TED2011
David Christian: The history of our world in 18 minutes
David Christian: Wielka Historia
Filmed:
Readability: 4.7
10,836,002 views
Przy pomocy zachwycających ilustracji, David Christian w porywający sposób opowiada kompletną historię wszechświata -- od Wielkiego Wybuchu, do Internetu. Oto "Wielka historia": światłe, szerokie spojrzenie na złożoność, życie i ludzkość, oraz przeciwstawienie się zdaniu, które mówi, że ludzie miają bardzo mały udział na kosmicznej osi czasu.
David Christian - Historian
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
First, a video.
0
0
3000
Na początek film.
00:24
(Video) Yes, it is a scrambled egg.
1
9000
3000
Tak, to jest jajecznica.
00:28
But as you look at it,
2
13000
2000
Ale mam przeczucie,
00:30
I hope you'll begin to feel
3
15000
2000
że kiedy na to patrzycie
00:32
just slightly uneasy.
4
17000
3000
macie trochę dziwne uczucie.
00:36
Because you may notice that what's actually happening
5
21000
3000
Możecie zauważyć,
00:39
is that the egg is unscrambling itself.
6
24000
3000
że jajko stopniowo powraca do pierwotnego kształtu.
00:42
And you'll now see the yolk and the white have separated.
7
27000
2000
Teraz widzicie, jak białko i żółtko rozdzielają się.
00:44
And now they're going to be poured back into the egg.
8
29000
3000
A teraz z powrotem stają się jajkiem.
00:47
And we all know in our heart of hearts
9
32000
3000
Jednak coś w naszym wnętrzu podpowiada nam,
00:50
that this is not the way the universe works.
10
35000
3000
że to nie jest sposób, w jaki działa wszechświat.
00:54
A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.
11
39000
3000
Rozbełtane jajka są papką, smaczną papką, ale jednak bezładną papką.
00:57
An egg is a beautiful, sophisticated thing
12
42000
3000
Jajko jest piękne i bardzo skomplikowane,
01:00
that can create even more sophisticated things,
13
45000
2000
a z niego może powstać jeszcze bardziej złożone stworzenie,
01:02
such as chickens.
14
47000
2000
jakim jest kura.
01:04
And we know in our heart of hearts
15
49000
2000
Skrycie wiemy,
01:06
that the universe does not travel
16
51000
2000
że wszechświat nie przeistoczył się
01:08
from mush to complexity.
17
53000
2000
z bezładnej papki w tak skomplikowaną formę.
01:10
In fact, this gut instinct
18
55000
2000
Tak naprawdę, ten wewnętrzny instynkt
01:12
is reflected in one of the most fundamental laws of physics,
19
57000
3000
jest oparty na jednym z fundamentalnych praw fizyki --
01:15
the second law of thermodynamics, or the law of entropy.
20
60000
3000
drugim prawie termodynamiki, czyli entropii.
01:18
What that says basically
21
63000
2000
Mówi ono przede wszystkim,
01:20
is that the general tendency of the universe
22
65000
3000
że główną zasadą, na której opiera się wszechświat
01:23
is to move from order
23
68000
2000
jest przechodzenie z porządku
01:25
and structure
24
70000
2000
i ładu
01:27
to lack of order, lack of structure --
25
72000
2000
do braku porządku i braku ładu --
01:29
in fact, to mush.
26
74000
2000
w zasadzie, do bezładnej papki, o której mówiłem wcześniej.
01:31
And that's why that video
27
76000
2000
Właśnie dlatego ten film
01:33
feels a bit strange.
28
78000
2000
wydaje się nieco dziwny.
01:35
And yet,
29
80000
2000
A teraz,
01:37
look around us.
30
82000
2000
popatrzcie wokół siebie.
01:39
What we see around us
31
84000
2000
To, co widzicie
01:41
is staggering complexity.
32
86000
2000
to niesamowita złożoność.
01:43
Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,
33
88000
3000
Eric Beinhocker przewiduje, że w samym Nowym Jorku
01:46
there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.
34
91000
4000
sprzedaje się około 10 miliardów różnych zarejestrowanych towarów i usług.
