jednego obozu uchodźców do następnego,
04:51
to make her way to an airstrip where we can fly out of the country.
92
273000
2000
aż znaleźliśmy lotnisko i uciekliśmy.
04:53
At every single refugee camp, she has to face off soldiers
93
275000
6000
W każdym obozie musiała stawiać się żołnierzom, którzy chcieli zabrać Marka,
04:59
who want to take my elder brother Mark, who was nine,
94
281000
2000
mojego starszego, dziewięcioletniego brata,
05:01
and make him a boy soldier.
95
283000
2000
żeby zrobić z niego żołnierza.
05:03
Can you imagine this five-foot-two woman,
96
285000
2000
Wyobraźcie sobie - ta niska kobieta
05:05
standing up to men with guns who want to kill us?
97
287000
3000
przeciwstawia się uzbrojonym mężczyznom, którzy chcieli nas zabić.
05:09
All through that one year,
98
291000
2000
W czasie tego roku
05:11
my mother never cried one time, not once.
99
293000
3000
mama ani razu nie płakała,
05:14
But when we were in Lisbon, in the airport,
100
296000
2000
ale kiedy wylądowaliśmy w Lizbonie i czekaliśmy na lot do Anglii,
05:16
about to fly to England,
101
298000
2000
ale kiedy wylądowaliśmy w Lizbonie i czekaliśmy na lot do Anglii,
05:18
this woman saw my mother wearing this dress,
102
300000
3000
jakaś kobieta zauważyła, że mama ma na sobie sukienkę,
05:21
which had been washed so many times it was basically see through,
103
303000
4000
która była prana tyle razy, że zrobiła się prawie przezroczysta
05:25
with five really hungry-looking kids,
104
307000
3000
i stoi z pięciorgiem wygłodzonych dzieci,
05:28
came over and asked her what had happened.
105
310000
2000
więc podeszła i spytała, co się stało.
05:30
And she told this woman.
106
312000
1000
Mama wszystko opowiedziała.
05:31
And so this woman emptied out her suitcase
107
313000
2000
A ta kobieta opróżniła swoją walizkę
05:33
and gave all of her clothes to my mother, and to us,
108
315000
3000
i dała nam wszystkie swoje ubrania, wszystkie zabawki
05:36
and the toys of her kids, who didn't like that very much, but --
109
318000
3000
swoich dzieci, które nie były tym zachwycone, ale...
05:39
(Laughter) --
110
321000
1000
(Śmiech)
05:40
that was the only time she cried.
111
322000
2000
Ten jedyny raz mama się rozpłakała.
05:43
And I remember years later, I was writing about my mother,
112
325000
2000
Pamiętam, jak pisząc o niej po latach,
05:45
and I asked her, "Why did you cry then?"
113
327000
2000
spytałem: "Czemu wtedy płakałaś?"
05:47
And she said, "You know, you can steel your heart
114
329000
3000
A ona odpowiedziała: "Wiesz, można być twardym
05:50
against any kind of trouble, any kind of horror.
115
332000
3000
wobec wszystkich problemów i horrorów,
05:53
But the simple act of kindness from a complete stranger
116
335000
5000
ale zwykły dobroduszny uczynek nieznajomego sprawi, że się otworzysz".
05:58
will unstitch you."
117
340000
2000
ale zwykły dobroduszny uczynek nieznajomego sprawi, że się otworzysz".
06:04
The old women in my father's village, after this war had happened,
118
346000
4000
Po wojnie starsze kobiety z wioski mojego ojca,
06:08
memorized the names of every dead person,
119
350000
3000
zapamiętały imiona wszystkich, którzy zmarli,
06:11
and they would sing these dirges, made up of these names.
120
353000
7000
śpiewano tam pieśni żałobne, ułożone z tych imion - tak melancholijne,
06:18
Dirges so melancholic that they would scorch you.
121
360000
2000
że aż wypalały serce.
06:20
And they would sing them only when they planted the rice,
122
362000
4000
Śpiewano je tylko podczas sadzenia ryżu,
06:24
as though they were seeding the hearts of the dead
123
366000
2000
jakby w sadzony ryż wkładano serca zmarłych.
06:26
into the rice.
124
368000
2000
jakby w sadzony ryż wkładano serca zmarłych.
