TEDxCaltech
Leonard Susskind: My friend Richard Feynman
Leonard Susskind: Shoku im Richard Feynman
Filmed:
Readability: 3.5
1,213,939 views
Me se ngjason miqësia me një gjeni? Në skenën e TEDxCaltech-ut, fizikani Leonard Susskind sjell disa kujtime rreth miqësisë së tij me Richard Feynman-in legjendar, duke diskutuar trajtimin e tij jo të zakonshëm të problemeve serioze ... por edhe të atyre më pak serioze.
Leonard Susskind - Physicist
Leonard Susskind works on string theory, quantum field theory, quantum statistical mechanics and quantum cosmology at Stanford. Full bio
Leonard Susskind works on string theory, quantum field theory, quantum statistical mechanics and quantum cosmology at Stanford. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I decided when I was asked to do this
0
0
2000
Kur më kërkuan të marr pjesë, vendosa
00:17
that what I really wanted to talk about
1
2000
2000
që ai për të cilin doja vërtet të flisja
00:19
was my friend Richard Feynman.
2
4000
2000
qe miku im Richard Feynman.
00:21
I was one of the fortunate few
3
6000
2000
Jam një nga pak fatlumët
00:23
that really did get to know him
4
8000
2000
që arritën vërtet ta njohin
00:25
and enjoyed his presence.
5
10000
2000
dhe të shijojnë praninë e tij.
00:27
And I'm going to tell you the Richard Feynman that I knew.
6
12000
3000
Dhe do t'ju rrëfej për Richard Feynman-in që di unë.
00:30
I'm sure there are other people here
7
15000
2000
Jam i sigurt se këtu ka njerëz të tjerë
00:32
who could tell you about the Richard Feynman they knew,
8
17000
2000
që do të mund t'ju rrëfenin mbi Richard Feynman-in që dinë ata,
00:34
and it would probably be a different Richard Feynman.
9
19000
2000
dhe do të dilte ndoshta një tjetër Richard Feynman.
00:36
Richard Feynman was a very complex man.
10
21000
3000
Richard Feynman-i qe një njeri shumë i ndërlikuar.
00:39
He was a man of many, many parts.
11
24000
2000
Qe një njeri me shumë, shumë anë.
00:41
He was, of course, foremost,
12
26000
2000
Qe, padyshim, mbi të gjitha
00:43
a very, very, very great scientist.
13
28000
3000
një shkencëtar shumë, shumë, shumë i madh.
00:46
He was an actor. You saw him act.
14
31000
3000
Qe edhe aktor. E kam parë të aktrojë.
00:49
I also had the good fortune to be in those lectures,
15
34000
3000
Pata edhe fatin e mirë të jem i pranishëm në ato leksionet,
00:52
up in the balcony.
16
37000
2000
sipër në lozhë.
00:54
They were fantastic.
17
39000
2000
Qenë fantastike.
00:56
He was a philosopher;
18
41000
2000
Qe edhe filozof;
00:58
he was a drum player;
19
43000
2000
qe edhe baterist;
01:00
he was a teacher par excellence.
20
45000
3000
qe mësues i lindur.
01:03
Richard Feynman was also a showman,
21
48000
2000
Richard Feynman-i qe gjithashtu "showman",
01:05
an enormous showman.
22
50000
2000
"showman" i jashtëzakonshëm.
01:07
He was brash, irreverent --
23
52000
4000
Qe i vrazhdë, shpërfillës --
01:11
he was full of macho,
24
56000
2000
qe plot maço,
01:13
a kind of macho one-upmanship.
25
58000
3000
një lloj maçoje ngadhnjimtari.
01:16
He loved intellectual battle.
26
61000
4000
I pëlqenin betejat intelektuale.
01:20
He had a gargantuan ego.
27
65000
4000
Kish ego të stërmadhe.
01:24
But the man had somehow
28
69000
3000
Por ky burrë, në një farë mënyre,
01:27
a lot of room at the bottom.
29
72000
2000
të linte goxha vend.
01:29
And what I mean by that
30
74000
2000
Dhe me këtë nënkuptoj
01:31
is a lot of room, in my case --
31
76000
3000
goxha vend, në rastin tim --
01:34
I can't speak for anybody else --
32
79000
2000
S'flas dot për të tjerët --
01:36
but in my case,
33
81000
2000
por në rastin tim,
01:38
a lot of room for another big ego.
34
83000
3000
goxha vend për një tjetër ego të madhe.
01:41
Well, not as big as his,
35
86000
2000
Jo aq të madhe sa e tija,
01:43
but fairly big.
36
88000
2000
por goxha të madhe.
01:45
I always felt good with Dick Feynman.
37
90000
3000
Ndjehesha përherë mirë në shoqërinë e Dick Feynman-it.
01:48
It was always fun to be with him.
38
93000
2000
Qe gjithmonë zbavitëse kur ishe me të.
01:50
He always made me feel smart.
39
95000
2000
Gjithmonë më bënte të ndihesha i mençur.
01:52
How can somebody like that make you feel smart?
