ABOUT THE SPEAKER
David Christian - Historian
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day.

Why you should listen

David Christian is by training a historian of Russia and the Soviet Union, but since the 1980s he has become interested in world history on very large scales. He has written on the social and material history of the 19th-century Russian peasantry, in particular on aspects of diet and the role of alcohol. In 1989, he began teaching courses on "Big History," surveying the past on the largest possible scales, including those of biology and astronomy.

Christian is a member of the Australian Academy of the Humanities. Over the next few years he will also be working with the support of Bill Gates to create an online course in "Big History" for high school students.

Watch the Big History series on H2 >>  

More profile about the speaker
David Christian | Speaker | TED.com
TED2011

David Christian: The history of our world in 18 minutes

David Christian: Wielka Historia

Filmed:
10,836,002 views

Przy pomocy zachwycających ilustracji, David Christian w porywający sposób opowiada kompletną historię wszechświata -- od Wielkiego Wybuchu, do Internetu. Oto "Wielka historia": światłe, szerokie spojrzenie na złożoność, życie i ludzkość, oraz przeciwstawienie się zdaniu, które mówi, że ludzie miają bardzo mały udział na kosmicznej osi czasu.
- Historian
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:15
First, a videowideo.
0
0
3000
Na początek film.
00:24
(VideoWideo) Yes, it is a scrambledjajecznica eggjajko.
1
9000
3000
Tak, to jest jajecznica.
00:28
But as you look at it,
2
13000
2000
Ale mam przeczucie,
00:30
I hopenadzieja you'llTy będziesz beginzaczynać to feel
3
15000
2000
że kiedy na to patrzycie
00:32
just slightlynieco uneasyniełatwe.
4
17000
3000
macie trochę dziwne uczucie.
00:36
Because you maymoże noticeogłoszenie that what's actuallytak właściwie happeningwydarzenie
5
21000
3000
Możecie zauważyć,
00:39
is that the eggjajko is unscramblingrozdzielanie itselfsamo.
6
24000
3000
że jajko stopniowo powraca do pierwotnego kształtu.
00:42
And you'llTy będziesz now see the yolkŻółtko and the whitebiały have separatedrozdzielony.
7
27000
2000
Teraz widzicie, jak białko i żółtko rozdzielają się.
00:44
And now they're going to be pourednalał back into the eggjajko.
8
29000
3000
A teraz z powrotem stają się jajkiem.
00:47
And we all know in our heartserce of heartskiery
9
32000
3000
Jednak coś w naszym wnętrzu podpowiada nam,
00:50
that this is not the way the universewszechświat worksPrace.
10
35000
3000
że to nie jest sposób, w jaki działa wszechświat.
00:54
A scrambledjajecznica eggjajko is mushpapka -- tastysmaczny mushpapka -- but it's mushpapka.
11
39000
3000
Rozbełtane jajka są papką, smaczną papką, ale jednak bezładną papką.
00:57
An eggjajko is a beautifulpiękny, sophisticatedwyrafinowany thing
12
42000
3000
Jajko jest piękne i bardzo skomplikowane,
01:00
that can createStwórz even more sophisticatedwyrafinowany things,
13
45000
2000
a z niego może powstać jeszcze bardziej złożone stworzenie,
01:02
suchtaki as chickenskurczaki.
14
47000
2000
jakim jest kura.
01:04
And we know in our heartserce of heartskiery
15
49000
2000
Skrycie wiemy,
01:06
that the universewszechświat does not travelpodróżować
16
51000
2000
że wszechświat nie przeistoczył się
01:08
from mushpapka to complexityzłożoność.
17
53000
2000
z bezładnej papki w tak skomplikowaną formę.
01:10
In factfakt, this gutjelito instinctinstynkt
18
55000
2000
Tak naprawdę, ten wewnętrzny instynkt
01:12
is reflectedodzwierciedlenie in one of the mostwiększość fundamentalfundamentalny lawsprawa of physicsfizyka,
19
57000
3000
jest oparty na jednym z fundamentalnych praw fizyki --
01:15
the seconddruga lawprawo of thermodynamicstermodynamika, or the lawprawo of entropyentropii.
20
60000
3000
drugim prawie termodynamiki, czyli entropii.
01:18
What that saysmówi basicallygruntownie
21
63000
2000
Mówi ono przede wszystkim,
01:20
is that the generalgenerał tendencytendencja of the universewszechświat
22
65000
3000
że główną zasadą, na której opiera się wszechświat
01:23
is to moveruszaj się from orderzamówienie
23
68000
2000
jest przechodzenie z porządku
01:25
and structureStruktura
24
70000
2000
i ładu
01:27
to lackbrak of orderzamówienie, lackbrak of structureStruktura --
25
72000
2000
do braku porządku i braku ładu --
01:29
in factfakt, to mushpapka.
26
74000
2000
w zasadzie, do bezładnej papki, o której mówiłem wcześniej.
01:31
And that's why that videowideo
27
76000
2000
Właśnie dlatego ten film
01:33
feelsczuje a bitkawałek strangedziwne.
28
78000
2000
wydaje się nieco dziwny.
01:35
And yetjeszcze,
29
80000
2000
A teraz,
01:37
look around us.
30
82000
2000
popatrzcie wokół siebie.
01:39
What we see around us
31
84000
2000
To, co widzicie
01:41
is staggeringzdumiewające complexityzłożoność.
32
86000
2000
to niesamowita złożoność.
01:43
EricEric BeinhockerBeinhocker estimatesszacunki that in NewNowy YorkYork CityMiasto alonesam,
33
88000
3000
Eric Beinhocker przewiduje, że w samym Nowym Jorku
01:46
there are some 10 billionmiliard SKUsSKU, or distinctodrębny commoditiestowary, beingistota tradedw obrocie.
34
91000
4000
sprzedaje się około 10 miliardów różnych zarejestrowanych towarów i usług.
01:50
That's hundredssetki of timesczasy as manywiele speciesgatunki
35
95000
3000
Jest to setki razy więcej niż wszystkich gatunków
01:53
as there are on EarthZiemia.
36
98000
2000
na Ziemi razem wziętych.
01:55
And they're beingistota tradedw obrocie by a speciesgatunki
37
100000
2000
Ich obrotem zajmuje się gatunek,
01:57
of almostprawie sevensiedem billionmiliard individualsosoby prywatne,
38
102000
2000
który liczy siedem miliardów osobników
01:59
who are linkedpołączony by tradehandel, travelpodróżować, and the InternetInternet
39
104000
3000
połączonych ze sobą handlem, podróżami i Internetem
02:02
into a globalświatowy systemsystem
40
107000
2000
w światowy system
02:04
of stupendouszdumiewający complexityzłożoność.
41
109000
3000
o zdumiewającej złożoności.
02:07
So here'soto jest a great puzzlepuzzle:
42
112000
2000
Mamy więc wielką zagadkę:
02:09
in a universewszechświat