06:28
But when it came for harvest time,
125
370000
2000
Ale kiedy przychodziły żniwa,
06:30
they would sing these joyful songs,
126
372000
2000
śpiewano radosne pieśni,
06:32
that were made up of the names of every child
127
374000
2000
skomponowane z imion dzieci,
06:34
who had been born that year.
128
376000
2000
które urodziły się danego roku.
06:37
And then the next planting season, when they sang the dirge,
129
379000
4000
A potem, sadząc nowy ryż,
06:41
they would remove as many names of the dead
130
383000
3000
pomijano w pieśni tyle imion zmarłych,
06:44
that equaled as many people that were born.
131
386000
2000
ile urodziło się dzieci.
06:46
And in this way, these women enacted a lot of transformation,
132
388000
6000
Tym sposobem, te kobiety dokonały transformacji,
06:52
beautiful transformation.
133
394000
2000
pięknej transformacji.
06:54
Did you know, that before the genocide in Rwanda,
134
396000
4000
Czy wiedzieliście, że przed ludobójstwem w Rwandzie
06:58
the word for rape and the word for marriage
135
400000
3000
słowo "gwałt" oznaczało również "małżeństwo"?
07:01
was the same one?
136
403000
2000
słowo "gwałt" oznaczało również "małżeństwo"?
07:04
But today, women are rebuilding Rwanda.
137
406000
4000
Ale dziś kobiety odbudowują Rwandę,
07:08
Did you also know that after apartheid,
138
410000
3000
Czy wiedzieliście, że po apartheidzie,
07:11
when the new government went into the parliament houses,
139
413000
2000
kiedy nowy rząd zawitał w budynku parlamentu,
07:13
there were no female toilets in the building?
140
415000
4000
nie było w nim łazienek dla kobiet?
07:17
Which would seem to suggest that apartheid
141
419000
2000
Co podpowiada, że za apartheid
07:19
was entirely the business of men.
142
421000
2000
odpowiedzialni byli wyłącznie mężczyźni.
07:22
All of this to say, that despite the horror, and despite the death,
143
424000
4000
Przez to wszystko chcę powiedzieć, że mimo horrorów i śmierci,
07:26
women are never really counted.
144
428000
3000
kobiet się nigdy nie liczy.
07:29
Their humanity never seems to matter very much to us.
145
431000
4000
Ich człowieczeństwo nigdy nie zdaje się wiele dla nas znaczyć.
07:34
When I was growing up in Nigeria --
146
436000
3000
Kiedy dorastałem w Nigerii...
07:37
and I shouldn't say Nigeria, because that's too general,
147
439000
2000
Nigeria to zbyt ogólne określenie.
07:39
but in Afikpo, the Igbo part of the country where I'm from --
148
441000
3000
Było to w Urhobo, w regionie Igbo, skąd pochodzę.
07:42
there were always rites of passage for young men.
149
444000
3000
Młodzi mężczyźni zawsze przechodzili rytuał inicjacji,
07:45
Men were taught to be men in the ways in which we are not women,
150
447000
4000
uczono ich, jak być mężczyznami, czyli jak różnić się od kobiet,
07:49
that's essentially what it is.
151
451000
2000
tak to można podsumować.
07:51
And a lot of rituals involved killing, killing little animals,
152
453000
4000
Wiele rytuałów polegało na zabijaniu, małych zwierząt,
07:55
progressing along, so when I turned 13 --
153
457000
2000
a potem coraz większych...
07:57
and, I mean, it made sense, it was an agrarian community,
154
459000
3000
Wiecie, w społeczeństwie rolnym to wszystko miało sens,
08:00
somebody had to kill the animals,
155
462000
2000
ktoś musiał zabijać zwierzęta,
08:02
there was no Whole Foods you could go and get kangaroo steak at --
156
464000
3000
nie sklepów ze zdrową żywnością, sprzedających steki z kangura,
08:05
so when I turned 13, it was my turn now to kill a goat.
157
467000
5000
więc kiedy skończyłem 13 lat, nadeszła moja kolej, by zabić kozę.
08:10
And I was this weird, sensitive kid, who couldn't really do it,
158
472000
4000
Byłem dziwnym, wrażliwym dzieckiem, nie potrafiłem tego zrobić,
08:14
but I had to do it.
159
476000
2000
ale musiałem.
08:16
And I was supposed to do this alone.
160
478000
2000
I musiałem zrobić to sam.