40
97000
2000
Si mundej dikush si ai të të bënte të ndiheshe i mençur?
01:54
Somehow he did.
41
99000
2000
Ja që e bënte.
01:56
He made me feel smart. He made me feel he was smart.
42
101000
2000
Më bënte të ndihesha i mençur. Më bënte të ndjeja që qe i mençur.
01:58
He made me feel we were both smart,
43
103000
2000
Më bënte të ndjehesha që qemë të mençur që të dy,
02:00
and the two of us could solve any problem whatever.
44
105000
4000
dhe që ne të dy mund të zgjidhnim çfarëdo problemi.
02:04
And in fact, we did sometimes do physics together.
45
109000
3000
Dhe në fakt, ca herë u morëm bashkë me fizikë.
02:07
We never published a paper together,
46
112000
2000
Bashkë nuk botuam ndonjëherë ndonjë artikull,
02:09
but we did have a lot of fun.
47
114000
3000
por për t'u zbavitur, jemi zbavitur.
02:13
He loved to win.
48
118000
2000
I pëlqente të fitonte.
02:15
With these little macho games we would sometimes play --
49
120000
3000
Në ato lojërat e vockla maço që do të luheshin hera-herës --
02:18
and he didn't only play them with me, he played them with all sorts of people --
50
123000
3000
dhe nuk i luante vetëm me mua, i luante me lloj-lloj njerëzish --
02:21
he would almost always win.
51
126000
2000
dhe thuajse gjithmonë fitonte.
02:23
But when he didn't win, when he lost,
52
128000
3000
Por kur nuk fitonte, kur humbte,
02:26
he would laugh and seem to have just as much fun
53
131000
3000
prapë qeshte dhe dukej se zbavitej po njësoj
02:29
as if he had won.
54
134000
2000
si të kish fituar.
02:31
I remember once he told me a story
55
136000
2000
Më kujtohet një herë që më tregoi një histori
02:33
about a joke that the students played on him.
56
138000
3000
mbi një shaka që i bënë studentët.
02:36
They took him -- I think it was for his birthday --
57
141000
2000
E morën -- më duket se qe ditëlindja e tij --
02:38
they took him for lunch.
58
143000
2000
e morën për drekë.
02:40
They took him for lunch
59
145000
2000
E morën për drekë
02:42
to a sandwich place in Pasadena.
60
147000
2000
në një qoshe sanduiçesh në Pasadena.
02:44
It may still exist; I don't know.
61
149000
2000
Mbase ekziston ende; nuk e di.
02:46
Celebrity sandwiches was their thing.
62
151000
3000
Ku specialitet qenë sanduiçet e të famshmëve.
02:49
You could get a Marilyn Monroe sandwich.
63
154000
2000
Mund të porosisje sanduiçin Merlin Monro.
02:51
You could get a Humphrey Bogart sandwich.
64
156000
3000
Mund të porosisje sanduiçin Hamfri Bogart.
02:54
The students went there in advance,
65
159000
2000
Studentët shkuan atje më përpara,
02:56
and they arranged that they would all order Feynman sandwiches.
66
161000
3000
dhe e bënë me fjalë që do të porosisnin të tërë sanduiçe Feynman.
02:59
One after another, they came in and ordered Feynman sandwiches.
67
164000
3000
Një nga një, mbërrinin dhe porosisnin sanduiçe Feynman.
03:02
Feynman loved this story.
68
167000
2000
Feynman-i vdiste për këtë histori.
03:04
He told me this story, and he was really happy and laughing.
69
169000
4000
Ai vetë ma tregoi, vërtet i kënaqur e duke qeshur.
03:08
When he finished the story, I said to him,
70
173000
3000
Kur e mbaroi tregimin, i thashë,
03:11
"Dick, I wonder what would be the difference
71
176000
2000
"Dik, po vras mendjen se ç'dallim do të kish
03:13
between a Feynman sandwich and a Susskind sandwich."
72
178000
4000
mes një sanduiçi Feynman dhe një sanduiçi Susskind."
03:17
And without skipping a beat at all,
73
182000
2000
Dhe sa hap e mbyll sytë,
03:19
he said, "Well, they'd be about the same.
74
184000
3000
tha, "Do të ishin thuajse njësoj.
03:22
The only difference is a Susskind sandwich would have a lot more ham,"
75
187000
3000
I vetmi dallim do të qe që një sanduiç Susskind do të kish shumë më tepër brumë,
03:25
ham, as in bad actor.
76
190000
2000
brumë, në kuptimin e aktorit të keq.
03:27
(Laughter)
77
192000
2000
(Të qeshura)
03:29
Well, I happened to have been very quick that day,
78
194000
3000
Ja që dhe unë qeshë goxha i shpejtë atë ditë,
03:32
and I said, "Yeah, but a lot less baloney."
79
197000
3000
dhe ia ktheva, "Ëhë, por shumë më pak krunde."
03:35
(Laughter)
80
200000
3000
(Të qeshura)
03:38
The truth of the matter
81
203000
4000
E vërteta në fakt
03:42
is that a Feynman sandwich
82
207000
2000
është që sanduiçi Feynman
03:44
had a load of ham,
83
209000
2000
kish plot brumë,
03:46
but absolutely no baloney.
