TED2013
Jared Diamond: How societies can grow old better
Jared Diamond: Si munden shoqëritë të plaken më mirë
Filmed:
Readability: 5.2
1,100,581 views
Eshtë një ironi prapa përpjekjeve për të zgjatur jetën njerëzore:
Nuk është piknik të jesh një i moshuar në një shoqëri me të rinj.
Të moshuarit mund të izolohen, duke mos pasur punë kuptimplotë dhe të lirë. Në këtë bisedë intriguese, Jared Diamond shikon se si shoqëritë e ndryshme i trajtojnë të moshuarit -- disa më mirë, disa më keq -- dhe sugjeron që të gjithë të përfitojnë nga eksperienca.
Jared Diamond - Civilization scholar
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
To give me an idea of how many of you here
0
745
2229
Për të më dhënë një ide se sa prej jush
00:14
may find what I'm about to tell you
1
2974
2122
do te gjeni vlerë praktike
00:17
of practical value,
2
5096
1625
ne çfarë do t'ju them
00:18
let me ask you please to raise your hands:
3
6721
2689
ju lutem ngrini dorën
00:21
Who here is either over 65 years old
4
9410
3567
Cili nga ju është më i vjetër se 65 vjet
00:24
or hopes to live past age 65
5
12977
3769
ose ka dëshirë të jetojë më shumë se 65 vjet
00:28
or has parents or grandparents who did live
6
16746
2945
ose ka prindërit ose gjyshërit të cilët
00:31
or have lived past 65,
7
19691
1967
kanë jetuar më shumë se 65 vjet
00:33
raise your hands please. (Laughter)
8
21658
2585
ngrini dorën. (Te qeshura)
00:36
Okay. You are the people to whom my talk
9
24243
2154
Ok. Ju jeni njerëzit për të cilët biseda ime
00:38
will be of practical value. (Laughter)
10
26397
2434
do të jetë vlerë praktike. (Te qeshura)
00:40
The rest of you
11
28831
1657
Për ju të tjerët
00:42
won't find my talk personally relevant,
12
30488
1788
biseda ime nuk do të jetë personalisht e përshtatshme
00:44
but I think that you will still find the subject
13
32276
1914
por mendoj se do ta gjeni ketë çështje
00:46
fascinating.
14
34190
1647
magjepsëse.
00:47
I'm going to talk about growing older
15
35837
1632
Do të flas për plakjen
00:49
in traditional societies.
16
37469
2419
në shoqëritë tradicionale
00:51
This subject constitutes just one chapter
17
39888
2746
Kjo çështje përbën vetëm një kapitull
00:54
of my latest book, which compares
18
42634
2591
të librit tim më të ri, i cili i krahason
00:57
traditional, small, tribal societies
19
45225
3217
shoqërite tradicionale, të vogla, dhe ato fisnore
01:00
with our large, modern societies,
20
48442
2550
me ato të medhatë, shoqeritë moderne
01:02
with respect to many topics
21
50992
1625
në krahasim me shumë tema
01:04
such as bringing up children,
22
52617
1859
siç janë edukimi i fëmijëve
01:06
growing older, health, dealing with danger,
23
54476
3921
plakjen, shëndetin, përballjen me rrezikun
01:10
settling disputes, religion
24
58397
2345
zgjidhjen e problemeve, fenë
01:12
and speaking more than one language.
25
60742
2791
dhe të folurit të më shumë se një gjuhe
01:15
Those tribal societies, which constituted
26
63533
2557
Ato shoqëri fisnore, të cilat përbënin
01:18
all human societies for most of human history,
27
66090
2985
të gjitha shoqërite njerëzore për
shumicën e historisë së njerëzimit
shumicën e historisë së njerëzimit
01:21
are far more diverse than are our modern,
28
69075
3294
janë shumë më të ndryshme se ato moderne
01:24
recent, big societies.
29
72369
2167
bashkëkohore, shoqërite e mëdha
01:26
All big societies that have governments,
30
74536
2363
Të gjitha shoqërite e mëdha qe kanë sistem qeverisjeje
01:28
and where most people are strangers to each other,
31
76899
2266
dhe ku shumica e njerëzve janë të huaj për njëri tjetrin
01:31
are inevitably similar to each other
32
79165
2348
janë në mënyrë të pashmangshme të ngjashme
01:33
and different from tribal societies.
33
81513
2848
dhe të ndryshme me shoqërite fisnore
01:36
Tribes constitute thousands of natural experiments
34
84361
3311
Fiset përbëjnë mijëra eksperimente natyrale
01:39
in how to run a human society.
35
87672
2549
në atë se si të udhëhiqet shoqëria njerëzore.
01:42
They constitute experiments from which we ourselves
36
90221
2807
Ato përbëjnë eksperimente prej të cilave ne
01:45
may be able to learn.
37
93028
2402
mund të mësojmë për veten tonë.
01:47
Tribal societies shouldn't be scorned
38
95430
2020
Shoqërite fisnore nuk duhet të përcmohen
01:49
as primitive and miserable,
39
97450
1736
si primitive dhe të mjera
01:51
but also they shouldn't be romanticized
40
99186
2371
po ashtu nuk duhet edhe të romanticizohen
01:53
as happy and peaceful.
41
101557
2217
si të lumtura dhe paqësore
01:55
When we learn of tribal practices,
42
103774
2259
Kur mësojme për praktikat fisnore
01:58
some of them will horrify us,
43
106033
1774
disa prej tyre do të na tmerrojnë
01:59
but there are other tribal practices which,
44
107807
2550
por ka edhe të atilla të cilat
02:02
when we hear about them,
45
110357
1349
kur dëgjojmë për to
02:03
we may admire and envy
46
111706
1947
mund ti admirojmë dhe ti kemi zili
02:05
and wonder whether we could adopt those practices
47
113653
2224
dhe të mendojmë nëse mund ti marrim ato praktika
02:07
ourselves.
48
115877
2697
për veten tone.