43
114000
2000
Jak to jest możliwe,
02:11
ruledrządzony by the seconddruga lawprawo of thermodynamicstermodynamika,
44
116000
3000
że we wszechświecie
02:14
how is it possiblemożliwy
45
119000
2000
rządzonym przez drugie prawo termodynamiki,
02:16
to generateGenerować the sortsortować of complexityzłożoność I've describedopisane,
46
121000
3000
powstały rzeczy tak złożone, jak te, które opisałem --
02:19
the sortsortować of complexityzłożoność representedreprezentowany by you and me
47
124000
3000
dobrym przykładem tej złożoności jesteś ty, ja,
02:22
and the conventionKonwencja centercentrum?
48
127000
3000
oraz ta sala konferencyjna.
02:25
Well, the answerodpowiedź seemswydaje się to be,
49
130000
3000
Wygląda na to, że dobra odpowiedź jest taka,
02:28
the universewszechświat can createStwórz complexityzłożoność,
50
133000
3000
że wszechświat potrafi tworzyć zawiłe rzeczy,
02:31
but with great difficultytrudność.
51
136000
2000
ale z wielkim trudem.
02:33
In pocketskieszenie,
52
138000
2000
W naszych kieszeniach
02:35
there appearzjawić się what my colleaguekolega, FredFred SpierSpier,
53
140000
2000
występują warunki, które mój kolega Fred Spier
02:37
callspołączenia "GoldilocksZłotowłosa conditionswarunki" --
54
142000
2000
nazywa "warunkami Złotowłosej" [ekosfera]:
02:39
not too hotgorąco, not too coldzimno,
55
144000
2000
nie za gorąco, ale i nie za zimno;
02:41
just right for the creationkreacja of complexityzłożoność.
56
146000
3000
w sam raz, aby mogła powstać złożoność.
02:44
And slightlynieco more complexzłożony things appearzjawić się.
57
149000
2000
Wtedy mogą zaistnieć bardziej skomplikowane obiekty.
02:46
And where you have slightlynieco more complexzłożony things,
58
151000
2000
Jeśli masz ich nieco więcej,
02:48
you can get slightlynieco more complexzłożony things.
59
153000
2000
możesz otrzymać jeszcze bardziej złożone przedmioty.
02:50
And in this way, complexityzłożoność buildsbuduje
60
155000
3000
Właśnie w ten sposób tworzy się i narasta złożoność --
02:53
stageetap by stageetap.
61
158000
2000
krok po kroku.
02:55
EachKażdy stageetap is magicalmagiczny
62
160000
3000
Każdy etap jest wyjątkowy,
02:58
because it createstworzy the impressionwrażenie of something utterlycałkowicie newNowy
63
163000
3000
ponieważ w każdym z nich coś zupełnie nowego,
03:01
appearingpojawiające się almostprawie out of nowherenigdzie in the universewszechświat.
64
166000
3000
ni stąd ni zowąd, pojawia się we Wszechświecie.
03:04
We referodnosić się in bigduży historyhistoria to these momentschwile
65
169000
2000
Zajmując się Wielką Historią, określamy te momenty
03:06
as thresholdpróg momentschwile.
66
171000
2000
jako momenty przełomowe.
03:08
And at eachkażdy thresholdpróg,
67
173000
2000
I każdy kolejny z tych etapów,
03:10
the going getsdostaje toughertrudniejsze.
68
175000
2000
jest coraz trudniejszy.
03:12
The complexzłożony things get more fragilekruchy,
69
177000
3000
Skomplikowane obiekty stają się bardziej delikatne,
03:15
more vulnerablewrażliwy;
70
180000
2000
łatwiej ulegają zniszczeniu,
03:17
the GoldilocksZłotowłosa conditionswarunki get more stringentsurowe,
71
182000
3000
a warunki Złotowłosej stają się coraz bardziej surowe,
03:20
and it's more difficulttrudny
72
185000
2000
i niezwykle trudno jest
03:22
to createStwórz complexityzłożoność.
73
187000
2000
tworzyć bardziej złożone obiekty.
03:24
Now, we, as extremelyniezwykle complexzłożony creaturesstworzenia,
74
189000
3000
Będąc ekstremalnie skomplikowanymi istotami
03:27
desperatelybeznadziejnie need to know this storyfabuła
75
192000
3000
mamy rozpaczliwą potrzebę poznania historii o tym,
03:30
of how the universewszechświat createstworzy complexityzłożoność
76
195000
2000
w jaki sposób Wszechświat tworzył złożoności,
03:32
despitepomimo the seconddruga lawprawo,
77
197000
2000
wbrew założeniom drugiego prawa termodynamiki
03:34
and why complexityzłożoność
78
199000
2000
i dlaczego złożoność
03:36
meansznaczy vulnerabilitywrażliwość
79
201000
2000
wiąże się z podatnością na uszkodzenia
03:38
and fragilitykruchość.
80
203000
2000
delikatnością i kruchością.
03:40
And that's the storyfabuła that we tell in bigduży historyhistoria.
81
205000
3000
Tę właśnie opowieść nazywamy Wielką Historią.
03:43
But to do it, you have do something
82
208000
2000
Ale żeby tego dokonać, musisz zrobić coś,
03:45
that maymoże, at first sightwidok, seemwydać się completelycałkowicie impossibleniemożliwy.
83
210000
2000
co na pierwszy rzut oka wydaje się całkowicie niemożliwe.
03:47
You have to surveyAnkieta the wholecały historyhistoria of the universewszechświat.
84
212000
4000
Musisz prześledzić całą historię wszechświata.
03:52
So let's do it.
85
217000
2000
Więc zróbmy to.
03:54
(LaughterŚmiech)
86
219000
2000
(Śmiech)
03:56
Let's beginzaczynać by windinguzwojenia the timelineoś czasu back
87
221000
3000
Zacznijmy od przeniesienia się wstecz
03:59
13.7 billionmiliard yearslat,
88
224000
3000
o 13.7 miliarda lat,
04:02
to the beginningpoczątek of time.
89
227000
3000
do początku czasu.
04:12
Around us, there's nothing.
90
237000
2000
Wokół nas nie ma nic.
04:14
There's not even time or spaceprzestrzeń.
91
239000
4000
Nie ma nawet czasu i przestrzeni.
04:18
ImagineWyobraź sobie the darkestnajciemniejszy, emptiestrezygnuje thing you can
92
243000
3000
Wyobraźcie sobie coś najciemniejszego i najbardziej pustego
04:21
and cubesześcian it a gazilliongazillion timesczasy
93
246000
2000
i powiększcie to n-tylion razy.
04:23
and that's where we are.
94
248000
2000
tam właśnie jesteśmy.
04:25
And then suddenlynagle,
95
250000
3000
I nagle,
04:28
banghuk! A universewszechświat appearspojawia się, an entireCały universewszechświat.
96
253000
3000
bum! Pojawia się Wszechświat, cały Wszechświat.
04:31
And we'vemamy crossedskrzyżowany our first thresholdpróg.
97
256000
2000
Pokonaliśmy pierwszy etap.
04:33
The universewszechświat is tinymalutki; it's smallermniejszy than an atomatom.
98
258000
2000
Wszechświat jest maleńki, mniejszy niż atom.
04:35
It's incrediblyniewiarygodnie hotgorąco.
99
260000
2000
Jest też niewyobrażalnie gorący.
04:37
It containszawiera everything that's in today'sdzisiaj universewszechświat,