84
211000
3000
por aspak krunde.
03:50
What Feynman hated worse than anything else
85
215000
2000
Ajo që Feynman-i urrente më shumë se gjithçka tjetër
03:52
was intellectual pretense --
86
217000
2000
qenë pozat intelektuale --
03:54
phoniness,
87
219000
2000
falsiteti,
03:56
false sophistication, jargon.
88
221000
3000
sofistikimi i rremë, zhargoni.
03:59
I remember sometime during the '80s,
89
224000
3000
Mbaj mend diku nga vitet '80,
04:02
the mid-'80s,
90
227000
2000
mesi i viteve '80,
04:04
Dick and I and Sidney Coleman
91
229000
2000
Diku, unë, dhe Sydney Coleman,
04:06
would meet a couple of times
92
231000
2000
u takuam disa herë
04:08
up in San Francisco at some very rich guy's house --
93
233000
3000
në shtëpinë e një pasaniku të madh diku në San Francisko --
04:11
up in San Francisco for dinner.
94
236000
2000
në San Francisko për darkë.
04:13
And the last time the rich guy invited us,
95
238000
3000
Dhe herën e fundit që pasaniku na ftoi,
04:16
he also invited a couple of philosophers.
96
241000
2000
pat ftuar gjithashtu edhe një dorë filozofësh.
04:18
These guys were philosophers of mind.
97
243000
3000
Këta tipat qenë filozofë të mendjes.
04:21
Their specialty was the philosophy of consciousness.
98
246000
3000
Fusha e tyre qe filozofia e ndërgjegjes.
04:24
And they were full of all kinds of jargon.
99
249000
2000
Dhe qenë dëng me lloj-lloj zhargonesh.
04:26
I'm trying to remember the words --
100
251000
3000
Po përpiqem të kujtoj termat --
04:29
"monism," "dualism," categories all over the place.
101
254000
3000
"monizëm," "dualizëm," gjithandej kategorira.
04:32
I didn't know what those things meant, neither did Dick --
102
257000
2000
Nuk e dija se ç'kuptohej me këto terma, as Diku --
04:34
neither did Sydney for that matter.
103
259000
2000
dhe as Sydney, meqë ra fjala.
04:36
And what did we talk about?
104
261000
2000
Dhe për çfarë u llafosëm?
04:38
Well, what do you talk about when you talk about minds?
105
263000
3000
Po për çfarë të llafosesh kur bisedohet rreth mendjes?
04:41
One thing, there's one obvious thing to talk about --
106
266000
2000
Për një gjë, gjëja e pritshme për t'u biseduar --
04:43
can a machine become a mind?
107
268000
2000
a mundet një makinë të shndërrohet në mendje?
04:45
Can you build a machine
108
270000
2000
A mund të krijoni një makinë
04:47
that thinks like a human being,
109
272000
2000
që mendon si një qenie njerëzore,
04:49
that is conscious?
110
274000
2000
që të jetë e ndërgjegjshme?
04:51
We sat around and we talked about this -- we of course never resolved it.
111
276000
3000
U shtruam dhe biseduam rreth kësaj -- sigurisht pa ia gjetur kurrë anën.
04:54
But the trouble with the philosophers
112
279000
2000
Por belaja me filozofët
04:56
is that they were philosophizing
113
281000
2000
qe që ata filozofonin
04:58
when they should have been science-iphizing.
114
283000
2000
në vend që të shkencëzofonin.
05:00
It's a scientific question after all.
115
285000
3000
Tek e fundit, çështja është shkencore.
05:03
And this was a very, very dangerous thing to do
116
288000
2000
Dhe qe vërtet, vërtet me zarar ta bëje
05:05
around Dick Feynman.
117
290000
3000
këtë në prani të Dick Feynman-it.
05:10
Feynman let them have it -- both barrels, right between the eyes.
118
295000
3000
Feynman-i ua plasi ballit -- me të dy tytat, drejt e në lule të ballit.
05:13
It was brutal; it was funny -- ooh, it was funny.
119
298000
3000
Qe brutale, qe zbavitëse -- oh, sa zbavitëse.
05:16
But it was really brutal.
120
301000
2000
Por qe vërtet brutale.
05:18
He really popped their balloon.
121
303000
2000
Ua shfryu me tërë mend tullumbacen.
05:20
But the amazing thing was --
122
305000
2000
Por e bukura qe se --
05:22
Feynman had to leave a little early.
123
307000
2000
Feynman-it iu desh të largohej pak herët.
05:24
He wasn't feeling too well, so he left a little bit early.
124
309000
3000
Nuk ndihej dhe aq mirë, ndaj u largua pak më herët.
05:27
And Sidney and I were left there with the two philosophers.
125
312000
3000
Dhe unë e Sydney mbetëm atje me dy filozofët.
05:30
And the amazing thing is these guys were flying.
126
315000
3000
Dhe e bukura qe që këta tipat kapën qiellin.
05:33
They were so happy.