08:18
But a friend of mine, called Emmanuel,
161
480000
2000
Ale mój przyjaciel Emmanuel,
08:20
who was significantly older than me,
162
482000
2000
który był znacznie starszy ode mnie
08:22
who'd been a boy soldier during the Biafran war,
163
484000
2000
i walczył wcześniej w wojnie w Biafrze,
08:24
decided to come with me.
164
486000
3000
postanowił pójść ze mną,
08:27
Which sort of made me feel good,
165
489000
3000
co sprawiło, że poczułem się lepiej,
08:30
because he'd seen a lot of things.
166
492000
2000
bo on widział dużo rzeczy.
08:32
Now, when I was growing up, he used to tell me
167
494000
2000
Kiedy dorastałem, opowiadał mi, jak ciął ludzi bagnetem
08:34
stories about how he used to bayonet people,
168
496000
2000
Kiedy dorastałem, opowiadał mi, jak ciął ludzi bagnetem
08:36
and their intestines would fall out, but they would keep running.
169
498000
3000
a oni dalej uciekali, choć wypadały im wnętrzności.
08:39
So, this guy comes with me.
170
501000
3000
Więc poszedł ze mną.
08:42
And I don't know if you've ever heard a goat, or seen one --
171
504000
3000
Nie wiem, czy kiedyś widzieliście albo słyszeliście kozę,
08:45
they sound like human beings,
172
507000
2000
one wydają odgłosy jak ludzie,
08:47
that's why we call tragedies "a song of a goat."
173
509000
3000
dlatego tragedie nazywamy "pieśniami kóz".
08:50
My friend Brad Kessler says that we didn't become human
174
512000
5000
Mój przyjaciel Brad Kessler powiada, że nie staliśmy się ludźmi
08:55
until we started keeping goats.
175
517000
2000
póki nie zaczęliśmy hodować kóz.
08:57
Anyway, a goat's eyes are like a child's eyes.
176
519000
5000
Oczy kozy są jak oczy dziecka.
09:02
So when I tried to kill this goat and I couldn't,
177
524000
2000
Nie mogłem się zdobyć na jej zabicie,
09:04
Emmanuel bent down, he puts his hand over the mouth of the goat,
178
526000
5000
więc Emmanuel się pochylił, zakrył jej pysk ręką,
09:09
covers its eyes, so I don't have to look into them,
179
531000
3000
zakrył też jej oczy, żebym nie musiał w nie patrzeć,
09:12
while I kill the goat.
180
534000
2000
kiedy ją zabijałem.
09:15
It didn't seem like a lot, for this guy who'd seen so much,
181
537000
4000
Sytuacja nie wydawała się ciężka, dla kogoś, kto tyle już widział
09:19
and to whom the killing of a goat must have seemed
182
541000
2000
i dla którego zabicie kozy musiało się wydawać
09:21
such a quotidian experience,
183
543000
2000
całkiem zwyczajnym doświadczeniem,
09:23
still found it in himself to try to protect me.
184
545000
4000
ale mimo tego on starał się mnie chronić.
09:29
I was a wimp.
185
551000
2000
Byłem mięczakiem.
09:31
I cried for a very long time.
186
553000
2000
Płakałem bardzo długo.
09:33
And afterwards, he didn't say a word.
187
555000
2000
A potem on nie powiedział ani słowa,
09:35
He just sat there watching me cry for an hour.
188
557000
2000
przez godzinę patrzył, jak płaczę,
09:37
And then afterwards he said to me,
189
559000
2000
a potem powiedział:
09:39
"It will always be difficult, but if you cry like this every time,
190
561000
5000
"Zawsze będzie ciężko, ale jeśli za każdym razem będziesz tak płakał,
09:44
you will die of heartbreak.
191
566000
2000
serce ci pęknie i umrzesz.
09:46
Just know that it is enough sometimes
192
568000
3000
Pamiętaj, że czasem wystarczy wiedzieć, że jest ciężko".
09:49
to know that it is difficult."
193
571000
3000
Pamiętaj, że czasem wystarczy wiedzieć, że jest ciężko".
09:54
Of course, talking about goats makes me think of sheep,
194
576000
3000
Mówienie o kozach sprawia, że myślę o owcach
09:57
and not in good ways.
195
579000
2000
i nie są to myśli przystojne.
09:59
(Laughter)
196
581000
2000
(Śmiech)
10:01
So, I was born two days after Christmas.