01:50
That's hundreds of times as many species
35
95000
3000
Jest to setki razy więcej niż wszystkich gatunków
01:53
as there are on Earth.
36
98000
2000
na Ziemi razem wziętych.
01:55
And they're being traded by a species
37
100000
2000
Ich obrotem zajmuje się gatunek,
01:57
of almost seven billion individuals,
38
102000
2000
który liczy siedem miliardów osobników
01:59
who are linked by trade, travel, and the Internet
39
104000
3000
połączonych ze sobą handlem, podróżami i Internetem
02:02
into a global system
40
107000
2000
w światowy system
02:04
of stupendous complexity.
41
109000
3000
o zdumiewającej złożoności.
02:07
So here's a great puzzle:
42
112000
2000
Mamy więc wielką zagadkę:
02:09
in a universe
43
114000
2000
Jak to jest możliwe,
02:11
ruled by the second law of thermodynamics,
44
116000
3000
że we wszechświecie
02:14
how is it possible
45
119000
2000
rządzonym przez drugie prawo termodynamiki,
02:16
to generate the sort of complexity I've described,
46
121000
3000
powstały rzeczy tak złożone, jak te, które opisałem --
02:19
the sort of complexity represented by you and me
47
124000
3000
dobrym przykładem tej złożoności jesteś ty, ja,
02:22
and the convention center?
48
127000
3000
oraz ta sala konferencyjna.
02:25
Well, the answer seems to be,
49
130000
3000
Wygląda na to, że dobra odpowiedź jest taka,
02:28
the universe can create complexity,
50
133000
3000
że wszechświat potrafi tworzyć zawiłe rzeczy,
02:31
but with great difficulty.
51
136000
2000
ale z wielkim trudem.
02:33
In pockets,
52
138000
2000
W naszych kieszeniach
02:35
there appear what my colleague, Fred Spier,
53
140000
2000
występują warunki, które mój kolega Fred Spier
02:37
calls "Goldilocks conditions" --
54
142000
2000
nazywa "warunkami Złotowłosej" [ekosfera]:
02:39
not too hot, not too cold,
55
144000
2000
nie za gorąco, ale i nie za zimno;
02:41
just right for the creation of complexity.
56
146000
3000
w sam raz, aby mogła powstać złożoność.
02:44
And slightly more complex things appear.
57
149000
2000
Wtedy mogą zaistnieć bardziej skomplikowane obiekty.
02:46
And where you have slightly more complex things,
58
151000
2000
Jeśli masz ich nieco więcej,
02:48
you can get slightly more complex things.
59
153000
2000
możesz otrzymać jeszcze bardziej złożone przedmioty.
02:50
And in this way, complexity builds
60
155000
3000
Właśnie w ten sposób tworzy się i narasta złożoność --
02:53
stage by stage.
61
158000
2000
krok po kroku.
02:55
Each stage is magical
62
160000
3000
Każdy etap jest wyjątkowy,
02:58
because it creates the impression of something utterly new
63
163000
3000
ponieważ w każdym z nich coś zupełnie nowego,
03:01
appearing almost out of nowhere in the universe.
64
166000
3000
ni stąd ni zowąd, pojawia się we Wszechświecie.
03:04
We refer in big history to these moments
65
169000
2000
Zajmując się Wielką Historią, określamy te momenty
03:06
as threshold moments.
66
171000
2000
jako momenty przełomowe.
03:08
And at each threshold,
67
173000
2000
I każdy kolejny z tych etapów,
03:10
the going gets tougher.
68
175000
2000
jest coraz trudniejszy.
03:12
The complex things get more fragile,
69
177000
3000
Skomplikowane obiekty stają się bardziej delikatne,
03:15
more vulnerable;
70
180000
2000
łatwiej ulegają zniszczeniu,
03:17
the Goldilocks conditions get more stringent,
71
182000
3000
a warunki Złotowłosej stają się coraz bardziej surowe,
03:20
and it's more difficult
72
185000
2000
i niezwykle trudno jest
03:22
to create complexity.