127
318000
2000
Qenë kaq të kënaqur.
05:35
They had met the great man;
128
320000
3000
Patën takuar njeriun e madh;
05:38
they had been instructed by the great man;
129
323000
2000
qenë këshilluar nga njeriu i madh;
05:40
they had an enormous amount of fun
130
325000
2000
qenë dëfryer sa s'thuhet
05:42
having their faces shoved in the mud,
131
327000
3000
kur ua zhyti turinjtë në baltë;
05:45
and it was something special.
132
330000
3000
dhe kjo qe diçka e veçantë.
05:48
I realized there was something just extraordinary about Feynman,
133
333000
3000
Kuptova që kish diçka thjesht të jashtëzakonshme te Feynman-i,
05:51
even when he did what he did.
134
336000
3000
edhe kur bënte atë çka bëri.
05:58
Dick, he was my friend. I did call him Dick.
135
343000
3000
Diku qe shoku im. Unë Dik e thërrisja.
06:01
Dick and I had a certain, a little bit of a rapport.
136
346000
2000
Unë dhe Diku sikur kishim një lidhje.
06:03
I think it may have been a special rapport that he and I had.
137
348000
3000
Them se duhet të ketë qenë lidhje e veçantë ajo që patëm.
06:06
We liked each other; we liked the same kind of things.
138
351000
3000
E pëlqenim njëri-tjetrin; na pëlqenin të njëjtat gjëra.
06:09
I also liked the kind of intellectual macho games.
139
354000
4000
Edhe unë i pëlqeja lojërat intelektuale maço.
06:13
Sometimes I would win, mostly he would win,
140
358000
2000
Ndonjëherë mund të fitoja, shumicën e herëve do të fitonte ai,
06:15
but we both enjoyed them.
141
360000
2000
por na shijonin të dyve.
06:17
And Dick became convinced at some point
142
362000
2000
Dhe Dikut iu mbush mendja në një farë pike
06:19
that he and I had some kind of similarity of personality.
143
364000
4000
që ai dhe unë kishim një lloj ngjashmërie personalitetesh.
06:23
I don't think he was right.
144
368000
2000
Nuk mendoj se kish të drejtë këtu.
06:25
I think the only point of similarity between us
145
370000
2000
Mendoj që e vetmja pikë ngjashmërie mes nesh
06:27
is we both like to talk about ourselves.
146
372000
3000
qe që të dyve na pëlqente të flisnim për veten.
06:30
But he was convinced of this.
147
375000
2000
Por ja që i ish mbushur mendja.
06:32
And he was curious.
148
377000
2000
Dhe qe kureshtar.
06:34
The man was incredibly curious.
149
379000
2000
Ai njeri qe aq kureshtar sa s'e besoni dot.
06:36
And he wanted to understand what it was and why it was
150
381000
3000
Dhe donte të kuptonte ç'kish dhe pse kish
06:39
that there was this funny connection.
151
384000
4000
në këtë lidhje të çuditshme.
06:43
And one day we were walking. We were in France.
152
388000
2000
Dhe një ditë po ecnim. Qemë në Francë.
06:45
We were in La Zouche.
153
390000
2000
Qemë në La Zouche.
06:47
We were up in the mountains, 1976.
154
392000
2000
Sipër në male, më 1976.
06:49
We were up in the mountains, and Feynman said to me,
155
394000
3000
Dhe atje lart në male, Feynman-i më thotë,
06:52
he said, "Leonardo."
156
397000
2000
më thotë, "Leonardo."
06:54
The reason he called me Leonardo
157
399000
2000
Arsyeja pse më quajti Leonardo
06:56
is because we were in Europe
158
401000
2000
qe pse gjendeshim në Europë
06:58
and he was practicing his French.
159
403000
3000
dhe ushtronte frëngjishten e vet.
07:01
And he said, "Leonardo,
160
406000
3000
Dhe më thotë, "Leonardo,
07:04
were you closer to your mother or to you father
161
409000
3000
më afër ishe me tët ëmë apo me tët atë,
07:07
when you were a kid?"
162
412000
2000
kur ishe fëmijë?"
07:09
And I said, "Well, my real hero was my father.
163
414000
3000
Dhe i thashë, "Heroi im i vërtetë ish im atë.
07:12
He was a working man,
164
417000
2000
Ai ish punëtor,
07:14
had a fifth grade education.
165
419000
3000
me pesë klasë shkollë.
07:17
He was a master mechanic, and he taught me how to use tools.
166
422000
3000
Qe mjeshtër mekanik, dhe më mësoi si të përdor veglat.
07:20
He taught me all sorts of things about mechanical things.
167
425000
4000
Më mësoi lloj-lloj gjërash për gjërat mekanike.
07:24
He even taught me the Pythagorean theorem.
168
429000
2000
Madje më mësoi edhe teoremën e Pitagorës.
07:26
He didn't call it the hypotenuse,
169
431000
2000
Nuk e quante hipotenuzë,
07:28
he called it the shortcut distance."
170
433000
3000
e quante distancë e shkurtores."
07:31
And Feynman's eyes just opened up.