197
583000
4000
Urodziłem się dwa dni po Świętach Bożego Narodzenia,
10:05
So growing up, you know, I had a cake and everything,
198
587000
3000
więc jako dziecko w urodziny miałem ciasto i tak dalej,
10:08
but I never got any presents, because, born two days after Christmas.
199
590000
4000
ale nigdy nie dostawałem prezentów, bo urodziłem się 2 dni po Świętach.
10:13
So, I was about nine, and my uncle had just come back from Germany,
200
595000
3000
Kiedy miałem jakieś 9 lat, mój wujek przyjechał z Niemiec
10:16
and we had the Catholic priest over,
201
598000
3000
i gościliśmy katolickiego księdza.
10:19
my mother was entertaining him with tea.
202
601000
2000
Mama zabawiała go rozmową przy herbacie,
10:21
And my uncle suddenly says, "Where are Chris' presents?"
203
603000
4000
a wujek nagle zapytał: "Gdzie są prezenty dla Chrisa?"
10:25
And my mother said, "Don't talk about that in front of guests."
204
607000
4000
Matka odpowiedziała: "Nie rozmawiaj o tym przy gościach".
10:29
But he was desperate to show that he'd just come back,
205
611000
3000
Ale wuj strasznie chciał pokazać, że właśnie wrócił,
10:32
so he summoned me up, and he said,
206
614000
2000
więc zawołał mnie i powiedział:
10:34
"Go into the bedroom, my bedroom.
207
616000
2000
"Idź do mojej sypialni.
10:36
Take anything you want out of the suitcase.
208
618000
2000
Weź sobie z walizki, co chcesz.
10:38
It's your birthday present."
209
620000
2000
To twój prezent urodzinowy".
10:40
I'm sure he thought I'd take a book or a shirt,
210
622000
2000
Pewnie chodziło mu o książkę czy koszulkę, ale ja znalazłem dmuchaną owcę.
10:42
but I found an inflatable sheep.
211
624000
3000
Pewnie chodziło mu o książkę czy koszulkę, ale ja znalazłem dmuchaną owcę.
10:45
(Laughter)
212
627000
6000
(Śmiech)
10:51
So, I blew it up and ran into the living room,
213
633000
2000
Więc ją nadmuchałem i wbiegłem do salonu
10:53
my finger where it shouldn't have been,
214
635000
2000
z palcem wsadzonym, gdzie nie powinienem,
10:55
I was waving this buzzing sheep around,
215
637000
3000
wymachiwałem tą bzyczącą owcą,
10:58
and my mother looked like she was going to die of shock.
216
640000
3000
a mama wyglądała, jakby miała paść trupem z szoku.
11:01
(Laughter)
217
643000
2000
(Śmiech)
11:04
And Father McGetrick was completely unflustered,
218
646000
3000
Ale ojciec McGetrick pozostał całkowicie niewzruszony,
11:07
just stirred his tea and looked at my mother and said,
219
649000
2000
spojrzał na mamę i powiedział:
11:09
"It's all right Daphne, I'm Scottish."
220
651000
3000
"Nic nie szkodzi, Daphne, jestem Szkotem".
11:12
(Laughter)
221
654000
2000
(Śmiech)
11:14
(Applause)
222
656000
14000
(Brawa)
11:28
My last days in prison, the last 18 months,
223
670000
6000
Ostatnie dni w więzieniu, ostatnie przez 18 miesięcy
11:34
my cellmate -- for the last year, the first year of the last 18 months --
224
676000
4000
moim kolegą z celi, przez pierwszy rok z ostatnich 18 miesięcy,
11:38
my cellmate was 14 years old.
225
680000
3000
był czternastoletni chłopak,
11:41
The name was John James,
226
683000
3000
który nazywał się John James.
11:44
and in those days, if a family member committed a crime,
227
686000
4000
W tych czasach, jeśli jakiś członek rodziny dopuścił się zbrodni,
11:48
the military would hold you as ransom
228
690000
3000
wojsko mogło zatrzymać innego jako zakładnika,
11:51
till your family turned themselves in.
229
693000
2000
póki rodzina nie oddała się w ich ręce.
11:53
So, here was this 14-year-old kid on death row.
230
695000
3000
Więc ten czternastolatek czekał na wyrok śmierci.
11:56
And not everybody on death row was a political prisoner.
231
698000
2000
Oprócz więźniów politycznych
11:58
There were some really bad people there.