73
187000
2000
tworzyć bardziej złożone obiekty.
03:24
Now, we, as extremely complex creatures,
74
189000
3000
Będąc ekstremalnie skomplikowanymi istotami
03:27
desperately need to know this story
75
192000
3000
mamy rozpaczliwą potrzebę poznania historii o tym,
03:30
of how the universe creates complexity
76
195000
2000
w jaki sposób Wszechświat tworzył złożoności,
03:32
despite the second law,
77
197000
2000
wbrew założeniom drugiego prawa termodynamiki
03:34
and why complexity
78
199000
2000
i dlaczego złożoność
03:36
means vulnerability
79
201000
2000
wiąże się z podatnością na uszkodzenia
03:38
and fragility.
80
203000
2000
delikatnością i kruchością.
03:40
And that's the story that we tell in big history.
81
205000
3000
Tę właśnie opowieść nazywamy Wielką Historią.
03:43
But to do it, you have do something
82
208000
2000
Ale żeby tego dokonać, musisz zrobić coś,
03:45
that may, at first sight, seem completely impossible.
83
210000
2000
co na pierwszy rzut oka wydaje się całkowicie niemożliwe.
03:47
You have to survey the whole history of the universe.
84
212000
4000
Musisz prześledzić całą historię wszechświata.
03:52
So let's do it.
85
217000
2000
Więc zróbmy to.
03:54
(Laughter)
86
219000
2000
(Śmiech)
03:56
Let's begin by winding the timeline back
87
221000
3000
Zacznijmy od przeniesienia się wstecz
03:59
13.7 billion years,
88
224000
3000
o 13.7 miliarda lat,
04:02
to the beginning of time.
89
227000
3000
do początku czasu.
04:12
Around us, there's nothing.
90
237000
2000
Wokół nas nie ma nic.
04:14
There's not even time or space.
91
239000
4000
Nie ma nawet czasu i przestrzeni.
04:18
Imagine the darkest, emptiest thing you can
92
243000
3000
Wyobraźcie sobie coś najciemniejszego i najbardziej pustego
04:21
and cube it a gazillion times
93
246000
2000
i powiększcie to n-tylion razy.
04:23
and that's where we are.
94
248000
2000
tam właśnie jesteśmy.
04:25
And then suddenly,
95
250000
3000
I nagle,
04:28
bang! A universe appears, an entire universe.
96
253000
3000
bum! Pojawia się Wszechświat, cały Wszechświat.
04:31
And we've crossed our first threshold.
97
256000
2000
Pokonaliśmy pierwszy etap.
04:33
The universe is tiny; it's smaller than an atom.
98
258000
2000
Wszechświat jest maleńki, mniejszy niż atom.
04:35
It's incredibly hot.
99
260000
2000
Jest też niewyobrażalnie gorący.
04:37
It contains everything that's in today's universe,
100
262000
2000
Składa się z tego samego, co dzisiejszy Wszechświat
04:39
so you can imagine, it's busting.
101
264000
2000
możecie sobie więc wyobrazić, że jest tam naprawdę tłoczno.
04:41
And it's expanding at incredible speed.
102
266000
3000
Wszystko rozszerza się z niewyobrażalną prędkością.
04:44
And at first, it's just a blur,
103
269000
2000
Na samym początku jest to tylko mgła,
04:46
but very quickly distinct things begin to appear in that blur.
104
271000
3000
ale po chwili z tego zarysu zaczynają się wyłaniać przeróżne rzeczy.
04:49
Within the first second,
105
274000
2000
W pierwszej sekundzie
04:51
energy itself shatters into distinct forces
106
276000
3000
energia rozpada się na na różne oddziaływania,
04:54
including electromagnetism and gravity.
107
279000
2000
w tym elektromagnetyczne i grawitacyjne.
04:56
And energy does something else quite magical:
108
281000
3000
Ale oprócz tego energia w magiczny sposób robi jeszcze coś innego --
04:59
it congeals to form matter --
109
284000
3000
krzepnie i przybiera postać materii:
05:02
quarks that will create protons
110
287000
2000
kwarki, które będą tworzyły protony,
05:04
and leptons that include electrons.