171
436000
2000
Dhe Feynman-it iu ndezën sytë.
07:33
He went off like a light bulb.
172
438000
2000
U ndez si të ish llambë ndriçimi.
07:35
And he said he had had
173
440000
3000
Dhe tha se kish pasur
07:38
basically exactly the same relationship
174
443000
2000
në thelb pikërisht të njëjtën marrëdhënie
07:40
with his father.
175
445000
2000
me të atin.
07:42
In fact, he had been convinced at one time
176
447000
3000
Në fakt, i ish mbushur mendja në një farë kohe
07:45
that, to be a good physicist,
177
450000
3000
që, për të qenë fizikan i mirë,
07:48
that it was very important
178
453000
2000
ish shumë e rëndësishme
07:50
to have had that kind of relationship with your father.
179
455000
3000
të kishe këtë lloj marrëdhënie me babën.
07:53
I apologize for the sexist conversation here,
180
458000
3000
Kërkoj ndjesë për trajtimin seksist këtu,
07:56
but this is the way it really happened.
181
461000
2000
por kjo është ajo ç'ndodhi vërtet.
07:58
He said that he had been absolutely convinced that this was necessary --
182
463000
4000
Tha se kish qenë absolutisht i bindur që kjo qe e nevojshme --
08:02
the necessary part of the growing up of a young physicist.
183
467000
4000
pjesa e domosdoshme e rritjes drejt një fizikani të ri.
08:06
Being Dick, he, of course, wanted to check this.
184
471000
3000
Duke qenë Diku, ai, sigurisht, dëshironte ta kontrollonte këtë.
08:09
He wanted to go out and do an experiment.
185
474000
2000
Desh të shkonte dhe të bënte një eksperiment.
08:11
So, well he did.
186
476000
2000
E pra, e bëri.
08:13
He went out and did an experiment.
187
478000
2000
Vajti dhe e bëri një eksperiment.
08:15
He asked all his friends that he thought were good physicists,
188
480000
3000
Pyeti krejt shokët e tij që i mbante për fizikanë të mirë,
08:18
"Was it your mom or your pop that influenced you?"
189
483000
3000
"Jot ëmë apo yt atë ka pasur ndikim mbi ty?"
08:21
And to a man -- they were all men --
190
486000
2000
Dhe një burri -- të tërë burra qenë --
08:23
to a man, every single one of them
191
488000
2000
një burri, secili prej tyre
08:25
said, "My mother."
192
490000
2000
i tha, "Ime më."
08:27
(Laughter)
193
492000
3000
(Të qeshura)
08:30
There went that theory down the trashcan of history.
194
495000
4000
Dhe kështu humbi ajo teori në koshin e historisë.
08:35
But he was very excited that he had finally met somebody
195
500000
3000
Por ai qe shumë i ngazëllyer që më në fund pat gjetur dikë
08:38
who had the same experience with my father
196
503000
3000
që kish patur të njëjtën përvojë me të atin
08:41
as he had with his father.
197
506000
2000
si ajo që kish patur ai me të vetin.
08:43
And for some time, he was convinced
198
508000
2000
Dhe për ca kohë, qe i bindur
08:45
this was the reason we got along so well.
199
510000
2000
që kjo ish arsyeja pse shkonim kaq mirë bashkë.
08:47
I don't know. Maybe. Who knows?
200
512000
2000
Nuk e di. Ndoshta. E kush e di?
08:49
But let me tell you a little bit
201
514000
2000
Më lini t'ju tregoj pak
08:51
about Feynman the physicist.
202
516000
3000
për Feynman-in si fizikan.
08:55
Feynman's style --
203
520000
2000
Stili i Feynman-it --
08:57
no, style is not the right word.
204
522000
2000
jo, stili nuk është fjala e duhur.
08:59
Style makes you think of the bow tie he might have worn
205
524000
2000
Stili jua shpie mendjen te papijoni që mund të ketë mbajtur
09:01
or the suit he was wearing.
206
526000
2000
apo kostumi që vishte.
09:03
There's something much deeper than that,
207
528000
2000
Ka diçka shumë më të thellë se kaq,
09:05
but I can't think of another word for it.
208
530000
2000
por nuk më vjen në mend tjetër fjalë për të.
09:07
Feynman's scientific style
209
532000
3000
Stili shkencor i Feynman-it
09:10
was always to look for the simplest,
210
535000
2000
qe të kërkonte përherë për zgjidhjen më të thjeshtë,
09:12
most elementary solution to a problem that was possible.
211
537000
5000
më elementare të mundshme të një problemi.
09:17
If it wasn't possible, you had to use something fancier.
212
542000
3000
Nëse nuk qe e mundur, do t'ju duhej të përdornit diç më të koklavitur.
09:20
But no doubt part of this
213
545000
3000
Por padyshim pjesë e kësaj
09:23
was his great joy and pleasure
214
548000
3000
qe gëzimi dhe kënaqësia e tij e madhe
09:26
in showing people that he could think more simply than they could.
215
551000
4000
kur u tregonte njerëzve se mund të mendonte më thjesht se ata.