100
262000
2000
Składa się z tego samego, co dzisiejszy Wszechświat
04:39
so you can imaginewyobrażać sobie, it's bustingkrach.
101
264000
2000
możecie sobie więc wyobrazić, że jest tam naprawdę tłoczno.
04:41
And it's expandingrozwijanie at incredibleniesamowite speedprędkość.
102
266000
3000
Wszystko rozszerza się z niewyobrażalną prędkością.
04:44
And at first, it's just a blurrozmycie,
103
269000
2000
Na samym początku jest to tylko mgła,
04:46
but very quicklyszybko distinctodrębny things beginzaczynać to appearzjawić się in that blurrozmycie.
104
271000
3000
ale po chwili z tego zarysu zaczynają się wyłaniać przeróżne rzeczy.
04:49
WithinW ramach the first seconddruga,
105
274000
2000
W pierwszej sekundzie
04:51
energyenergia itselfsamo shattersrozbija into distinctodrębny forcessiły
106
276000
3000
energia rozpada się na na różne oddziaływania,
04:54
includingwłącznie z electromagnetismelektromagnetyzm and gravitypowaga.
107
279000
2000
w tym elektromagnetyczne i grawitacyjne.
04:56
And energyenergia does something elsejeszcze quitecałkiem magicalmagiczny:
108
281000
3000
Ale oprócz tego energia w magiczny sposób robi jeszcze coś innego --
04:59
it congealscongeals to formformularz mattermateria --
109
284000
3000
krzepnie i przybiera postać materii:
05:02
quarkskwarki that will createStwórz protonsprotony
110
287000
2000
kwarki, które będą tworzyły protony,
05:04
and leptonsleptonów that includezawierać electronselektrony.
111
289000
3000
leptony, a wśród nich elektrony.
05:07
And all of that happensdzieje się in the first seconddruga.
112
292000
2000
Wszystko to dzieje się podczas pierwszej sekundy.
05:09
Now we moveruszaj się forwardNaprzód 380,000 yearslat.
113
294000
5000
Teraz przenosimy się do przodu o 380 000 lat.
05:14
That's twicedwa razy as long as humansludzie have been on this planetplaneta.
114
299000
3000
To okres dwa razy dłuższy niż ten, jaki minął odkąd ludzie pojawili się na Ziemi.
05:17
And now simpleprosty atomsatomy appearzjawić się
115
302000
3000
Pojawiają się proste atomy
05:20
of hydrogenwodór and heliumHel.
116
305000
3000
wodoru i helu.
05:23
Now I want to pausepauza for a momentza chwilę,
117
308000
2000
Chciałbym się tu na chwilę zatrzymać;
05:25
380,000 yearslat after the originspoczątki of the universewszechświat,
118
310000
3000
380 000 lat po początku Wszechświata,
05:28
because we actuallytak właściwie know quitecałkiem a lot
119
313000
2000
ponieważ wiemy dosyć dużo,
05:30
about the universewszechświat at this stageetap.
120
315000
2000
na temat wszechświata na tym etapie.
05:32
We know abovepowyżej all that it was extremelyniezwykle simpleprosty.
121
317000
3000
Przede wszystkim wiemy, że był on niesamowicie prosty.
05:35
It consistedskładał się of hugeolbrzymi cloudschmury
122
320000
2000
Składał się z wielkich chmur
05:37
of hydrogenwodór and heliumHel atomsatomy,
123
322000
2000
atomów wodoru i helu,
05:39
and they have no structureStruktura.
124
324000
2000
które nie miały żadnej struktury.
05:41
They're really a sortsortować of cosmickosmiczny mushpapka.
125
326000
3000
Było to coś w rodzaju kosmicznej papki.
05:44
But that's not completelycałkowicie trueprawdziwe.
126
329000
2000
Ale to nie do końca prawda.
05:46
RecentOstatnie studiesstudia
127
331000
2000
Ostatnie badania,
05:48
by satellitessatelity suchtaki as the WMAPWMAP satellitesatelita
128
333000
3000
wykonane przez satelity, takie jak satelita WMAP,
05:51
have shownpokazane that, in factfakt, there are just tinymalutki differencesróżnice in that backgroundtło.
129
336000
4000
pokazały, że istnieją pewne znikome różnice występujące w tle.
05:55
What you see here,
130
340000
2000
Widzicie teraz,
05:57
the blueniebieski areasobszary are about a thousandthtysięcznej of a degreestopień coolerchłodnica
131
342000
3000
niebieskie obszary, gdzie temperatura jest o tysięczną stopnia mniejsza,
06:00
than the redczerwony areasobszary.
132
345000
2000
niż w czerwonych.
06:02
These are tinymalutki differencesróżnice,
133
347000
2000
Są to malutkie różnice,
06:04
but it was enoughdość for the universewszechświat to moveruszaj się on
134
349000
2000
ale wystarczająco duże, by wszechświat mógł przejść
06:06
to the nextNastępny stageetap of buildingbudynek complexityzłożoność.
135
351000
2000
do następnego etapu tworzenia złożoności.
06:08
And this is how it worksPrace.
136
353000
2000
W jaki sposób się to stało?
06:10
GravityGrawitacja is more powerfulpotężny
137
355000
3000
Grawitacja jest mocniejsza tam,
06:13
where there's more stuffrzeczy.
138
358000
2000
gdzie jest więcej materii.
06:15
So where you get slightlynieco densergęstsze areasobszary,
139
360000
2000
Tam, gdzie masz nieco gęstsze obszary,
06:17
gravitypowaga startszaczyna się compactingKompaktowanie cloudschmury
140
362000
2000
grawitacja zaczyna spajać
06:19
of hydrogenwodór and heliumHel atomsatomy.
141
364000
2000
chmury złożone z atomów wodoru i helu.
06:21
So we can imaginewyobrażać sobie the earlywcześnie universewszechświat breakingłamanie up
142
366000
2000
Możemy sobie wyobrazić wszechświat na tamtym poziomie,
06:23
into a billionmiliard cloudschmury.
143
368000
2000
skupiający się w miliardach chmur.
06:25
And eachkażdy cloudChmura is compactedzbita,
144
370000
2000
Każda z tych chmur jest zagęszczana,
06:27
gravitypowaga getsdostaje more powerfulpotężny as densitygęstość increaseswzrasta,
145
372000
3000
grawitacja staje się coraz mocniejsza wraz ze wzrostem gęstości,
06:30
the temperaturetemperatura beginszaczyna się to risewzrost at the centercentrum of eachkażdy cloudChmura,
146
375000
2000
temperatura zaczyna wzrastać w centrum każdej chmury,
06:32
and then, at the centercentrum of eachkażdy cloudChmura,
147
377000
2000
a potem, w środku każdej z nich,
06:34
the temperaturetemperatura crosseskrzyże the thresholdpróg temperaturetemperatura
148
379000
3000
temperatura przekracza graniczną wartość
06:37
of 10 millionmilion degreesstopni,
149
382000
2000
10 milionów stopni,
06:39
protonsprotony startpoczątek to fuseBezpiecznik,
150
384000
2000
i rozpoczyna się fuzja protonów,
06:41
there's a hugeolbrzymi releasewydanie of energyenergia,
151
386000
3000
wyzwala się mnóstwo energii,