111
289000
3000
leptony, a wśród nich elektrony.
05:07
And all of that happens in the first second.
112
292000
2000
Wszystko to dzieje się podczas pierwszej sekundy.
05:09
Now we move forward 380,000 years.
113
294000
5000
Teraz przenosimy się do przodu o 380 000 lat.
05:14
That's twice as long as humans have been on this planet.
114
299000
3000
To okres dwa razy dłuższy niż ten, jaki minął odkąd ludzie pojawili się na Ziemi.
05:17
And now simple atoms appear
115
302000
3000
Pojawiają się proste atomy
05:20
of hydrogen and helium.
116
305000
3000
wodoru i helu.
05:23
Now I want to pause for a moment,
117
308000
2000
Chciałbym się tu na chwilę zatrzymać;
05:25
380,000 years after the origins of the universe,
118
310000
3000
380 000 lat po początku Wszechświata,
05:28
because we actually know quite a lot
119
313000
2000
ponieważ wiemy dosyć dużo,
05:30
about the universe at this stage.
120
315000
2000
na temat wszechświata na tym etapie.
05:32
We know above all that it was extremely simple.
121
317000
3000
Przede wszystkim wiemy, że był on niesamowicie prosty.
05:35
It consisted of huge clouds
122
320000
2000
Składał się z wielkich chmur
05:37
of hydrogen and helium atoms,
123
322000
2000
atomów wodoru i helu,
05:39
and they have no structure.
124
324000
2000
które nie miały żadnej struktury.
05:41
They're really a sort of cosmic mush.
125
326000
3000
Było to coś w rodzaju kosmicznej papki.
05:44
But that's not completely true.
126
329000
2000
Ale to nie do końca prawda.
05:46
Recent studies
127
331000
2000
Ostatnie badania,
05:48
by satellites such as the WMAP satellite
128
333000
3000
wykonane przez satelity, takie jak satelita WMAP,
05:51
have shown that, in fact, there are just tiny differences in that background.
129
336000
4000
pokazały, że istnieją pewne znikome różnice występujące w tle.
05:55
What you see here,
130
340000
2000
Widzicie teraz,
05:57
the blue areas are about a thousandth of a degree cooler
131
342000
3000
niebieskie obszary, gdzie temperatura jest o tysięczną stopnia mniejsza,
06:00
than the red areas.
132
345000
2000
niż w czerwonych.
06:02
These are tiny differences,
133
347000
2000
Są to malutkie różnice,
06:04
but it was enough for the universe to move on
134
349000
2000
ale wystarczająco duże, by wszechświat mógł przejść
06:06
to the next stage of building complexity.
135
351000
2000
do następnego etapu tworzenia złożoności.
06:08
And this is how it works.
136
353000
2000
W jaki sposób się to stało?
06:10
Gravity is more powerful
137
355000
3000
Grawitacja jest mocniejsza tam,
06:13
where there's more stuff.
138
358000
2000
gdzie jest więcej materii.
06:15
So where you get slightly denser areas,
139
360000
2000
Tam, gdzie masz nieco gęstsze obszary,
06:17
gravity starts compacting clouds
140
362000
2000
grawitacja zaczyna spajać
06:19
of hydrogen and helium atoms.
141
364000
2000
chmury złożone z atomów wodoru i helu.
06:21
So we can imagine the early universe breaking up
142
366000
2000
Możemy sobie wyobrazić wszechświat na tamtym poziomie,
06:23
into a billion clouds.
143
368000
2000
skupiający się w miliardach chmur.
06:25
And each cloud is compacted,
144
370000
2000
Każda z tych chmur jest zagęszczana,
06:27
gravity gets more powerful as density increases,
145
372000
3000
grawitacja staje się coraz mocniejsza wraz ze wzrostem gęstości,
06:30
the temperature begins to rise at the center of each cloud,
146
375000
2000
temperatura zaczyna wzrastać w centrum każdej chmury,
06:32
and then, at the center of each cloud,
147
377000
2000
a potem, w środku każdej z nich,
06:34
the temperature crosses the threshold temperature
148
379000
3000
temperatura przekracza graniczną wartość
06:37
of 10 million degrees,
149
382000
2000
10 milionów stopni,
06:39
protons start to fuse,
150
384000
2000
i rozpoczyna się fuzja protonów,
06:41
there's a huge release of energy,
151
386000
3000
wyzwala się mnóstwo energii,
06:44
and, bam!