02:10
Most old people in the U.S. end up living
49
118574
3087
Shumica e njerëzve të moshuar në SH.B.A
përfundojnë te jetojne
përfundojnë te jetojne
02:13
separately from their children
50
121661
1987
të ndarë nga fëmijët e tyre
02:15
and from most of their friends
51
123648
1506
dhe prej shokëve të tyre
02:17
of their earlier years,
52
125154
1692
të viteve të hershme
02:18
and often they live in separate
retirements homes for the elderly,
retirements homes for the elderly,
53
126846
3854
dhe shpesh jetojnë në shtëpi të veçanta për pleq
02:22
whereas in traditional societies,
54
130700
2208
ndersa në shoqërite tradicionale,
02:24
older people instead live out their lives
55
132908
2834
njerëzit e vjetër jetojnë jetët e tyre
02:27
among their children, their other relatives,
56
135742
2166
midis fëmijëve, të afërmve,
02:29
and their lifelong friends.
57
137908
2397
dhe shokëve të tyre të vjeter.
02:32
Nevertheless, the treatment of the elderly
58
140305
2169
Megjithatë, kujdesja e të vjetërve
02:34
varies enormously among traditional societies,
59
142474
3165
dallon shumë ndërmjet shoqërive tradicionale
02:37
from much worse to much better
60
145639
2181
prej shumë më keq në shumë më mirë
02:39
than in our modern societies.
61
147820
2958
se sa në shoqërië tona moderne
02:42
At the worst extreme, many traditional societies
62
150778
2797
Në ekstremin më të keq, shumica e shoqërive tradicionale
02:45
get rid of their elderly
63
153575
1813
i heqin qafe të moshuarit
02:47
in one of four increasingly direct ways:
64
155388
3531
në një nga katër mënyrat direkte:
02:50
by neglecting their elderly
65
158919
1663
duke i mosperfillur të moshuarit
02:52
and not feeding or cleaning them until they die,
66
160582
3429
dhe duke mos i ushqyer apo pastruar ata deri sa të vdesin
02:56
or by abandoning them when the group moves,
67
164011
3054
ose duke i braktisur ata kur grupi lëviz,
02:59
or by encouraging older people to commit suicide,
68
167065
3139
ose duke i motivuar për të bërë vetëvrasje,
03:02
or by killing older people.
69
170204
3045
ose duke i vrarë të moshuarit.
03:05
In which tribal societies do children
70
173249
2749
Në cilat shoqëri fisnore fëmijët
03:07
abandon or kill their parents?
71
175998
2386
i braktisin ose i vrasin prindërit e tyre?
03:10
It happens mainly under two conditions.
72
178384
3024
Ndodh kryesisht nën dy kushte
03:13
One is in nomadic, hunter-gather societies
73
181408
2980
Nëse gjenden në një shoqëri nomade, mbledhës-gjuetarë
03:16
that often shift camp
74
184388
1723
që shpesh i lëvizin kampet
03:18
and that are physically incapable
75
186111
2179
dha janë fizikisht të paaftë
03:20
of transporting old people who can't walk
76
188290
3123
për të transportuar të moshuarit të cilët nuk mund të ecin
03:23
when the able-bodied younger people already
77
191413
2560
kur njerëzit që e kanë të mundur ti bartin ata
03:25
have to carry their young children
78
193973
1935
duhet të bartin femijët e tyre
03:27
and all their physical possessions.
79
195908
2818
dhe të gjitha zotërimet e tyre
03:30
The other condition is in societies
80
198726
2164
Kushti tjetër është në shoqëritë
03:32
living in marginal or fluctuating environments,
81
200890
3310
të cilët jetojnë në ambiente anësore dhe te luhatshme
03:36
such as the Arctic or deserts,
82
204200
2333
siç janë Arktiku ose në shkretetira
03:38
where there are periodic food shortages,
83
206533
2584
ku ka periudha të mungesës së ushqimit
03:41
and occasionally there just isn't enough food
84
209117
1929
dhe here pas here nuk ka ushqim te mjaftueshëm
03:43
to keep everyone alive.
85
211046
2480
për të mbajtur të gjithë të gjallë.
03:45
Whatever food is available has to be reserved
86
213526
2424
Çfardo ushqimi që është në dispozicion duhet të ruhet
03:47
for able-bodied adults and for children.
87
215950
4325
për të rriturit me trup të shëndetshëm dhe për fëmijët
03:52
To us Americans, it sounds horrible
88
220275
2900
Për ne Amerikanët, tingëllon tmerrshëm
03:55
to think of abandoning or killing
89
223175
2233
të menduarit për braktisje apo vrasje
03:57
your own sick wife or husband
90
225408
2181
të gruas apo burrit tënd të sëmurë
03:59
or elderly mother or father,
91
227589
2299
ose të moshuarit, nënën apo babanë
04:01
but what could those traditional societies
92
229888
3759
por cka do të mund të bënin ndryshe këto
04:05
do differently?
93
233647
1483
shoqëri?
04:07
They face a cruel situation of no choice.
94
235130
3820
Ata ballafaqohen me situata mizore e pa zgjidhje
04:10
Their old people had to do it to their own parents,
95
238950
2995
Të moshuarit e tyre duhet t'ja bënin prindërve të tyre,
04:13
and the old people know
96
241945
1288
dhe te vjetrit e dijnë
04:15
what now is going to happen to them.
97
243233
3151
çfarë do tju ndodhe atyre.
04:18
At the opposite extreme
98
246384
1814
Në ekstremin e kundërt
04:20
in treatment of the elderly, the happy extreme,
99
248198
2679
në kujdesjen e të moshuarve, ekstremi i lumtur,
04:22
are the New Guinea farming societies
100
250877
1987
janë shoqërite bujqësore të Guinesë së Re
04:24
where I've been doing my fieldwork
for the past 50 years,
for the past 50 years,
101
252864
2997
ku kam bërë punën në terren për 50 vitet e kaluara
04:27
and most other sedentary traditional societies
102
255861
3247
dhe shumica e shoqërive të tjera tradicionale të ndenjura
04:31
around the world.
103
259108
2086
rreth botës.
04:33
In those societies, older people are cared for.
104
261194
2948
Në ato shoqëri, të rinjtë kujdesen per të moshuarit
04:36
They are fed. They remain valuable.