06:44
and, bambam!
152
389000
2000
i bum!
06:46
We have our first starsgwiazdy.
153
391000
2000
Mamy nasze pierwsze gwiazdy.
06:48
From about 200 millionmilion yearslat after the BigDuże BangBang,
154
393000
4000
Około 200 milionów lat po Wielkim Wybuchu,
06:52
starsgwiazdy beginzaczynać to appearzjawić się all throughprzez the universewszechświat,
155
397000
3000
gwiazdy zaczynają się pojawiać w całym Wszechświecie --
06:55
billionsmiliardy of them.
156
400000
2000
miliardy gwiazd.
06:57
And the universewszechświat is now significantlyznacząco more interestingciekawy
157
402000
3000
Wszechświat jest teraz o wiele bardziej interesujący
07:00
and more complexzłożony.
158
405000
3000
i o wiele bardziej złożony.
07:03
StarsGwiazdy will createStwórz the GoldilocksZłotowłosa conditionswarunki
159
408000
2000
Gwiazdy w przyszłości utworzą warunki Złotowłosej
07:05
for crossingprzejście two newNowy thresholdsprogi.
160
410000
3000
by móc pokonać dwa nowe etapy.
07:08
When very largeduży starsgwiazdy dieumierać,
161
413000
2000
Kiedy umierają bardzo duże gwiazdy,
07:10
they createStwórz temperaturestemperatury so highwysoki
162
415000
3000
tworzą one tak wysoką temperaturę,
07:13
that protonsprotony beginzaczynać to fuseBezpiecznik in all sortssortuje of exoticegzotyczne combinationskombinacje,
163
418000
3000
że protony w procesie fuzji łączą się we wszystkie rzadkie kombinacje
07:16
to formformularz all the elementselementy of the periodicokresowy tablestół.
164
421000
3000
i tworzą wszystkie pierwiastki układu okresowego.
07:19
If, like me, you're wearingma na sobie a goldzłoto ringpierścień,
165
424000
3000
Jeśli, jak ja, nosicie złoty pierścionek,
07:22
it was forgedpodrobiony in a supernovasupernowa explosioneksplozja.
166
427000
3000
to wiedzcie, że został on wykuty podczas wybuchu supernowej.
07:25
So now the universewszechświat is chemicallychemicznie more complexzłożony.
167
430000
3000
Teraz wszechświat jest chemicznie bardziej skomplikowany.
07:28
And in a chemicallychemicznie more complexzłożony universewszechświat,
168
433000
3000
W złożonym pod względem chemicznym wszechświecie
07:31
it's possiblemożliwy to make more things.
169
436000
2000
możliwe jest zrobienie większej ilości obiektów.
07:33
And what startszaczyna się happeningwydarzenie
170
438000
2000
Zachodzi sytuacja,
07:35
is that, around youngmłody sunssłońca,
171
440000
2000
kiedy wokół młodych słońc,
07:37
youngmłody starsgwiazdy,
172
442000
2000
młodych gwiazd,
07:39
all these elementselementy combinepołączyć, they swirlwirowa around,
173
444000
2000
wszystkie te pierwiastki łączą się, zaczynają wirować,
07:41
the energyenergia of the stargwiazda stirswzbudza them around,
174
446000
2000
a energia gwiazd sprawia, że te zaczynają krążyć wokół nich.
07:43
they formformularz particlescząsteczki, they formformularz snowflakespłatki śniegu,
175
448000
3000
Utworzyły się cząsteczki, płatki śniegu
07:46
they formformularz little dustkurz motespyłki,
176
451000
2000
utworzyły się małe pyłki kurzu
07:48
they formformularz rocksskały, they formformularz asteroidsasteroidy,
177
453000
2000
utworzyły się skały, asteroidy,
07:50
and eventuallyostatecznie, they formformularz planetsplanety and moonsksiężyce.
178
455000
3000
i ostatecznie utworzyły one planety i księżyce.
07:53
And that is how our solarsłoneczny systemsystem was formedpowstały,
179
458000
3000
Oto, jak powstał nasz system słoneczny
07:56
fourcztery and a halfpół billionmiliard yearslat agotemu.
180
461000
3000
cztery i pół miliarda lat temu.
07:59
RockyRocky planetsplanety like our EarthZiemia
181
464000
3000
Skaliste planety, jak nasza Ziemia
08:02
are significantlyznacząco more complexzłożony than starsgwiazdy
182
467000
3000
są jeszcze bardziej złożone niż gwiazdy,
08:05
because they containzawierać a much greaterwiększy diversityróżnorodność of materialsmateriały.
183
470000
3000
ponieważ zawierają one o wiele większą różnorodność materiałów.
08:08
So we'vemamy crossedskrzyżowany a fourthczwarty thresholdpróg of complexityzłożoność.
184
473000
3000
Pokonaliśmy właśnie czwarty etap na drodze do złożoności.
08:12
Now, the going getsdostaje toughertrudniejsze.
185
477000
3000
Teraz, zaczyna być coraz trudniej.
08:16
The nextNastępny stageetap introduceswprowadza entitiespodmioty
186
481000
2000
Następny etap wprowadza stworzenia,
08:18
that are significantlyznacząco more fragilekruchy,
187
483000
2000
które są o wiele bardziej delikatne,
08:20
significantlyznacząco more vulnerablewrażliwy,
188
485000
2000
o wiele bardziej podatne na zniszczenie,
08:22
but they're alsorównież much more creativetwórczy
189
487000
3000
ale jednocześnie są o wiele bardziej pomysłowe
08:25
and much more capablezdolny of generatinggenerowanie furtherdalej complexityzłożoność.
190
490000
3000
i mają dużo większą możliwość tworzenia kolejnych złożoności.
08:28
I'm talkingmówić, of coursekurs,
191
493000
2000
Mówię, oczywiście,
08:30
about livingżycie organismsorganizmy.
192
495000
2000
o żywych organizmach.
08:32
LivingŻycia organismsorganizmy are createdstworzony by chemistrychemia.
193
497000
2000
Żywe organizmy zostały stworzone dzięki chemii.
08:34
We are hugeolbrzymi packagespakiety of chemicalschemikalia.
194
499000
3000
Jesteśmy wielkim zestawem związków chemicznych.
08:38
So, chemistrychemia is dominatedzdominowany by the electromagneticelektromagnetyczna forcesiła.
195
503000
3000
Chemia jest zdominowana przez oddziaływanie elektromagnetyczne.
08:41
That operatesdziała over smallermniejszy scaleswaga than gravitypowaga,
196
506000
2000
Działa ono na wiele mniejszych odległościach niż grawitacja,
08:43
whichktóry explainswyjaśnia why you and I
197
508000
2000
co tłumaczy, dlaczego ty i ja
08:45
are smallermniejszy than starsgwiazdy or planetsplanety.
198
510000
2000
jesteśmy mniejsi niż gwiazdy czy planety.
08:47
Now, what are the idealideał conditionswarunki for chemistrychemia?
199
512000
3000
Więc jakie są idealne warunki dla chemii?
08:50
What are the GoldilocksZłotowłosa conditionswarunki?
200
515000
2000
Jakie są warunki Złotowłosej?
08:52
Well, first, you need energyenergia,
201
517000
2000
Na początku potrzebujesz energii,
08:54