152
389000
2000
i bum!
06:46
We have our first stars.
153
391000
2000
Mamy nasze pierwsze gwiazdy.
06:48
From about 200 million years after the Big Bang,
154
393000
4000
Około 200 milionów lat po Wielkim Wybuchu,
06:52
stars begin to appear all through the universe,
155
397000
3000
gwiazdy zaczynają się pojawiać w całym Wszechświecie --
06:55
billions of them.
156
400000
2000
miliardy gwiazd.
06:57
And the universe is now significantly more interesting
157
402000
3000
Wszechświat jest teraz o wiele bardziej interesujący
07:00
and more complex.
158
405000
3000
i o wiele bardziej złożony.
07:03
Stars will create the Goldilocks conditions
159
408000
2000
Gwiazdy w przyszłości utworzą warunki Złotowłosej
07:05
for crossing two new thresholds.
160
410000
3000
by móc pokonać dwa nowe etapy.
07:08
When very large stars die,
161
413000
2000
Kiedy umierają bardzo duże gwiazdy,
07:10
they create temperatures so high
162
415000
3000
tworzą one tak wysoką temperaturę,
07:13
that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,
163
418000
3000
że protony w procesie fuzji łączą się we wszystkie rzadkie kombinacje
07:16
to form all the elements of the periodic table.
164
421000
3000
i tworzą wszystkie pierwiastki układu okresowego.
07:19
If, like me, you're wearing a gold ring,
165
424000
3000
Jeśli, jak ja, nosicie złoty pierścionek,
07:22
it was forged in a supernova explosion.
166
427000
3000
to wiedzcie, że został on wykuty podczas wybuchu supernowej.
07:25
So now the universe is chemically more complex.
167
430000
3000
Teraz wszechświat jest chemicznie bardziej skomplikowany.
07:28
And in a chemically more complex universe,
168
433000
3000
W złożonym pod względem chemicznym wszechświecie
07:31
it's possible to make more things.
169
436000
2000
możliwe jest zrobienie większej ilości obiektów.
07:33
And what starts happening
170
438000
2000
Zachodzi sytuacja,
07:35
is that, around young suns,
171
440000
2000
kiedy wokół młodych słońc,
07:37
young stars,
172
442000
2000
młodych gwiazd,
07:39
all these elements combine, they swirl around,
173
444000
2000
wszystkie te pierwiastki łączą się, zaczynają wirować,
07:41
the energy of the star stirs them around,
174
446000
2000
a energia gwiazd sprawia, że te zaczynają krążyć wokół nich.
07:43
they form particles, they form snowflakes,
175
448000
3000
Utworzyły się cząsteczki, płatki śniegu
07:46
they form little dust motes,
176
451000
2000
utworzyły się małe pyłki kurzu
07:48
they form rocks, they form asteroids,
177
453000
2000
utworzyły się skały, asteroidy,
07:50
and eventually, they form planets and moons.
178
455000
3000
i ostatecznie utworzyły one planety i księżyce.
07:53
And that is how our solar system was formed,
179
458000
3000
Oto, jak powstał nasz system słoneczny
07:56
four and a half billion years ago.
180
461000
3000
cztery i pół miliarda lat temu.
07:59
Rocky planets like our Earth
181
464000
3000
Skaliste planety, jak nasza Ziemia
08:02
are significantly more complex than stars
182
467000
3000
są jeszcze bardziej złożone niż gwiazdy,
08:05
because they contain a much greater diversity of materials.
183
470000
3000
ponieważ zawierają one o wiele większą różnorodność materiałów.
08:08
So we've crossed a fourth threshold of complexity.
184
473000
3000
Pokonaliśmy właśnie czwarty etap na drodze do złożoności.