105
264142
2350
Ata ushqehen. Ata mbeten me vlerë.
04:38
And they continue to live in the same hut
106
266492
2188
Dhe vazhdojnë të jetojnë në të njejtën shtëpizë
04:40
or else in a nearby hut near their children,
107
268680
2687
ose në një tjetër shtëpize afër fëmijëve
04:43
relatives and lifelong friends.
108
271367
3899
të afërmve dhe shokëve të tyre.
04:47
There are two main sets of reasons for this variation
109
275266
2432
Ekzitojnë dy struktura kryesore të arsyeve për këtë ndryshim
04:49
among societies in their treatment
110
277698
2355
nëpër shoqëritë në trajtimin e tyre
04:52
of old people.
111
280053
1397
për të moshuarit.
04:53
The variation depends especially
112
281450
1637
Ndryshimi varet vecanërisht
04:55
on the usefulness of old people
113
283087
2270
në dobinë e të moshuarve
04:57
and on the society's values.
114
285357
2713
dhe në vlerat e shoqërisë.
05:00
First, as regards usefulness,
115
288070
2323
E para, sa i përket dobisë
05:02
older people continue to perform useful services.
116
290393
3455
të moshuarit vazhdojnë të bëjnë shërbime të dobishme.
05:05
One use of older people in traditional societies
117
293848
2685
Një përdorim i të moshuarve në shoqëritë tradicionale,
05:08
is that they often are still effective
118
296533
2000
është se ata ende janë efektiv
05:10
at producing food.
119
298533
2413
në të prodhuarit e ushqimit.
05:12
Another traditional usefulness of older people
120
300946
2413
Një tjetër dobi tradicionale e të moshuarve
05:15
is that they are capable of babysitting
121
303359
3279
është se ata janë të aftë për kujdesjen e fëmijëve,
05:18
their grandchildren,
122
306638
1694
nipërve dhe mbesave të tyre,
05:20
thereby freeing up their own adult children,
123
308332
2670
kështu duke i dhënë hapësirë fëmijëve të tyre të rritur,
05:23
the parents of those grandchildren,
124
311002
1871
prindërit e atyre nipërve dhe mbesave
05:24
to go hunting and gathering
food for the grandchildren.
food for the grandchildren.
125
312873
3473
te shkojnë për gjueti dhe te mbledhin ushqimi për nipërit.
05:28
Still another traditional value of older people
126
316346
2205
Prapë një tjetër vlerë tradicionale e të moshuarve
05:30
is in making tools, weapons, baskets,
127
318551
2920
është në të bërit të mjeteve, armëve, shportave,
05:33
pots and textiles.
128
321471
1957
vazove dhe rrobave.
05:35
In fact, they're usually the people who are best at it.
129
323428
3249
Në fakt, ata janë njerëzit që i bëjnë më së miri këto punë.
05:38
Older people usually are the leaders
130
326677
2768
Të moshuarit zakonisht janë liderët
05:41
of traditional societies,
131
329445
1849
e shoqërive tradicionale
05:43
and the people most knowledgeable about politics,
132
331294
3259
dhe njerëzit që dijnë më së shumti për politikat,
05:46
medicine, religion, songs and dances.
133
334553
3999
barërat, fenë, këngët, dhe vallzimet.
05:50
Finally, older people in traditional societies
134
338552
2452
Përfundimisht, të moshuarit në shoqëritë tradicionale
05:53
have a huge significance that would never occur
135
341004
3927
kanë vlerë të madhe e cila kurrë nuk do të kishte ndodhur
05:56
to us in our modern, literate societies,
136
344931
3676
tek shoqëritë tona moderne, të shkolluara,
06:00
where our sources of information are books
137
348607
2415
ku burimet tona te informimit janë librat
06:03
and the Internet.
138
351022
1684
dhe interneti.
06:04
In contrast, in traditional societies without writing,
139
352706
3423
Në të kundërtën, në shoqëritë tradicionale pa shkrim,
06:08
older people are the repositories of information.
140
356129
3686
të moshuarit janë personat e besuar të informacionit.
06:11
It's their knowledge that spells the difference
141
359815
2565
Eshtë dituria e tyre që e thote dallimin
06:14
between survival and death for their whole society
142
362380
3750
ndërmjet shpëtimit dhe vdekjes për gjithë shoqërinë e tyre,
06:18
in a time of crisis caused by rare events
143
366130
3258
në kohë krize të shkaktuara nga ngjarje të rralla,
06:21
for which only the oldest people alive
144
369388
2595
për të cilat vetëm më të moshuarit
06:23
have had experience.
145
371983
2289
kanë pasur eksperiencë.
06:26
Those, then, are the ways in which older people
146
374272
2470
Ato, pastaj, janë mënyrat në të cilat të moshuarit
06:28
are useful in traditional societies.
147
376742
2903
janë të nevojshëm në shoqëritë tradicionale.
06:31
Their usefulness varies and contributes
148
379645
2562
Nevojshmëria e tyre ndryshon dhe kontribon
06:34
to variation in the society's treatment
149
382207
2618
për të ndryshuar trajtimin e shoqërisë
06:36
of the elderly.
150
384825
2000
ndaj të moshuarve
06:38
The other set of reasons for variation
151
386825
1819
Struktura tjetër e arsyeve për ndryshim
06:40
in the treatment of the elderly is
152
388644
1875
në trajtimin e të moshuarve janë
06:42
the society's cultural values.
153
390519
3235
vlerat kulturore të shoqërisë.
06:45
For example, there's particular emphasis
154
393754
2026
Për shembull, është një shprehje e veçantë
06:47
on respect for the elderly in East Asia,
155
395780
3209
për respektin ndaj të moshuarve në Azine Lindore
06:50
associated with Confucius' doctrine
156
398989
2911
lidhur me doktrinën e Konfucit
06:53
of filial piety, which means obedience,
157
401900
3550
te devotshmërisë filiale, që do të thotë bindje,
06:57
respect and support for elderly parents.
158
405450
4094
respekt dhe mbështetje për prindërit e moshuar.