but not too much.
202
519000
2000
ale nie za wiele.
08:56
In the centercentrum of a stargwiazda, there's so much energyenergia
203
521000
2000
W środku gwiazdy jest tak dużo energii,
08:58
that any atomsatomy that combinepołączyć will just get bustedodpadł apartniezależnie again.
204
523000
3000
że wszystkie połączone atomy po prostu jeszcze raz rozproszyłyby się.
09:01
But not too little.
205
526000
2000
Ale również nie może być jej za mało.
09:03
In intergalacticmiędzygalaktyczny spaceprzestrzeń, there's so little energyenergia
206
528000
2000
W przestrzeni międzygalaktycznej jest tak mało energii,
09:05
that atomsatomy can't combinepołączyć.
207
530000
3000
że atomy nie mogą się łączyć.
09:08
What you want is just the right amountilość,
208
533000
2000
To, czego potrzebujesz, to precyzyjna ilość
09:10
and planetsplanety, it turnsskręca out, are just right,
209
535000
2000
i wychodzi na to, że planety są w sam raz,
09:12
because they're closeblisko to starsgwiazdy, but not too closeblisko.
210
537000
3000
ponieważ są blisko gwiazd, ale nie za blisko.
09:15
You alsorównież need a great diversityróżnorodność of chemicalchemiczny elementselementy,
211
540000
3000
Potrzebujesz też dużej różnorodności związków chemicznych,
09:18
and you need liquidciekły suchtaki as waterwoda.
212
543000
3000
potrzebujesz też płynu, jak woda.
09:21
Why?
213
546000
2000
Dlaczego?
09:23
Well, in gassesgazów, atomsatomy moveruszaj się pastprzeszłość eachkażdy other so fastszybki
214
548000
3000
Cóż, w gazach atomy poruszają się względem siebie za szybko
09:26
that they can't hitchzaczep up.
215
551000
2000
i nie mogą się połączyć.
09:28
In solidsbryły,
216
553000
2000
W ciałach stałych
09:30
atomsatomy are stuckutknął togetherRazem, they can't moveruszaj się.
217
555000
3000
atomy blokują się wzajemnie, nie mogą się poruszać.
09:33
In liquidscieczy,
218
558000
2000
W przypadku cieczy
09:35
they can cruiserejs and cuddleprzytulać
219
560000
2000
mogą one swobodnie pływać, dotykać się
09:37
and linkpołączyć up to formformularz moleculesCząsteczki.
220
562000
3000
i łączyć się w cząsteczki.
09:40
Now, where do you find suchtaki GoldilocksZłotowłosa conditionswarunki?
221
565000
3000
Gdzie więc możesz znaleźć warunki Złotowłosej?
09:43
Well, planetsplanety are great,
222
568000
2000
Cóż, planety są świetnym miejscem,
09:45
and our earlywcześnie EarthZiemia
223
570000
2000
a nasza wczesna Ziemia
09:47
was almostprawie perfectidealny.
224
572000
2000
była prawie doskonała.
09:49
It was just the right distancedystans from its stargwiazda
225
574000
2000
Miała na tyle dobrą odległość od gwiazdy,
09:51
to containzawierać hugeolbrzymi oceansoceany of openotwarty waterwoda.
226
576000
3000
by mogły powstać otwarte akweny w postaci gigantycznych oceanów.
09:54
And deepgłęboki beneathpod those oceansoceany,
227
579000
2000
Głęboko pod powierzchnią tych oceanów,
09:56
at cracksspękanie in the Earth'sZiemi crustskorupa,
228
581000
2000
przy pęknięciach w skorupie ziemskiej,
09:58
you've got heatciepło seepingprzesączanie up from insidewewnątrz the EarthZiemia,
229
583000
3000
masz również ciepło wydobywające się z wnętrza Ziemi,
10:01
and you've got a great diversityróżnorodność of elementselementy.
230
586000
2000
i masz też dużą różnorodność pierwiastków.
10:03
So at those deepgłęboki oceanicoceaniczny ventsotwory wentylacyjne,
231
588000
2000
I właśnie w tych głębokich, oceanicznych gejzerach
10:05
fantasticfantastyczny chemistrychemia beganrozpoczął się to happenzdarzyć,
232
590000
3000
zaczęły się fantastyczne reakcje chemiczne,
10:08
and atomsatomy combinedłączny in all sortssortuje of exoticegzotyczne combinationskombinacje.
233
593000
3000
i atomy połączyły się we wszystkie rodzaje egzotycznych kombinacji.
10:12
But of coursekurs, life is more
234
597000
2000
Ale, oczywiście, życie to coś więcej
10:14
than just exoticegzotyczne chemistrychemia.
235
599000
2000
niż tylko egzotyczna chemia.
10:16
How do you stabilizeustabilizować
236
601000
2000
Jak ustabilizujesz
10:18
those hugeolbrzymi moleculesCząsteczki
237
603000
2000
te wielkie cząsteczki,
10:20
that seemwydać się to be viablewykonalny?
238
605000
3000
które wydają się żyć własnym życiem?
10:23
Well, it's here that life introduceswprowadza
239
608000
2000
Tutaj życie przedstawia
10:25
an entirelycałkowicie newNowy tricksztuczka.
240
610000
3000
całkiem nową sztuczkę.
10:28
You don't stabilizeustabilizować the individualindywidualny;
241
613000
2000
Nie stabilizujesz poszczególnych jednostek;
10:30
you stabilizeustabilizować the templateszablon,
242
615000
2000
stabilizujesz szablon,
10:32
the thing that carriesniesie informationInformacja,
243
617000
2000
czyli rzecz, która zawiera i przenosi informację
10:34
and you allowdopuszczać the templateszablon to copyKopiuj itselfsamo.
244
619000
2000
i pozwalasz temu szablonowi powielać się.
10:36
And DNADNA, of coursekurs,
245
621000
2000
I DNA, oczywiście,
10:38
is the beautifulpiękny moleculecząsteczka
246
623000
2000
jest piękną cząsteczką,
10:40
that containszawiera that informationInformacja.
247
625000
2000
która zawiera tę informację.
10:42
You'llBędziesz be familiarznajomy with the doublepodwójnie helixspirala of DNADNA.
248
627000
3000
Podwójna helisa kwasu DNA powinna być wam znana.
10:45
EachKażdy rungszczebel containszawiera informationInformacja.
249
630000
2000
Jego każdy szczebel zawiera dane.
10:47
So, DNADNA containszawiera informationInformacja
250
632000
2000
Więc DNA zawiera informację,
10:49
about how to make livingżycie organismsorganizmy.
251
634000
3000
mówiącą o tym, jak stworzyć żywe organizmy.
10:52
And DNADNA alsorównież copieskopie itselfsamo.
252
637000
2000
DNA również samo się kopiuje.
10:54
So, it copieskopie itselfsamo
253
639000
2000
Samodzielnie się namnaża
10:56
and scattersrozprasza the templatesSzablony throughprzez the oceanocean.
254
641000
2000
i rozprzestrzenia szablony w całym oceanie.
10:58
So the informationInformacja spreadsspready.
255
643000
2000
Informacja się rozpowszechnia.
11:00
NoticePowiadomienia that informationInformacja has becomestają się partczęść of our storyfabuła.
256
645000
3000
Zauważcie, że informacja stała się częścią naszej historii.