08:12
Now, the going gets tougher.
185
477000
3000
Teraz, zaczyna być coraz trudniej.
08:16
The next stage introduces entities
186
481000
2000
Następny etap wprowadza stworzenia,
08:18
that are significantly more fragile,
187
483000
2000
które są o wiele bardziej delikatne,
08:20
significantly more vulnerable,
188
485000
2000
o wiele bardziej podatne na zniszczenie,
08:22
but they're also much more creative
189
487000
3000
ale jednocześnie są o wiele bardziej pomysłowe
08:25
and much more capable of generating further complexity.
190
490000
3000
i mają dużo większą możliwość tworzenia kolejnych złożoności.
08:28
I'm talking, of course,
191
493000
2000
Mówię, oczywiście,
08:30
about living organisms.
192
495000
2000
o żywych organizmach.
08:32
Living organisms are created by chemistry.
193
497000
2000
Żywe organizmy zostały stworzone dzięki chemii.
08:34
We are huge packages of chemicals.
194
499000
3000
Jesteśmy wielkim zestawem związków chemicznych.
08:38
So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.
195
503000
3000
Chemia jest zdominowana przez oddziaływanie elektromagnetyczne.
08:41
That operates over smaller scales than gravity,
196
506000
2000
Działa ono na wiele mniejszych odległościach niż grawitacja,
08:43
which explains why you and I
197
508000
2000
co tłumaczy, dlaczego ty i ja
08:45
are smaller than stars or planets.
198
510000
2000
jesteśmy mniejsi niż gwiazdy czy planety.
08:47
Now, what are the ideal conditions for chemistry?
199
512000
3000
Więc jakie są idealne warunki dla chemii?
08:50
What are the Goldilocks conditions?
200
515000
2000
Jakie są warunki Złotowłosej?
08:52
Well, first, you need energy,
201
517000
2000
Na początku potrzebujesz energii,
08:54
but not too much.
202
519000
2000
ale nie za wiele.
08:56
In the center of a star, there's so much energy
203
521000
2000
W środku gwiazdy jest tak dużo energii,
08:58
that any atoms that combine will just get busted apart again.
204
523000
3000
że wszystkie połączone atomy po prostu jeszcze raz rozproszyłyby się.
09:01
But not too little.
205
526000
2000
Ale również nie może być jej za mało.
09:03
In intergalactic space, there's so little energy
206
528000
2000
W przestrzeni międzygalaktycznej jest tak mało energii,
09:05
that atoms can't combine.
207
530000
3000
że atomy nie mogą się łączyć.
09:08
What you want is just the right amount,
208
533000
2000
To, czego potrzebujesz, to precyzyjna ilość
09:10
and planets, it turns out, are just right,
209
535000
2000
i wychodzi na to, że planety są w sam raz,
09:12
because they're close to stars, but not too close.
210
537000
3000
ponieważ są blisko gwiazd, ale nie za blisko.
09:15
You also need a great diversity of chemical elements,
211
540000
3000
Potrzebujesz też dużej różnorodności związków chemicznych,
09:18
and you need liquid such as water.
212
543000
3000
potrzebujesz też płynu, jak woda.
09:21
Why?
213
546000
2000
Dlaczego?
09:23
Well, in gasses, atoms move past each other so fast
214
548000
3000
Cóż, w gazach atomy poruszają się względem siebie za szybko
09:26
that they can't hitch up.
215
551000
2000
i nie mogą się połączyć.
09:28
In solids,
216
553000
2000
W ciałach stałych
09:30
atoms are stuck together, they can't move.
217
555000
3000
atomy blokują się wzajemnie, nie mogą się poruszać.
09:33
In liquids,
218
558000
2000
W przypadku cieczy
09:35
they can cruise and cuddle
219
560000
2000
mogą one swobodnie pływać, dotykać się
09:37
and link up to form molecules.
220
562000
3000
i łączyć się w cząsteczki.
09:40
Now, where do you find such Goldilocks conditions?
221
565000
3000
Gdzie więc możesz znaleźć warunki Złotowłosej?