07:01
Cultural values that emphasize
respect for older people
respect for older people
159
409544
3713
Vlerat kulturore që thekson respektin për më të vjetrit
07:05
contrast with the low status of the elderly
160
413257
2817
kontrast me statusin e ulët e të moshuarve
07:08
in the U.S.
161
416074
2162
në SH.B.A.
07:10
Older Americans are at a big disadvantage
162
418236
2558
Amerikanët më të vjetër janë në një situatë të pafavorshme
07:12
in job applications.
163
420794
2113
kur aplikojne per punë.
07:14
They're at a big disadvantage in hospitals.
164
422907
2535
Janë në një situatë të pafavorshme në spitale.
07:17
Our hospitals have an explicit policy
165
425442
2623
Spitalet tona kanë një rregullore eksplicite
07:20
called age-based allocation of healthcare resources.
166
428065
4967
qe kontrollon shperndarjen e burimeve
të kujdesit shëndetësor të bazuara në moshë.
të kujdesit shëndetësor të bazuara në moshë.
07:25
That sinister expression means that
167
433032
2773
Ajo shprehje e ligë do të thotë
07:27
if hospital resources are limited,
168
435805
2206
nëse burimet e spitaleve janë të limituara,
07:30
for example if only one donor heart
169
438011
2050
për shembull nëse vetëm një donator zemre
07:32
becomes available for transplant,
170
440061
2298
vihet në dispozicion për transplant
07:34
or if a surgeon has time to operate
171
442359
2102
ose nëse një kirurg ka kohë për të operuar
07:36
on only a certain number of patients,
172
444461
2511
në një numër të caktuar pacientësh,
07:38
American hospitals have an explicit policy
173
446972
2950
spitalet Amerikane kanë një rregull eksplicit
07:41
of giving preference to younger patients
174
449922
2320
e të dhënit përparësi pacientëve të rinj
07:44
over older patients
175
452242
1480
ndaj atyre të vjetër
07:45
on the grounds that younger patients are considered
176
453722
3244
për arsye se pacientët më të rinj konsiderohen
07:48
more valuable to society
177
456966
1817
më të vlefshëm në shoqëri,
07:50
because they have more years of life ahead of them,
178
458783
2645
sepse ata kanë më shumë vite në jetët e tyre,
07:53
even though the younger patients have fewer years
179
461428
2660
edhe pse pacientët më të rinj kanë më pak vite
07:56
of valuable life experience behind them.
180
464088
3982
me eksperiencë jetësore të vlefshme prapa tyre.
08:00
There are several reasons for this low status
181
468070
2228
Ka disa aryse për këtë status të ulët
08:02
of the elderly in the U.S.
182
470298
2342
për të moshuarit në SH.B.A
08:04
One is our Protestant work ethic
183
472640
3185
Njëra është etika protestante e punës
08:07
which places high value on work,
184
475825
2313
e cila vë vlerë të madhe mbi punën,
08:10
so older people who are no longer working
185
478138
2223
në këtë mënyrë që njerëzit e moshuar
që nuk punojnë më
që nuk punojnë më
08:12
aren't respected.
186
480361
1983
nuk janë të respektuar
08:14
Another reason is our American emphasis
187
482344
2857
Një aryse tjetër është shprehja jonë Amerikane
08:17
on the virtues of self-reliance and independence,
188
485201
3383
mbi virtytet e vetë-mbështetjes dhe pavarësise
08:20
so we instinctively look down on older people
189
488584
3069
kështu që ne instiktivisht shikojmë poshtë
mbi njerëzit e moshuar
mbi njerëzit e moshuar
08:23
who are no longer self-reliant and independent.
190
491653
3597
të cilët nuk janë më te vetedijshem dhe të pavarur.
08:27
Still a third reason is our American cult of youth,
191
495250
4101
Ende një arsye e tretë është kulti jone Amerikan i të rinjëve
08:31
which shows up even in our advertisements.
192
499351
2808
i cili shfaqet edhe në reklamat tona.
08:34
Ads for Coca-Cola and beer always depict
193
502159
3264
Reklamat për Coca-Cola-n dhe birrën
gjithmonë përshkruajnë
gjithmonë përshkruajnë
08:37
smiling young people,
194
505423
1555
buzëqeshjen e të rinjëve
08:38
even though old as well as young people
195
506978
1970
edhe pse edhe të moshuarit si të rinjtë
08:40
buy and drink Coca-Cola and beer.
196
508948
2322
blejnë dhe pijnë Coca-Cola dhe birrë.
08:43
Just think, what's the last time you saw
197
511270
2003
Vetëm mendojeni, kur është hera e fundit kur ke parë
08:45
a Coke or beer ad depicting smiling people
198
513273
2677
një reklamë të Coca-Colës apo birrës
ku përshkruhen njerëzit e buzëqeshur
ku përshkruhen njerëzit e buzëqeshur
08:47
85 years old? Never.
199
515950
2949
85 vjeçar? Kurrë.
08:50
Instead, the only American ads
200
518899
1806
Në vend të kësaj, reklamat e vetme Amerikane
08:52
featuring white-haired old people
201
520705
2006
që përmbajnë të moshuar më flokë të bardhë
08:54
are ads for retirement homes and pension planning.
202
522711
3865
janë reklamat për shtëpitë e pensionimit
dhe palnifikimin e pensionit
dhe palnifikimin e pensionit
08:58
Well, what has changed in the status
203
526576
2050
Mirë, çfarë ka ndërruar në statusin
09:00
of the elderly today
204
528626
1983
e të moshuarve sot
09:02
compared to their status in traditional societies?
205
530609
3389
krahasuar me statusin në shoqëritë tradicionale?
09:05
There have been a few changes for the better
206
533998
1870
Ka pasur disa ndryshime për më të mirë
09:07
and more changes for the worse.
207
535868
2205
dhe më shumë ndryshime për të keq.
09:10
Big changes for the better
208
538073
1601
Ndryshimet e mëdha për të mirë
09:11
include the fact that today we enjoy
209
539674
2151
përfshijnë faktin se sot ne gëzojmë
09:13
much longer lives,
210
541825
1984
jetë më të gjata,
09:15
much better health in our old age,
211
543809
2294
shëndet më të mirë në pleqërine tonë
09:18
and much better recreational opportunities.