09:30
But he also deeply believed, he truly believed,
216
555000
3000
Por thellë-thellë besonte, besonte vërtet,
09:33
that if you couldn't explain something simply
217
558000
2000
se nëse diçka nuk e shpjegoni dot thjesht
09:35
you didn't understand it.
218
560000
3000
ju vetë nuk e kishit kuptuar.
09:38
In the 1950s, people were trying to figure out
219
563000
3000
Në vitet '50, njerëzit po përpiqeshin të kuptonin
09:41
how superfluid helium worked.
220
566000
2000
se si funksiononte heliumi superfluid.
09:43
There was a theory.
221
568000
2000
Kish një teori.
09:45
It was due to a Russian mathematical physicist,
222
570000
2000
Falë fizikës matematike të një rusi,
09:47
and it was a complicated theory.
223
572000
2000
dhe qe një teori e koklavitur.
09:49
I'll tell you what that theory was soon enough.
224
574000
2000
Do t'jua them pa humbur kohë se ç'qe ajo teori.
09:51
It was a terribly complicated theory
225
576000
2000
Qe një teori tmerrësisht e koklavitur
09:53
full of very difficult integrals and formulas
226
578000
3000
plot me integrale dhe formula shumë të vështira
09:56
and mathematics and so forth.
227
581000
2000
plot matematikë e me radhë.
09:58
And it sort of worked, but it didn't work very well.
228
583000
3000
Dhe funksiononte ca, por nuk funksiononte shumë mirë.
10:01
The only way it worked
229
586000
2000
I vetmi rast kur funksiononte
10:03
is when the helium atoms were very, very far apart.
230
588000
3000
ish kur atomet e heliumit qenë shumë, shumë larg njëri-tjetrit.
10:06
The helium atoms had to be very far apart.
231
591000
2000
Atomet e heliumit duhej të ishin shumë larg njëri-tjetrit.
10:08
And unfortunately, the helium atoms in liquid helium
232
593000
2000
Dhe për fat të keq, atomet e heliumit në heliumin e lëngët
10:10
are right on top of each other.
233
595000
2000
janë njëri drejt e sipër tjetrit.
10:12
Feynman decided, as a sort of amateur helium physicist,
234
597000
3000
Feynman-i vendosi, si prej fizikani amator të heliumit,
10:15
that he would try to figure it out.
235
600000
3000
që do të provonte ta gjente.
10:18
He had an idea, a very clear idea.
236
603000
2000
Pati një ide, një ide shumë të mençur.
10:20
He would try to figure out
237
605000
2000
Do të provonte të gjente se
10:22
what the quantum wave function
238
607000
2000
si do të ishte funksioni i valës kuantike
10:24
of this huge number of atoms looked like.
239
609000
2000
për këtë numër të stërmadh atomesh.
10:26
He would try to visualize it,
240
611000
2000
Do të përpiqej ta vizualizonte atë,
10:28
guided by a small number of simple principles.
241
613000
3000
i udhëhequr nga një numër i vogël parimesh të thjeshta.
10:31
The small number of simple principles were very, very simple.
242
616000
3000
Numri i vogël i parimeve të thjeshta qe shumë, shumë i thjeshtë.
10:34
The first one was
243
619000
2000
I pari qe
10:36
that when helium atoms touch each other, they repel.
244
621000
3000
që, kur atomet e heliumit prekin njëri-tjetrin, shtyhen.
10:39
The implication of that is that the wave function has to go to zero,
245
624000
3000
Pasojë e kësaj do të ishte që funksioni valor i bie të shkojë drejt zeros,
10:42
it has to vanish when the helium atoms touch each other.
246
627000
3000
i bie të zhduket, kur atomet e heliumit prekin njëri-tjetrin.
10:45
The other fact
247
630000
2000
Fakti tjetër
10:47
is that the ground state, the lowest energy state of a quantum system,
248
632000
3000
është që për gjendjen bazë, gjendja me energjinë më të pakët e një sistemi kuantik,
10:50
the wave function is always very smooth --
249
635000
4000
funksioni valor është përherë shumë i butë --
10:54
has the minimum number of wiggles.
250
639000
2000
ka numër minimum shmangiesh.
10:56
So he sat down --
251
641000
2000
Kështu pra, u ul --
10:58
and I imagine he had nothing more
252
643000
2000
dhe e përfytyroj me asgjë tjetër veç
11:00
than a simple piece of paper and a pencil --
253
645000
2000
një copë letër dhe një laps --
11:02
and he tried to write down, and did write down,
254
647000
2000
dhe u rrek të shkruante, dhe shkrojti,
11:04
the simplest function that he could think of
255
649000
3000
funksionin më të thjeshtë që mund t'ju vijë në mendje
11:07
which had the boundary conditions
256
652000
2000
që si kushte kufizuese pat
11:09
that the wave function vanish when things touch
257
654000
2000
zhdukjen e funksionit valor kur gjërat preken
11:11
and is smooth in between.
258
656000
2000
dhe që është i butë në mes
11:13
He wrote down a simple thing.