232
700000
3000
było tam trochę naprawdę złych ludzi.
12:01
And he had smuggled in two comics, two comic books --
233
703000
3000
A ten chłopiec przemycił ze sobą dwa komiksy,
12:04
"Spiderman" and "X-Men."
234
706000
2000
Spidermana i X-men.
12:06
He was obsessed.
235
708000
1000
Był nimi pochłonięty.
12:07
And when he got tired of reading them,
236
709000
2000
A kiedy znudziło mu się czytanie,
12:09
he started to teach the men in death row how to read,
237
711000
4000
zaczął uczyć innych więźniów z celi śmierci czytania,
12:13
with these comic books.
238
715000
2000
przy pomocy tych komiksów.
12:15
And so, I remember night after night,
239
717000
4000
I pamiętam, jak noc w noc słyszałem tych mężczyzn,
12:19
you'd hear all these men, these really hardened criminals,
240
721000
2000
zatwardziałych kryminalistów,
12:21
huddled around John James, reciting, "Take that, Spidey!"
241
723000
5000
zebranych naokoło Johna Jamesa, jak recytują "Przełknij to, Spidey!"
12:26
(Laughter)
242
728000
2000
(Śmiech)
12:28
It's incredible.
243
730000
2000
To było niesamowite.
12:31
I was really worried.
244
733000
2000
Bardzo się martwiłem.
12:33
He didn't know what death row meant.
245
735000
2000
On nie wiedział, co oznaczała cela śmierci.
12:35
I'd been there twice,
246
737000
2000
Ja byłem w niej dwa razy
12:37
and I was terribly afraid that I was going to die.
247
739000
2000
i bardzo się bałem, że umrę.
12:39
And he would always laugh, and say,
248
741000
2000
A on tylko śmiał się i mówił:
12:41
"Come on, man, we'll make it out."
249
743000
2000
"Co ty, stary, jakoś z tego wyjdziemy".
12:43
Then I'd say, "How do you know?"
250
745000
2000
Ja pytałem: "Skąd wiesz?"
12:45
And he said, "Oh, I heard it on the grapevine."
251
747000
3000
A on na to "Usłyszałem od innych, pocztą pantoflową".
12:49
They killed him.
252
751000
2000
Zabili go.
12:51
They handcuffed him to a chair,
253
753000
3000
Przykuli go do krzesła
12:54
and they tacked his penis to a table with a six-inch nail,
254
756000
5000
i przybili jego członka do stołu sześciocalowym gwoździem.
13:00
then left him there to bleed to death.
255
762000
3000
Zostawili go tam, aż się wykrwawił.
13:03
That's how I ended up in solitary, because I let my feelings be known.
256
765000
8000
Wtedy skończyłem w izolatce, bo wyraziłem swoje uczucia.
13:12
All around us, everywhere, there are people like this.
257
774000
5000
Wszędzie wokół nas istnieją tacy ludzie.
13:17
The Igbo used to say that they built their own gods.
258
779000
6000
Ludzie Igbo powiadali, że tworzą własnych bogów.
13:23
They would come together as a community,
259
785000
2000
Cała społeczność zbierała się i wyrażała życzenie.
13:25
and they would express a wish.
260
787000
3000
Cała społeczność zbierała się i wyrażała życzenie.
13:28
And their wish would then be brought to a priest,
261
790000
2000
Potem przedstawiano je kapłanowi,
13:30
who would find a ritual object,
262
792000
3000
który znajdował rytualny przedmiot,
13:33
and the appropriate sacrifices would be made,
263
795000
2000
potem składano odpowiednie ofiary
13:35
and the shrine would be built for the god.
264
797000
3000
i budowano świątynię dla boga.
13:38
But if the god became unruly and began to ask for human sacrifice,
265
800000
5000
A jeśli bóg stawał się niesforny i prosił o ofiary z ludzi,
13:43
the Igbos would destroy the god.
266
805000
2000
ludzie Igbo niszczyli go.
13:45
They would knock down the shrine,
267
807000
3000
Burzyli jego świątynię
13:48
and they would stop saying the god's name.
268
810000
2000
i przestawali wspominać jego imię.
13:50
This is how they came to reclaim their humanity.
269
812000
5000
W ten sposób odzyskiwali swoje człowieczeństwo.