212
546103
3638
dhe mundësi shumë më të mëdha çlodhjeje
09:21
Another change for the better is that we now have
213
549741
2270
Një tjetër ndryshim për të mirë është se ne tani kemi
09:24
specialized retirement facilities
214
552011
2840
objektet e specializuara për pensionistët
09:26
and programs to take care of old people.
215
554851
3351
dhe programe për tu kujdesur për të moshuarit.
09:30
Changes for the worse begin with the cruel reality
216
558202
2868
Ndryshimet për më këq fillojnë me realitetin mizor
09:33
that we now have
217
561070
1689
që ne tani kemi
09:34
more old people and fewer young people
218
562759
2574
më shumë njerëz të moshuar dhe më pak të rinj
09:37
than at any time in the past.
219
565333
2684
se sa kurdo në të kaluarën
09:40
That means that all those old people
220
568017
1751
Kjo do të thotë se të gjithë ata të moshuar
09:41
are more of a burden on the few young people,
221
569768
2425
janë më shumë si barrë në disa të rinj
09:44
and that each old person has less individual value.
222
572193
4486
dhe se secili i moshuar ka më pak vlerë individuale.
09:48
Another big change for the worse
in the status of the elderly
in the status of the elderly
223
576679
3184
Një tjetër ndryshim për të keq në statusin e të moshuarve
09:51
is the breaking of social ties with age,
224
579863
2677
është thyerja e lidhjeve shoqërore me moshën
09:54
because older people, their children,
225
582540
1844
sepse të moshuarit, fëmijët e tyre,
09:56
and their friends,
226
584384
1316
dhe shokët e tyre,
09:57
all move and scatter independently of each other
227
585700
2850
të gjithë lëvizin të shpërndarë nga njëri tjetri
10:00
many times during their lives.
228
588550
2254
shumë herë gjatë jetës së tyre.
10:02
We Americans move on the average
229
590804
1813
Ne Amerikanët lëvizim mesatarisht
10:04
every five years.
230
592617
1953
çdo 5 vjet.
10:06
Hence our older people are likely
231
594570
2031
Kështu për të moshuarit tanë është më e mundshme
10:08
to end up living distant from their children
232
596601
2307
të përfundojne duke jetuar larg nga fëmijët e tyre
10:10
and the friends of their youth.
233
598908
2803
dhe shokëve të rinisë
10:13
Yet another change for the worse
in the status of the elderly
in the status of the elderly
234
601711
3162
Ende një tjetër ndryshim për të keq
në statusin e të moshuarve
në statusin e të moshuarve
10:16
is formal retirement from the workforce,
235
604873
3730
është pensionimi formal prej forcës puntore
10:20
carrying with it a loss of work friendships
236
608603
2750
duke bartur me vete një humbje të shokëve të punës
10:23
and a loss of the self-esteem associated with work.
237
611353
4140
dhe një humbje të vetëbesimit që lidhet me punën
10:27
Perhaps the biggest change for the worse
238
615493
2485
Ndoshta ndryshimi më i madhë për të keq
10:29
is that our elderly are objectively
239
617978
2873
është që të moshuarit tanë janë objektivisht
10:32
less useful than in traditional societies.
240
620851
3162
më pak të vlefshëm se sa në shoqëritë tradicionale.
10:36
Widespread literacy means that they are no longer
241
624013
2963
Literatura e përhapur do të thotë se ata nuk janë më
10:38
useful as repositories of knowledge.
242
626976
2631
të vlefshëm sikur personat e besuar të diturisë.
10:41
When we want some information,
243
629607
1943
Kur neve na duhet informacion,
10:43
we look it up in a book or we Google it
244
631550
2261
ne e kerkojmë në një libër ose e kërkojmë në Google
10:45
instead of finding some old person to ask.
245
633811
3470
në vend që ta gjejmë një të moshuar për ta pyetur.
10:49
The slow pace of technological change
246
637281
2087
Ritmi i ngadaltë i ndryshimit teknologjik
10:51
in traditional societies
247
639368
1822
në shoqëritë tradicionale
10:53
means that what someone learns there as a child
248
641190
2850
do të thotë se diçka që dikush e mëson si fëmijë
10:56
is still useful when that person is old,
249
644040
2659
është i vlefshëm edhe kur ai person është i moshuar
10:58
but the rapid pace of technological change today
250
646699
3603
por ritmi i shpejtë i ndryshimit teknologjik sot
11:02
means that what we learn as children
251
650302
2067
do të thotë se çka ne mësojmë si fëmijë
11:04
is no longer useful 60 years later.
252
652369
2890
nuk është i nevojshëm pas 60 vjetëve.
11:07
And conversely, we older people are not fluent
253
655259
2379
Dhe anasjelltas, ne të moshuarit nuk jemi të rrjedhshëm
11:09
in the technologies essential for surviving
254
657638
3034
në teknologjitë esenciale për të mbijetuar
11:12
in modern society.
255
660672
1971
në shoqërinë moderne.
11:14
For example, as a 15-year-old,
256
662643
2173
Për shembull, si 15 vjecar,
11:16
I was considered outstandingly
good at multiplying numbers
good at multiplying numbers
257
664816
3590
unë konsiderohesha i shkëlqyeshëm
në shumëzimin e numrave
në shumëzimin e numrave
11:20
because I had memorized the multiplication tables
258
668406
3195
sepse më duhej ti mësoj përmendësh
tabelat e shumëzimit
tabelat e shumëzimit
11:23
and I know how to use logarithms
259
671601
2145
dhe e di si të përdor logaritmat
11:25
and I'm quick at manipulating a slide rule.
260
673746
2863
dhe jam i shpejtë në manipulimin e një rregulli
11:28
Today, though, those skills are utterly useless
261
676609
3086
Sot, ndonëse, këto aftesi janë krejtësishtte panevojshme
11:31
because any idiot
262
679695
2371
sepse çdo idiot
11:34
can now multiply eight-digit numbers
263
682066
2358
mund të shumëzojë numrat 8 shifrorë
11:36
accurately and instantly with a pocket calculator.