11:03
The realreal beautypiękno of DNADNA thoughchociaż
257
648000
2000
Prawdziwe piękno DNA tkwi jednak
11:05
is in its imperfectionsniedoskonałości.
258
650000
2000
w jego niedoskonałości.
11:07
As it copieskopie itselfsamo,
259
652000
2000
Podczas samopowielania,
11:09
oncepewnego razu in everykażdy billionmiliard rungsszczeble,
260
654000
2000
do jednego na miliard szczebli
11:11
there tendsdąży to be an errorbłąd.
261
656000
2000
wkrada się błąd.
11:13
And what that meansznaczy
262
658000
2000
A to oznacza,
11:15
is that DNADNA is, in effectefekt, learninguczenie się.
263
660000
3000
że DNA, w zasadzie, uczy się.
11:18
It's accumulatinggromadzenie newNowy wayssposoby of makingzrobienie livingżycie organismsorganizmy
264
663000
2000
Gromadzi ono nowe metody tworzenia żywych organizmów,
11:20
because some of those errorsbłędy work.
265
665000
2000
ponieważ część z tych błędów działa.
11:22
So DNA'sDNA learninguczenie się
266
667000
2000
"Nauka" kwasu DNA
11:24
and it's buildingbudynek greaterwiększy diversityróżnorodność and greaterwiększy complexityzłożoność.
267
669000
3000
przyczynia się do budowania większej różnorodności i większej złożoności.
11:27
And we can see this happeningwydarzenie over the last fourcztery billionmiliard yearslat.
268
672000
3000
I możemy zobaczyć, jak to zjawisko trwa od ponad czterech miliardów lat.
11:30
For mostwiększość of that time of life on EarthZiemia,
269
675000
2000
Przez większość czasu "życia na Ziemi"
11:32
livingżycie organismsorganizmy have been relativelystosunkowo simpleprosty --
270
677000
2000
organizmy żywe były stosunkowo proste --
11:34
singlepojedynczy cellskomórki.
271
679000
2000
pojedyncze komórki.
11:36
But they had great diversityróżnorodność,
272
681000
2000
Ale miały one wielką różnorodność,
11:38
and, insidewewnątrz, great complexityzłożoność.
273
683000
2000
a wewnątrz - wielką złożoność.
11:40
Then from about 600 to 800 millionmilion yearslat agotemu,
274
685000
3000
Następnie około 600 do 800 milionów lat temu,
11:43
multi-celledzadomowioną organismsorganizmy appearzjawić się.
275
688000
2000
pojawiły się wielokomórkowe organizmy.
11:45
You get fungigrzyby, you get fishryba,
276
690000
2000
Masz już grzyby, ryby,
11:47
you get plantsrośliny,
277
692000
2000
rośliny,
11:49
you get amphibiaPłazy, you get reptilesgady,
278
694000
3000
masz płazy, gady,
11:52
and then, of coursekurs, you get the dinosaursdinozaury.
279
697000
3000
a następnie oczywiście dinozaury.
11:55
And occasionallysporadycznie, there are disasterskatastrofy.
280
700000
4000
Ale od czasu do czasu następują katastrofy.
11:59
Sixty-fiveSześćdziesiąt pięć millionmilion yearslat agotemu,
281
704000
2000
65 milionów lat temu,
12:01
an asteroidasteroida landedwylądował on EarthZiemia
282
706000
2000
w Ziemię uderzyła asteroida,
12:03
nearBlisko the YucatanYucatan PeninsulaPółwysep,
283
708000
2000
niedaleko Półwyspu Jukatan,
12:05
creatingtworzenie conditionswarunki equivalentrównowartość to those of a nuclearjądrowy warwojna,
284
710000
3000
tworząc warunki podobne do tych po wojnie nuklearnej,
12:08
and the dinosaursdinozaury were wipedotarła out.
285
713000
2000
i dinozaury zniknęły na zawsze.
12:10
TerribleStraszne newsAktualności for the dinosaursdinozaury,
286
715000
4000
To wielka strata dla dinozaurów,
12:14
but great newsAktualności for our mammalianu ssaków ancestorsprzodkowie,
287
719000
3000
ale wspaniałe wieści dla naszych przodków - ssaków,
12:17
who flourishedrozkwitł
288
722000
2000
którzy rozkwitnęli
12:19
in the nichesnisze left emptypusty by the dinosaursdinozaury.
289
724000
3000
w miejscach pozostawionych przez dinozaury.
12:22
And we humanczłowiek beingsIstoty
290
727000
2000
My, istoty ludzkie,
12:24
are partczęść of that creativetwórczy evolutionaryewolucyjny pulsepuls
291
729000
3000
jesteśmy częścią tego pomysłowego ewolucyjnego pulsu
12:27
that beganrozpoczął się 65 millionmilion yearslat agotemu
292
732000
3000
który zaczął się 65 milionów lat temu
12:30
with the landinglądowanie of an asteroidasteroida.
293
735000
2000
od uderzenia asteroidy.
12:33
HumansLudzie appearedpojawił się about 200,000 yearslat agotemu.
294
738000
3000
Ludzie pojawili się około 200 000 lat temu.
12:36
And I believe we countliczyć
295
741000
2000
I sądzę, że możemy to uznać
12:38
as a thresholdpróg in this great storyfabuła.
296
743000
2000
za kolejny etap tej wielkiej historii.
12:40
Let me explainwyjaśniać why.
297
745000
2000
Pozwólcie, że wytłumaczę wam dlaczego.
12:42
We'veMamy seenwidziany that DNADNA learnsuczy się in a sensesens,
298
747000
3000
Zauważyliśmy, że DNA uczy się, a polega to na tym,
12:45
it accumulatesgromadzi się informationInformacja.
299
750000
2000
że magazynuje ono informacje.
12:47
But it is so slowpowolny.
300
752000
2000
Ale to baaardzo powolny proces.
12:49
DNADNA accumulatesgromadzi się informationInformacja
301
754000
2000
DNA gromadzi informacje
12:51
throughprzez randomlosowy errorsbłędy,
302
756000
2000
poprzez przypadkowe błędy,
12:53
some of whichktóry just happenzdarzyć to work.
303
758000
3000
część z nich po prostu się sprawdza.
12:56
But DNADNA had actuallytak właściwie generatedwygenerowany a fasterszybciej way of learninguczenie się:
304
761000
2000
Ale DNA wytworzyło o wiele szybszy sposób uczenia się:
12:58
it had producedwytworzony organismsorganizmy with brainsmózg,
305
763000
3000
tworzy ono organizmy z mózgami,
13:01
and those organismsorganizmy can learnuczyć się in realreal time.
306
766000
3000
a te organizmy mogą się uczyć w czasie rzeczywistym.
13:04
They accumulategromadzić informationInformacja, they learnuczyć się.
307
769000
3000
Gromadzą informacje, uczą się.
13:07
The sadsmutny thing is,
308
772000
2000
Smutną rzeczą jest to,
13:09
when they dieumierać, the informationInformacja diesumiera with them.
309
774000
3000
że kiedy umierają, informacja umiera razem z nimi.
13:12
Now what makesczyni humansludzie differentróżne
310
777000
2000
To, co ludzi wyróżnia,
13:14
is humanczłowiek languagejęzyk.
311
779000
2000
to ludzki język.
13:16
We are blessedbłogosławiony with a languagejęzyk, a systemsystem of communicationkomunikacja,
312
781000