259
658000
2000
Shkrojti një gjë të thjeshtë.
11:15
It was so simple, in fact,
260
660000
2000
Në fakt, qe kaq e thjeshtë saqë
11:17
that I suspect a really smart high school student,
261
662000
2000
them se një gjimnazist vërtet i mençur,
11:19
who didn't even have calculus,
262
664000
2000
madje pa mësime analize matematike,
11:21
could understand what he wrote down.
263
666000
3000
mund ta kuptonte ç'shkrojti.
11:24
The thing was that that simple thing that he wrote down
264
669000
3000
Puna qe që ajo gjë e thjeshtë që shkroi
11:27
explained everything that was known at the time about liquid helium
265
672000
3000
shpjegonte gjithçka të njohur deri në atë kohë për heliumin e lëngët
11:30
and then some.
266
675000
2000
dhe diçka më tepër.
11:32
I've always wondered
267
677000
2000
Gjithmonë kam pyetur veten nëse profesionistët,
11:34
whether the professionals, the real professional helium physicists,
268
679000
3000
fizikanët e vërtetë profesionistë të heliumit,
11:37
were just a little bit embarrassed by this.
269
682000
3000
u turpëruan pakëz nga kjo.
11:40
They had their super-powerful technique,
270
685000
2000
Kishin teknikat e tyre super të fuqishme,
11:42
and they couldn't do as well.
271
687000
2000
dhe nuk bënë dot gjë.
11:44
Incidentally, I'll tell you what that super-powerful technique was.
272
689000
4000
Meqë jemi, do t'ju tregoj se ç'qenë këto teknika super të fuqishme.
11:48
It was the technique of Feynman diagrams.
273
693000
3000
Qenë teknikat e diagrameve të Feynman-it.
11:51
(Laughter)
274
696000
2000
(Të qeshura)
11:53
He did it again in 1968.
275
698000
3000
E përsëriti këtë më 1968-n.
11:56
In 1968, in my own university --
276
701000
2000
Më 1968-n, në universitetin tim --
11:58
I wasn't there at the time -- but in 1968,
277
703000
3000
në atë kohë nuk qeshë atje -- por më 1968-n,
12:01
they were exploring the structure of the proton.
278
706000
3000
po eksplorohej struktura e protonit.
12:04
The proton is obviously made
279
709000
2000
Dihet se protoni përbëhet
12:06
of a whole bunch of little particles.
280
711000
2000
nga një dorë pjesëzash të vockla.
12:08
This was more or less known.
281
713000
2000
Kjo qe pak a shumë e njohur.
12:10
And the way to analyze it was, of course, Feynman diagrams.
282
715000
3000
Dhe rruga për ta analizuar qe, sigurisht, diagramet e Feynman-it.
12:13
That's what Feynman diagrams were constructed for --
283
718000
3000
Për këtë punë qenë ndërtuar diagramet e Feynman-it --
12:16
to understand particles.
284
721000
2000
për të kuptuar pjesëzat.
12:18
The experiments that were going on were very simple.
285
723000
2000
Eksperimentet që po bëheshin qenë shumë të thjeshta.
12:20
You simply take the proton,
286
725000
2000
Thjesht merrni protonin,
12:22
and you hit it really sharply with an electron.
287
727000
2000
dhe e godisni shumë fort me një elektron.
12:24
This was the thing the Feynman diagrams were for.
288
729000
3000
Për këtë punë qenë diagramet e Feynman-it.
12:27
The only problem
289
732000
2000
I vetmi problem qe fakti
12:29
was that Feynman diagrams are complicated.
290
734000
2000
që diagramet e Feynman-it qenë të koklavitura.
12:31
They're difficult integrals.
291
736000
2000
Kish aty integrale të vështira.
12:33
If you could do all of them, you would have a very precise theory.
292
738000
3000
Sikur t'i zgjidhnit krejt ato, do të kishit një teori shumë të përpiktë.
12:36
But you couldn't; they were just too complicated.
293
741000
3000
Por nuk i zgjidhnit dot; thjesht qenë shumë të ndërlikuara.
12:39
People were trying to do them.
294
744000
2000
Disa po përpiqeshin t'i zgjidhnin.
12:41
You could do a one loop diagram. Don't worry about one loop.
295
746000
3000
Mund t'ia dilnit për një diagram me një lakore. Me një lakore nuk ka problem.
12:44
One loop, two loops -- maybe you could do a three loop diagram,
296
749000
3000
Një lakore, dy lakore -- ndoshta mund t'ia dilnit për një diagram me tri lakore,
12:47
but beyond that, you couldn't do anything.
297
752000
2000
por për më tej nuk bënit dot gjë.
12:49
Feynman said, "Forget all of that.
298
754000
2000
Feynman-i tha, "Harrojeni krejt këtë.
12:51
Just think of the proton
299
756000
2000
Le ta mendojmë protonin
12:53
as an assemblage of little particles --
300
758000
2000
si një grumbull pjesëzash të vockla --
12:55
a swarm of little particles."
301
760000
2000
si një hoje pjesëzash të vockla."
12:57
He called them partons. He called them partons.