264
684424
3187
saktësisht dhe menjëherë me një kalkulatriçe xhepi
11:39
Conversely, I at age 75
265
687611
2170
Anasjelltas, unë në moshën 75 vjeçare
11:41
am incompetent at skills
266
689781
2664
jam i paaftë në aftësitë
11:44
essential for everyday life.
267
692445
2454
e nevojshme për jetën e përditshme
11:46
My family's first TV set in 1948
268
694899
2784
Kompleti i parë i televizionit i famijes time në 1948-ten
11:49
had only three knobs that I quickly mastered:
269
697683
3053
ka pasur vetëm tri butona që unë i mësova shumë shpejt
11:52
an on-off switch, a volume knob,
270
700736
2750
një buton për ndezje/fikje, një buton për zërin
11:55
and a channel selector knob.
271
703486
2221
dhe një për të ndryshuar kanalet.
11:57
Today, just to watch a program
272
705707
2088
Sot, vetëm për të shikuar një program
11:59
on the TV set in my own house,
273
707795
2456
në televizion në shtëpinë time
12:02
I have to operate a 41-button TV remote
274
710251
3717
duhet të punoj me një remotë me 41 butona
12:05
that utterly defeats me.
275
713968
1982
që më mund plotësisht mua.
12:07
I have to telephone my 25-year-old sons
276
715950
3014
Më duhet të telefonoj djemtë e mi 25 vjecarë
12:10
and ask them to talk me through it
277
718964
2197
dhe ti pyes të më tregojnë se si ta përdorë
12:13
while I try to push those wretched 41 buttons.
278
721161
4997
ndërsa unë mundohem ti shtyp ato 41 butona.
12:18
What can we do to improve the lives of the elderly
279
726158
2647
Çfarë mund të bëjmë ne për të përmirsuar jetët e të moshuarve
12:20
in the U.S., and to make better use of their value?
280
728805
3454
në SH.B.A., dhe ti përdorim më mirë vlerat e tyre?
12:24
That's a huge problem.
281
732259
1774
Ky është një problem i madh.
12:26
In my remaining four minutes today,
282
734033
2471
Në 4 minutat e mbetura për mua sot,
12:28
I can offer just a few suggestions.
283
736504
2577
mund t'ju ofroj disa sugjerime.
12:31
One value of older people is that they are
284
739081
1922
Një vlerë e të moshuarve është se ata janë
12:33
increasingly useful as grandparents
285
741003
3444
shumë të nevojshëm si gjyshër
12:36
for offering high-quality childcare
286
744447
2507
për të ofruar kujdesje të kualitetit të lartë për fëmijët
12:38
to their grandchildren, if they choose to do it,
287
746954
2653
për nipërit e mbesat e tyre, nëse vendosin ta bëjnë,
12:41
as more young women enter the workforce
288
749607
2849
sa më shumë gra të reja hyjnë në forcën puntore
12:44
and as fewer young parents of either gender
289
752456
2334
dhe sa më pak prindër të cdo gjinie
12:46
stay home as full-time caretakers of their children.
290
754790
3660
rrijnë në shtëpi si kujdestarë me
kohë të plotë të fëmijëve të tyre.
kohë të plotë të fëmijëve të tyre.
12:50
Compared to the usual alternatives
291
758450
2036
Duke e krahasuar me alternativat e zakonshme
12:52
of paid babysitters and day care centers,
292
760486
3598
e të paguarit kujdestarë për fëmijët
dhe qendra të kujdesit ditor
dhe qendra të kujdesit ditor
12:56
grandparents offer superior, motivated,
293
764084
3127
gjyshërit ofrojnë kujdes fëmijesh superior
12:59
experienced child care.
294
767211
2688
motivues dhe me eksperiencë.
13:01
They've already gained experience
from raising their own children.
from raising their own children.
295
769899
3266
Ata kanë eksperiencë pasi kanë rritur fëmijët e tyre.
13:05
They usually love their grandchildren,
296
773165
2344
Ata i dashurojnë nipërit e mbesat
13:07
and are eager to spend time with them.
297
775509
2665
dhe janë të etur për të kaluar më shumë kohë me ta.
13:10
Unlike other caregivers,
298
778174
1901
Përkundër kujdestarëve të tjerë
13:12
grandparents don't quit their job
299
780075
2897
gjyshërit nuk e lënë punën e tyre
13:14
because they found another job with higher pay
300
782972
2436
për shkak se e kanë gjetur një punë tjetër
me pagesë më të madhe
me pagesë më të madhe
13:17
looking after another baby.
301
785408
3513
duke u kujdesur për një fëmijë tjetër.
13:20
A second value of older people is paradoxically
302
788921
2404
Një vlerë e dytë e të moshuarve është paradoksalisht
13:23
related to their loss of value
303
791325
2661
e bazuar në humbjen e vlerës së tyre
13:25
as a result of changing world
conditions and technology.
conditions and technology.
304
793986
4073
si rezultat i të ndryshuarit kushtet
dhe teknologjinë e botës
dhe teknologjinë e botës
13:30
At the same time, older people have gained
305
798059
2036
Në të njejtën kohë, të moshuarit kanë fituar
13:32
in value today precisely because
306
800095
2311
vlerë në ditët e sotme pikërisht për shkak
13:34
of their unique experience of living conditions
307
802406
3109
të eksperiencës së tyre unike për kushtet e jetesës
13:37
that have now become rare
308
805515
1719
që tani janë bërë të rralla
13:39
because of rapid change, but that could come back.
309
807234
3310
për shkak të ndryshimit të shpejtë, por
që mund te kthehet mbrapa.
që mund te kthehet mbrapa.