2000
Jesteśmy pobłogosławieni darem języka, systemu komunikacji,
13:18
so powerfulpotężny and so preciseprecyzyjny
313
783000
3000
tak mocnego i tak precyzyjnego,
13:21
that we can sharedzielić what we'vemamy learnednauczyli with suchtaki precisionprecyzja
314
786000
3000
że możemy dzielić się tym, czego nauczyliśmy się z taką dokładnością,
13:24
that it can accumulategromadzić in the collectivekolektyw memorypamięć.
315
789000
3000
że może to być zmagazynowane w pamięci zbiorowej.
13:27
And that meansznaczy
316
792000
2000
A to oznacza,
13:29
it can outlastOutlast the individualsosoby prywatne who learnednauczyli that informationInformacja,
317
794000
3000
że informacje mogą "przeżyć" osobniki, które nauczyły się danych informacji,
13:32
and it can accumulategromadzić from generationgeneracja to generationgeneracja.
318
797000
4000
a następnie może ona być przekazywana z pokolenia na pokolenie.
13:36
And that's why, as a speciesgatunki, we're so creativetwórczy
319
801000
2000
To jest właśnie powód, dlaczego, jako gatunek, jesteśmy tak pomysłowi
13:38
and so powerfulpotężny,
320
803000
2000
i tak potężni.
13:40
and that's why we have a historyhistoria.
321
805000
2000
Dlatego też mamy historię.
13:42
We seemwydać się to be the only speciesgatunki in fourcztery billionmiliard yearslat
322
807000
3000
Wygląda na to, że jesteśmy jedynym gatunkiem od czterech miliardów lat,
13:45
to have this giftprezent.
323
810000
2000
który ma ten dar.
13:47
I call this abilityzdolność
324
812000
2000
Nazywam to możliwością
13:49
collectivekolektyw learninguczenie się.
325
814000
2000
zbiorowego uczenia się.
13:51
It's what makesczyni us differentróżne.
326
816000
2000
To nas wyróżnia.
13:53
We can see it at work
327
818000
2000
Możemy zobaczyć ją "w akcji"
13:55
in the earliestnajwcześniej stagesgradacja of humanczłowiek historyhistoria.
328
820000
2000
w najwcześniejszych etapach historii ludzkiej.
13:57
We evolvedewoluował as a speciesgatunki
329
822000
2000
Rozwinęliśmy się jako gatunek
13:59
in the savannaSawanna landsziemie of AfricaAfryka,
330
824000
2000
na sawannach w Afryce,
14:01
but then you see humansludzie migratingMigracja into newNowy environmentsśrodowiska,
331
826000
3000
ale następnie widzisz ludzi migrujących w nowe środowisko --
14:04
into desertpustynia landsziemie, into junglesdżungle,
332
829000
2000
na pustynie, dżungle,
14:06
into the icelód agewiek tundraTundra of SiberiaSiberia --
333
831000
2000
lodowe tundry Syberii --
14:08
toughtwardy, toughtwardy environmentśrodowisko --
334
833000
2000
trudne, ciężkie środowisko --
14:10
into the AmericasAmericas, into AustralasiaAustralazja.
335
835000
2000
do obu Ameryk, do Australazji.
14:12
EachKażdy migrationmigracja involvedzaangażowany learninguczenie się --
336
837000
2000
Każda migracja wiązała się z procesem uczenia się --
14:14
learninguczenie się newNowy wayssposoby of exploitingwykorzystanie the environmentśrodowisko,
337
839000
3000
uczenia się nowych sposobów wykorzystywania środowiska,
14:17
newNowy wayssposoby of dealingpostępowanie with theirich surroundingsokolica.
338
842000
2000
nowych sposobów radzenia sobie z otoczeniem.
14:19
Then 10,000 yearslat agotemu,
339
844000
2000
Potem 10 000 lat temu,
14:21
exploitingwykorzystanie a suddennagły changezmiana in globalświatowy climateklimat
340
846000
2000
wykorzystując nagłą zmianę globalnego klimatu,
14:23
with the endkoniec of the last icelód agewiek,
341
848000
2000
pod koniec ostatniego zlodowacenia,
14:25
humansludzie learnednauczyli to farmgospodarstwo rolne.
342
850000
3000
ludzie nauczyli się uprawiać rolę.
14:28
FarmingRolnictwo was an energyenergia bonanzaBonanza.
343
853000
2000
Rolnictwo było energetyczną żyłą złota.
14:30
And exploitingwykorzystanie that energyenergia,
344
855000
2000
Dzięki wykorzystaniu tej energii,
14:32
humanczłowiek populationspopulacje multipliedpomnożone.
345
857000
2000
populacja ludzka zwielokrotniła się.
14:34
HumanCzłowieka societiesspołeczeństwa got largerwiększy, densergęstsze,
346
859000
2000
Ludzkie skupiska stały się większe, gęstsze,
14:36
more interconnectedpołączone.
347
861000
2000
bardziej ze sobą połączone.
14:38
And then from about 500 yearslat agotemu,
348
863000
4000
I w ten sposób od około 500 lat
14:42
humansludzie beganrozpoczął się to linkpołączyć up globallyglobalnie
349
867000
2000
ludzkość zaczęła się łączyć ze sobą globalnie,
14:44
throughprzez shippingWysyłka , throughprzez trainspociągi,
350
869000
2000
poprzez żeglugę, kolej,
14:46
throughprzez telegraphtelegraf, throughprzez the InternetInternet,
351
871000
3000
poprzez telegraf, poprzez Internet,
14:49
untilaż do now we seemwydać się to formformularz
352
874000
2000
aż do dziś, tworząc
14:51
a singlepojedynczy globalświatowy brainmózg
353
876000
2000
jeden światowy mózg,
14:53
of almostprawie sevensiedem billionmiliard individualsosoby prywatne.
354
878000
2000
składający się z ponad siedmiu miliardów osobników.
14:55
And that brainmózg is learninguczenie się at warpWarp speedprędkość.
355
880000
5000
A mózg uczy się z prędkością nadświetlną.
15:00
And in the last 200 yearslat, something elsejeszcze has happenedstało się.
356
885000
2000
I przez ostatnie 200 lat wydarzyło się coś jeszcze:
15:02
We'veMamy stumbledpotknął się on anotherinne energyenergia bonanzaBonanza
357
887000
2000
natknęliśmy się na inną energetyczną żyłę złota
15:04
in fossilskamieniałość fuelspaliwa.
358
889000
2000
w postaci paliw kopalnych.
15:06
So fossilskamieniałość fuelspaliwa and collectivekolektyw learninguczenie się togetherRazem
359
891000
3000
Paliwa kopalne i zbiorowa nauka razem
15:09
explainwyjaśniać the staggeringzdumiewające complexityzłożoność
360
894000
2000
tłumaczą zdumiewającą złożoność,
15:11
we see around us.
361
896000
2000
która nas otacza.
15:16
So, here we are,
362
901000
3000
Wracamy więc tutaj,
15:19
back at the conventionKonwencja centercentrum.
363
904000
2000
do naszego centrum konferencyjnego.
15:21
We'veMamy been on a journeypodróż, a returnpowrót journeypodróż,
364
906000
2000
Uczestniczyliśmy w podróży tam i z powrotem
15:23
of 13.7 billionmiliard yearslat.
365
908000
3000
przez 13.7 miliardów lat.
15:26