13:55
Every day, all of us here,
270
817000
2000
Każdego dnia każdy z nas
13:57
we're building gods that have gone rampant,
271
819000
3000
konstruuje bogów, którzy stają się zapalczywi
14:00
and it's time we started knocking them down
272
822000
3000
i nadszedł czas, byśmy zaczęli ich niszczyć
14:03
and forgetting their names.
273
825000
2000
i zapomnieli ich imiona.
14:06
It doesn't require a tremendous thing.
274
828000
3000
To nie wymaga wielkich poświęceń.
14:09
All it requires is to recognize among us, every day --
275
831000
4000
Wymaga tylko, by ci nieliczni wśród nas, którzy potrafią widzieć,
14:13
the few of us that can see -- are surrounded by people
276
835000
3000
rozpoznawali każdego dnia, że otaczają nas ludzie
14:16
like the ones I've told you.
277
838000
3000
tacy, o jakich wam opowiedziałem.
14:19
There are some of you in this room, amazing people,
278
841000
3000
Kilku z was jest tutaj, wspaniałych ludzi,
14:22
who offer all of us the mirror to our own humanity.
279
844000
5000
którzy są lustrem dla naszego własnego człowieczeństwa.
14:28
I want to end with a poem by an American poet called Lucille Clifton.
280
850000
5000
Chciałbym zakończyć wierszem amerykańskiej poetki, Lucille Clifton.
14:33
The poem is called "Libation," and it's for my friend Vusi
281
855000
5000
Nazywa się on "Uczta" i dedykuję go mojemu przyjacielowi Vusi,
14:38
who is in the audience here somewhere.
282
860000
2000
który jest gdzieś na widowni.
14:42
"Libation,
283
864000
2000
"Uczta",
14:44
North Carolina, 1999.
284
866000
3000
Karolina Północna, 1999.
14:47
I offer to this ground, this gin.
285
869000
6000
"Tej ziemi oferuję ten gin.
14:54
I imagine an old man crying here,
286
876000
3000
wyobrażam sobie, że łka tu stary człowiek,
14:57
out of the sight of the overseer.
287
879000
4000
poza wzrokiem nadzorcy.
15:01
He pushes his tongue through a hole
288
883000
3000
Wciska język w szczelinę,
15:04
where his tooth would be, if he were whole.
289
886000
4000
gdzie miałby ząb, gdyby nie brak.
15:09
It aches in that space where his tooth would be,
290
891000
4000
Boli w tej pustce, gdzie byłby jego ząb,
15:13
where his land would be,
291
895000
3000
gdzie byłaby jego ziemia,
15:16
his house, his wife, his son, his beautiful daughter.
292
898000
6000
jego dom, jego żona, jego syn, jego piękna córka.
15:22
He wipes sorrow from his face,
293
904000
5000
Ociera twarz ze smutku,
15:27
and puts his thirsty finger to his thirsty tongue,
294
909000
4000
przykłada spragniony palec do spragnionego języka
15:31
and tastes the salt.
295
913000
3000
i smakuje sól.
15:37
I call a name that could be his.
296
919000
2000
Wymawiam imię, może jego,
15:39
This is for you, old man.
297
921000
4000
to dla ciebie, stary człowieku.
15:44
This gin, this salty earth."
298
926000
4000
Ten gin, ta słona ziemia".
15:48
Thank you.
299
930000
2000
Dziękuję.
15:50
(Applause)
300
932000
19000
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Chris Abani - Novelist, poetImprisoned three times by the Nigerian government, Chris Abani turned his experience into poems that Harold Pinter called "the most naked, harrowing expression of prison life and political torture imaginable." His novels include GraceLand (2004) and The Virgin of Flames (2007).
Why you should listen
Chris Abani's first novel, published when he was 16, was Masters of the Board, a political thriller about a foiled Nigerian coup. The story was convincing enough that the Nigerian government threw him in jail for inciting a coincidentally timed real-life coup. Imprisoned and tortured twice more, he channeled the experience into searing poetry.
Abani's best-selling 2004 novel GraceLand is a searing and funny tale of a young Nigerian boy, an Elvis impersonator who moves through the wide, wild world of Lagos, slipping between pop and traditional cultures, art and crime. It's a perennial book-club pick, a story that brings the postcolonial African experience to vivid life.
Now based in Los Angeles, Abani published The Virgin of Flames in 2007. He is also a publisher, running the poetry imprint Black Goat Press.
Chris Abani | Speaker | TED.com