13:42
For example, only Americans now in their 70s
310
810544
2954
Për shembull, vetëm Amerikanët tanë në të 70'tat
13:45
or older today can remember
311
813498
2260
ose më të moshuar mund të kujtojnë
13:47
the experience of living through a great depression,
312
815758
3328
eksperiencën e të jetuarit gjatë "depresionit te madh",
13:51
the experience of living through a world war,
313
819086
2638
eksperiencën e të jetuarit gjatë një lufte botërore
13:53
and agonizing whether or not
314
821724
2546
dhe duke menduar se a do të ishte
13:56
dropping atomic bombs would be more horrible
315
824270
3037
hedhja e bombave atomike më e keqe sesa
13:59
than the likely consequences
of not dropping atomic bombs.
of not dropping atomic bombs.
316
827307
4113
pasojat e mos-hedhjes së bombave atomike.
14:03
Most of our current voters and politicians
317
831420
2276
Shumica e votuesve dhe politikanëve
14:05
have no personal experience of any of those things,
318
833696
2732
nuk kanë eksperiencë personale
të asnje prej këtyre ngjarjeve
të asnje prej këtyre ngjarjeve
14:08
but millions of older Americans do.
319
836428
2695
por shumica e Amerikanëve kanë.
14:11
Unfortunately, all of those terrible situations
320
839123
2651
Fatkeqësisht, të gjitha ato situata të tmerrshme
14:13
could come back.
321
841774
1387
mund të ktheheshin mbrapa.
14:15
Even if they don't come back,
322
843161
1306
Edhe nëse nuk kthehen,
14:16
we have to be able to plan for them
323
844467
2192
duhet të jemi të aftë të planifikojme për to
14:18
on the basis of the experience of what they were like.
324
846659
2811
në baza të eksperiencës se si ishin ato.
14:21
Older people have that experience.
325
849470
1834
Të moshuarit e kanë këtë eksperiencë
14:23
Younger people don't.
326
851304
2053
Të rinjtë nuk e kanë.
14:25
The remaining value of older people
327
853357
1520
Vlera e mbetur e të moshuarve
14:26
that I'll mention involves recognizing that
328
854877
2443
që do ta përmend përfshin pranimin se
14:29
while there are many things that older people
329
857320
2580
përderisa janë shumë gjëra që të moshuarit
14:31
can no longer do,
330
859900
1606
nuk mundën të bëjnë,
14:33
there are other things that they can do
331
861506
1489
ka edhe shumë gjëra të tjera që ata mund të bëjnë
14:34
better than younger people.
332
862995
2095
më mirë se të rinjtë.
14:37
A challenge for society is
to make use of those things
to make use of those things
333
865090
2896
Një sfidë për shoqërinë është vënja
në përdorim të atyre gjërave
në përdorim të atyre gjërave
14:39
that older people are better at doing.
334
867986
2472
që të vjetrit i bëjnë më mirë.
14:42
Some abilities, of course, decrease with age.
335
870458
3249
Disa aftësi, sigurisht, zvogëlohen me kalimin e kohës.
14:45
Those include abilities at tasks
336
873707
2638
Ato përfshijnë aftësitë në punët
14:48
requiring physical strength and stamina,
337
876345
3571
që kërkojnë qëndrueshmëri dhe forcë fizike
14:51
ambition, and the power of novel reasoning
338
879916
3124
ambicie, dhe fuqinë për arsyetim të ri
14:55
in a circumscribed situation,
339
883040
2425
në një situatë të kufizuar,
14:57
such as figuring out the structure of DNA,
340
885465
2588
siç është gjetja e strukturës së ADN-së
15:00
best left to scientists under the age of 30.
341
888053
3901
që më mirë t'ju lihet shkenctarëve më të rinj se 30 vjet.
15:03
Conversely, valuable attributes
342
891954
1649
Në anën tjetër, atributet e vlefshme
15:05
that increase with age include experience,
343
893603
3546
që rriten me kohën përfshijnë eksperiencë,
15:09
understanding of people and human relationships,
344
897149
3013
kuptimin e njerëzve dhe mardhëniet njerëzore,
15:12
ability to help other people
345
900162
2291
mundësinë për të ndihmuar të tjerët
15:14
without your own ego getting in the way,
346
902453
2428
pa e lënë egon tënde të përfshihet,
15:16
and interdisciplinary thinking about large databases,
347
904881
3525
dhe të menduarit në lidhje me bazat
e të dhënave ndërdisiplinore të mëdha,
e të dhënave ndërdisiplinore të mëdha,
15:20
such as economics and comparative history,
348
908406
2825
siç janë ekonomia dhe historia krahasuese
15:23
best left to scholars over the age of 60.
349
911231
3214
më mirë të ju lihet shkollarëve mbi 60 vjecar.
15:26
Hence older people are
much better than younger people
much better than younger people
350
914445
2472
Prandaj të moshuarit janë më të mirë se sa të rinjtë
15:28
at supervising, administering, advising,
351
916917
3971
në mbikqyrje, administrim, këshillim,
15:32
strategizing, teaching, synthesizing,
352
920888
3482
startegji, mësim, sintezimin,
15:36
and devising long-term plans.
353
924370
2706
dhe hartimin e planeve afatgjata.
15:39
I've seen this value of older people
354
927076
2020
Unë e kam parë këtë vlerë të moshuarve
15:41
with so many of my friends in their 60s,
355
929096
2572
në shumë shokë të mi në 60-tat e tyre,
15:43
70s, 80s and 90s,
356
931668
1990
70-tat, 80-tat, 90-tat
15:45
who are still active as investment managers,
357
933658
3285
të cilët ende janë aktiv si menaxherë investimesh,
15:48
farmers, lawyers and doctors.
358
936943
3013
fermerë, avokatë dhe doktorë.
15:51
In short, many traditional societies
359
939956
2130
Shkurt, shumë shoqëri tradicionale
15:54
make better use of their elderly
360
942086
2113
i përdorin më mirë të moshuarit
15:56
and give their elderly more satisfying lives
361
944199
3110
dhe u japin të moshuarve jetë më të kënaqshme
15:59
than we do in modern, big societies.
362
947309
2850
se sa ne në shoqëritë tona të mëdha, moderne.