I hopenadzieja you agreeZgodzić się that this is a powerfulpotężny storyfabuła.
366
911000
3000
Mam nadzieję, że zgodzicie się ze mną, że jest to historia robiąca wrażenie.
15:29
And it's a storyfabuła in whichktóry humansludzie
367
914000
2000
I jest to historia, w której ludzie
15:31
playgrać an astonishingzadziwiający and creativetwórczy rolerola.
368
916000
3000
odgrywali zdumiewającą i twórczą rolę.
15:34
But it alsorównież containszawiera warningsostrzeżenia.
369
919000
3000
Ale zawiera ona również ostrzeżenia.
15:37
CollectiveZbiorowe learninguczenie się is a very, very powerfulpotężny forcesiła,
370
922000
4000
Zbiorowa nauka jest czymś bardzo, bardzo potężnym,
15:41
and it's not clearjasny
371
926000
2000
ale nie jest do końca jasne,
15:43
that we humansludzie are in chargeopłata of it.
372
928000
3000
czy my, ludzie panujemy nad tym.
15:46
I rememberZapamiętaj very vividlyżywo as a childdziecko growingrozwój up in EnglandAnglia,
373
931000
3000
Pamiętam bardzo dokładnie dzieci dorastające w Anglii,
15:49
livingżycie throughprzez the CubanKubański MissilePocisk CrisisKryzys.
374
934000
3000
żyjące podczas Kryzysu Kubańskiego.
15:52
For a fewkilka daysdni,
375
937000
2000
Przez kilka dni,
15:54
the entireCały biospherebiosfera
376
939000
2000
cała biosfera
15:56
seemedwydawało się to be on the vergeskraj of destructionzniszczenie.
377
941000
3000
była na skraju zniszczenia.
15:59
And the samepodobnie weaponsBronie are still here,
378
944000
3000
Ta broń nadal istnieje,
16:02
and they are still armedzbrojnych.
379
947000
2000
jest nadal używana przez armię.
16:04
If we avoiduniknąć that trapPułapka,
380
949000
2000
Jeśli udałoby się nam uniknąć tej pułapki,
16:06
othersinni are waitingczekanie for us.
381
951000
2000
już na nas czekają inne.
16:08
We're burningpalenie fossilskamieniałość fuelspaliwa at suchtaki a rateoceniać
382
953000
3000
Wypalamy paliwa kopalne w takiej ilości,
16:11
that we seemwydać się to be underminingpodważanie the GoldilocksZłotowłosa conditionswarunki
383
956000
3000
że wygląda na to, że naruszamy warunki Złotowłosej.
16:14
that madezrobiony it possiblemożliwy for humanczłowiek civilizationscywilizacje
384
959000
2000
które pozwoliły kwitnąć cywilizacji ludzkiej
16:16
to flourishzakrętas over the last 10,000 yearslat.
385
961000
4000
przez ostatnie 10 000 lat.
16:20
So what bigduży historyhistoria can do
386
965000
2000
Co może zrobić Wielka Historia?
16:22
is showpokazać us the natureNatura of our complexityzłożoność and fragilitykruchość
387
967000
3000
Może pokazać nam naturę naszej złożoności i delikatności
16:25
and the dangersniebezpieczeństwa that facetwarz us,
388
970000
2000
oraz niebezpieczeństwa, którym musimy stawić czoło,
16:27
but it can alsorównież showpokazać us
389
972000
3000
ale może również ukazać nam
16:30
our powermoc with collectivekolektyw learninguczenie się.
390
975000
2000
potęgę zbiorowej nauki.
16:32
And now, finallywreszcie,
391
977000
3000
A teraz, na koniec,
16:35
this is what I want.
392
980000
4000
chcę coś zrobić.
16:39
I want my grandsonwnuk, DanielDaniel,
393
984000
3000
Chcę, aby mój wnuk Daniel
16:42
and his friendsprzyjaciele and his generationgeneracja,
394
987000
2000
i jego przyjaciele, w ogóle, całe jego pokolenie
16:44
throughoutpoprzez the worldświat,
395
989000
2000
na całym świecie -
16:46
to know the storyfabuła of bigduży historyhistoria,
396
991000
3000
chcę, by znali opowieść o Wielkiej Historii,
16:49
and to know it so well
397
994000
2000
i aby znali ją tak dobrze,
16:51
that they understandzrozumieć
398
996000
2000
że zrozumieją
16:53
bothobie the challengeswyzwania that facetwarz us
399
998000
2000
zarówno wyzwania, jak i możliwości,
16:55
and the opportunitiesmożliwości that facetwarz us.
400
1000000
3000
które stoją przed nami.
16:58
And that's why a groupGrupa of us
401
1003000
2000
To jest powód, dla którego moja grupa
17:00
are buildingbudynek a freewolny, onlineonline syllabuskonspekt
402
1005000
2000
tworzy darmowy, sieciowy spis zagadnień dotyczący
17:02
in bigduży historyhistoria
403
1007000
2000
Wielkiej Historii,
17:04
for highwysoki schoolszkoła studentsstudenci throughoutpoprzez the worldświat.
404
1009000
2000
dla licealistów na całym świecie.
17:06
We believe that bigduży historyhistoria
405
1011000
3000
Wierzymy, że ta Wielka Historia,
17:09
will be a vitalistotny intellectualintelektualny toolnarzędzie for them,
406
1014000
3000
będzie doskonałą intelektualną pożywką
17:12
as DanielDaniel and his generationgeneracja
407
1017000
3000
dla takich jak Daniel i całego jego pokolenia,
17:15
facetwarz the hugeolbrzymi challengeswyzwania
408
1020000
2000
pomagającą zmierzyć się z wielkimi wyzwaniami
17:17
and alsorównież the hugeolbrzymi opportunitiesmożliwości
409
1022000
2000
oraz ogromnymi możliwościami
17:19
aheadprzed siebie of them at this thresholdpróg momentza chwilę
410
1024000
3000
stojącymi przed nimi, podczas tego kolejnego etapu
17:22
in the historyhistoria of our beautifulpiękny planetplaneta.
411
1027000
4000
w historii naszej pięknej planety.
17:26
I thank you for your attentionUwaga.
412
1031000
2000
Dziękuję za uwagę.
17:28
(ApplauseAplauz)
413
1033000
5000
(Brawa)
Translated by Oskar Kocoł
Reviewed by Jakub Luberda

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
David Christian - Historian
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day.

Why you should listen

David Christian is by training a historian of Russia and the Soviet Union, but since the 1980s he has become interested in world history on very large scales. He has written on the social and material history of the 19th-century Russian peasantry, in particular on aspects of diet and the role of alcohol. In 1989, he began teaching courses on "Big History," surveying the past on the largest possible scales, including those of biology and astronomy.

Christian is a member of the Australian Academy of the Humanities. Over the next few years he will also be working with the support of Bill Gates to create an online course in "Big History" for high school students.

Watch the Big History series on H2 >>  

More profile about the speaker
David Christian | Speaker | TED.com