302
762000
3000
I quajti partone. Partone i emërtoi.
13:00
He said, "Just think of it as a swarm of partons
303
765000
2000
Tha, "Thjesht mendojeni si një hoje partonesh
13:02
moving real fast."
304
767000
2000
që lëvizin vërtet shpejt."
13:04
Because they're moving real fast,
305
769000
4000
Ngaqë lëvizin vërtet shpejt,
13:08
relativity says the internal motions go very slow.
306
773000
4000
relativiteti na thotë se lëvizjet e brendshme do të ngadalësohen mjaft.
13:12
The electron hits it suddenly.
307
777000
2000
Papritmas godet elektroni.
13:14
It's like taking a very sudden snapshot of the proton.
308
779000
3000
Si të bënit papritmas një foto të protonit.
13:17
What do you see?
309
782000
2000
Çfarë duket?
13:19
You see a frozen bunch of partons.
310
784000
5000
Do të dukej një dorë partonesh të palëvizshme.
13:24
They don't move, and because they don't move
311
789000
2000
Nuk lëvizin, dhe ngaqë nuk lëvizin
13:26
during the course of the experiment,
312
791000
2000
gjatë kohëzgjatjes së eksperimentit,
13:28
you don't have to worry about how they're moving.
313
793000
2000
nuk keni pse shqetësoheni se si lëvizin.
13:30
You don't have to worry about the forces between them.
314
795000
2000
Nuk keni pse shqetësoheni rreth forcave mes tyre.
13:32
You just get to think of it
315
797000
2000
Thjesht i mendoni
13:34
as a population
316
799000
2000
si një popullatë
13:36
of frozen partons.
317
801000
3000
partonesh të palëvizshme.
13:39
This was the key to analyzing these experiments.
318
804000
3000
Ky qe çelësi i analizimit të këtyre eksperimenteve.
13:42
Extremely effective, it really did --
319
807000
3000
Tejet i efektshëm, bëri vërtet punë --
13:45
somebody said the word revolution is a bad word.
320
810000
2000
dikush ka thënë që fjala revolucion është fjalë e keqe.
13:47
I suppose it is, so I won't say revolution --
321
812000
3000
Them se duhet të jetë, ndaj nuk po them revolucion --
13:50
but it certainly evolved very, very deeply
322
815000
3000
por pa dyshim që e shtyu shumë, shumë, përpara
13:53
our understanding of the proton,
323
818000
3000
idenë tonë të protonit,
13:56
and of particles beyond that.
324
821000
2000
dhe të pjesëzave përtej tij.
13:58
Well, I had some more that I was going to tell you
325
823000
2000
Kisha dhe ca gjëra të tjera për t'ju treguar
14:00
about my connection with Feynman,
326
825000
2000
lidhur me lidhjen time me Feynman-in,
14:02
what he was like,
327
827000
2000
se si ishte,
14:04
but I see I have exactly half a minute.
328
829000
2000
por shoh që më mbetet vetëm gjysmë minute.
14:06
So I think I'll just finish up
329
831000
2000
Ndaj them ta mbyll thjesht
14:08
by saying I actually don't think Feynman would have liked this event.
330
833000
4000
duke thënë se nuk mendoj që Feynman-it do t'i kish pëlqyer kjo veprimtari.
14:12
I think he would have said,
331
837000
3000
Mendoj se do të kish thënë,
14:15
"I don't need this."
332
840000
3000
"Nuk më duhet kjo."
14:18
But how should we honor Feynman?
333
843000
3000
Por si ta nderojmë Feynman-in?
14:21
How should we really honor Feynman?
334
846000
2000
Si ta nderojmë vërtet Feynman-in?
14:23
I think the answer is we should honor Feynman
335
848000
3000
Them se përgjigja është që Feynman-it i bëjmë nder
14:26
by getting as much baloney
336
851000
2000
duke hequr nga sanduiçet tona
14:28
out of our own sandwiches as we can.
337
853000
3000
sa më shumë krunde të mundemi.
14:31
Thank you.
338
856000
2000
Faleminderit.
14:33
(Applause)
339
858000
3000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Leonard Susskind - PhysicistLeonard Susskind works on string theory, quantum field theory, quantum statistical mechanics and quantum cosmology at Stanford.
Why you should listen
Leonard Susskind is the Felix Bloch Professor of Physics at Stanford University. His research interests include string theory, quantum field theory, quantum statistical mechanics, and quantum cosmology. He received the Pregel Award from the New York Academy of Science (1975), and the J. J. Sakurai Prize of the American Physical Society (1998) "for his pioneering contributions to hadronic string models, lattice gauge theories, quantum chromodynamics, and dynamical symmetry breaking." He is a member of the National Academy of Sciences and the American Academy of Arts and Sciences and, since 2009, has been serving as Director of the Stanford Institute for Theoretical Physics.
He is a recent recipient of the Los Angeles Times Book Award in Science and Technology for The Black Hole War: My Battle with Stephen Hawking to Make the World Safe for Quantum Mechanics.
Leonard Susskind | Speaker | TED.com