16:02
Paradoxically nowadays,
363
950159
1865
Paradoksisht në ditët tona,
16:04
when we have more elderly people than ever before,
364
952024
2926
kur kemi më shumë se ndonjë herë tjetër të moshuar,
16:06
living healthier lives and with better medical care
365
954950
2721
që jetojnë jetë më të shëndetshme dhe
me kujdes më të mirë mjeksor
me kujdes më të mirë mjeksor
16:09
than ever before,
366
957671
1486
se sa ndonjë here tjetër,
16:11
old age is in some respects more miserable
367
959157
2707
mosha e vjetër është në disa anë më e mjerë
16:13
than ever before.
368
961864
1767
se sa më parë.
16:15
The lives of the elderly are widely recognized
369
963631
2422
Jetët e të moshuarve janë të njohura gjerësisht
16:18
as constituting a disaster area
370
966053
2767
se përbëjnë një zonë fatkeqësie
16:20
of modern American society.
371
968820
2533
të shoqërisë moderne amerikane.
16:23
We can surely do better by learning
372
971353
1681
ne sigurisht mund të bëjmë më mirë duke mësuar
16:25
from the lives of the elderly
373
973034
1875
nga jetët e të moshuarve
16:26
in traditional societies.
374
974909
2012
në shoqëritë tradicionale.
16:28
But what's true of the lives of the elderly
375
976921
1942
Por çka është e vërtet nga jetët e të moshuarve
16:30
in traditional societies
376
978863
1464
në shoqëritë tradicionale
16:32
is true of many other features
377
980327
1695
është e vërtetë për shumë karakteristika të tjera
16:34
of traditional societies as well.
378
982022
2594
edhe të shoqerive tradicionale
16:36
Of course, I'm not advocating that we all give up
379
984616
2589
Sigurisht, nuk po them se duhet ti dorëzojmë
16:39
agriculture and metal tools
380
987205
2115
mjetet agrikulturore dhe metalike
16:41
and return to a hunter-gatherer lifestyle.
381
989320
3084
e ti kthehemi stilit te jetesës gjuetar-mbledhës.
16:44
There are many obvious respects
382
992404
1544
Ka shumë aspekte të dukshme
16:45
in which our lives today are far happier
383
993948
2479
në të cilat jetët tona sot janë më të lumtura
16:48
than those in small, traditional societies.
384
996427
3062
se sa ato në shoqëritë e vogla tradicionale.
16:51
To mention just a few examples,
385
999489
1706
Ti përmend vetëm disa shembuj,
16:53
our lives are longer, materially much richer,
386
1001195
2970
jetët tona janë më te gjata, materialisht më të pasura,
16:56
and less plagued by violence
387
1004165
2283
më pak të rrënuara nga dhuna
16:58
than are the lives of people in traditional societies.
388
1006448
3228
se sa jetët e njerëzve në shoqëritë tradicionale.
17:01
But there are also things to be admired
389
1009676
2528
Por ka edhe gjëra që duhet të admirohen
17:04
about people in traditional societies,
390
1012204
2142
për njerëzit në shoqëritë tradicionale,
17:06
and perhaps to be learned from them.
391
1014346
2319
dhe ndoshta të mësojmë nga ato.
17:08
Their lives are usually socially much richer
392
1016665
2591
Jetët e tyre janë shoqërisht më të pasura,
17:11
than our lives,
393
1019256
1592
se sa tonat,
17:12
although materially poorer.
394
1020848
2292
edhe pse materialisht më të varfura.
17:15
Their children are more self-confident,
395
1023140
2952
Fëmijët e tyre kanë më shumë vetbesim
17:18
more independent, and more socially skilled
396
1026092
2594
janë më të pavarsuar, dhe më të zhvilluar shoqërisht
17:20
than are our children.
397
1028686
2336
se sa fëmijët tanë.
17:23
They think more realistically
about dangers than we do.
about dangers than we do.
398
1031022
3743
Ata mendojnë më realisht se sa ne për rreziqet.
17:26
They almost never die of diabetes, heart disease,
399
1034765
3529
Ata pothuajse kurrë nuk vdesin nga diabeti,
sëmundjet e zemrës
sëmundjet e zemrës
17:30
stroke, and the other noncommunicable diseases
400
1038294
3234
dhe sëmundjeve tjera të pakomunikueshme
17:33
that will be the causes of death of almost
401
1041528
2512
që do të jenë shkaqet e vdekjes të pothuajse
17:36
all of us in this room today.
402
1044040
3086
të gjithë neve në këtë dhomë.
17:39
Features of the modern lifestyle
predispose us to those diseases,
predispose us to those diseases,
403
1047126
4010
Karakteristikat e jetesës moderne na
predispozojnë ndaj këtyre sëmundjeve,
predispozojnë ndaj këtyre sëmundjeve,
17:43
and features of the traditional lifestyle
404
1051136
2234
dhe karakteristikat e stilit tradicional të jetesës
17:45
protect us against them.
405
1053370
2507
i mbrojnë ata nga këto sëmundje.
17:47
Those are just some examples of what we can learn
406
1055877
2159
Ato janë vetëm disa shembuj se cfarë ne mund të mësojmë
17:50
from traditional societies.
407
1058036
2288
prej shoqërive tradicionale.
17:52
I hope that you will find it as fascinating
408
1060324
1887
Shpresoj që ju ta gjeni atë interesante
17:54
to read about traditional societies
409
1062211
2409
për të lexuar për shoqërite tradicionale
17:56
as I found it to live in those societies.
410
1064620
2703
si e gjeta unë për të jetuar në këto shoqëri.
17:59
Thank you.
411
1067323
2180
Faleminderit.
18:01
(Applause)
412
1069503
4447
(Applause)
ABOUT THE SPEAKER
Jared Diamond - Civilization scholarJared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies.
Why you should listen
In his books Guns, Germs and Steel and Collapse (and the popular PBS and National Geographic documentaries they inspired), big-picture scholar Jared Diamond explores civilizations and why they all seem to fall. Now in his latest book, The World Until Yesterday, Diamond examines small, traditional, tribal societies -- and suggests that modern civilization is only our latest solution to survival.
Diamond’s background in evolutionary biology, geography and physiology informs his integrated vision of human history. He posits that success -- and failure -- depends on how well societies adapt to their changing environment.
Jared Diamond | Speaker | TED.com