09:43
Well, planets are great,
222
568000
2000
Cóż, planety są świetnym miejscem,
09:45
and our early Earth
223
570000
2000
a nasza wczesna Ziemia
09:47
was almost perfect.
224
572000
2000
była prawie doskonała.
09:49
It was just the right distance from its star
225
574000
2000
Miała na tyle dobrą odległość od gwiazdy,
09:51
to contain huge oceans of open water.
226
576000
3000
by mogły powstać otwarte akweny w postaci gigantycznych oceanów.
09:54
And deep beneath those oceans,
227
579000
2000
Głęboko pod powierzchnią tych oceanów,
09:56
at cracks in the Earth's crust,
228
581000
2000
przy pęknięciach w skorupie ziemskiej,
09:58
you've got heat seeping up from inside the Earth,
229
583000
3000
masz również ciepło wydobywające się z wnętrza Ziemi,
10:01
and you've got a great diversity of elements.
230
586000
2000
i masz też dużą różnorodność pierwiastków.
10:03
So at those deep oceanic vents,
231
588000
2000
I właśnie w tych głębokich, oceanicznych gejzerach
10:05
fantastic chemistry began to happen,
232
590000
3000
zaczęły się fantastyczne reakcje chemiczne,
10:08
and atoms combined in all sorts of exotic combinations.
233
593000
3000
i atomy połączyły się we wszystkie rodzaje egzotycznych kombinacji.
10:12
But of course, life is more
234
597000
2000
Ale, oczywiście, życie to coś więcej
10:14
than just exotic chemistry.
235
599000
2000
niż tylko egzotyczna chemia.
10:16
How do you stabilize
236
601000
2000
Jak ustabilizujesz
10:18
those huge molecules
237
603000
2000
te wielkie cząsteczki,
10:20
that seem to be viable?
238
605000
3000
które wydają się żyć własnym życiem?
10:23
Well, it's here that life introduces
239
608000
2000
Tutaj życie przedstawia
10:25
an entirely new trick.
240
610000
3000
całkiem nową sztuczkę.
10:28
You don't stabilize the individual;
241
613000
2000
Nie stabilizujesz poszczególnych jednostek;
10:30
you stabilize the template,
242
615000
2000
stabilizujesz szablon,
10:32
the thing that carries information,
243
617000
2000
czyli rzecz, która zawiera i przenosi informację
10:34
and you allow the template to copy itself.
244
619000
2000
i pozwalasz temu szablonowi powielać się.
10:36
And DNA, of course,
245
621000
2000
I DNA, oczywiście,
10:38
is the beautiful molecule
246
623000
2000
jest piękną cząsteczką,
10:40
that contains that information.
247
625000
2000
która zawiera tę informację.
10:42
You'll be familiar with the double helix of DNA.
248
627000
3000
Podwójna helisa kwasu DNA powinna być wam znana.
10:45
Each rung contains information.
249
630000
2000
Jego każdy szczebel zawiera dane.
10:47
So, DNA contains information
250
632000
2000
Więc DNA zawiera informację,
10:49
about how to make living organisms.
251
634000
3000
mówiącą o tym, jak stworzyć żywe organizmy.
10:52
And DNA also copies itself.
252
637000
2000
DNA również samo się kopiuje.
10:54
So, it copies itself
253
639000
2000
Samodzielnie się namnaża
10:56
and scatters the templates through the ocean.
254
641000
2000
i rozprzestrzenia szablony w całym oceanie.
10:58
So the information spreads.
255
643000
2000
Informacja się rozpowszechnia.
11:00
Notice that information has become part of our story.
256
645000
3000
Zauważcie, że informacja stała się częścią naszej historii.
11:03
The real beauty of DNA though
257
648000
2000
Prawdziwe piękno DNA tkwi jednak
11:05
is in its imperfections.
258
650000
2000
w jego niedoskonałości.
11:07
As it copies itself,
259
652000
2000
Podczas samopowielania,
11:09
once in every billion rungs,
260
654000
2000
do jednego na miliard szczebli
11:11
there tends to be an error.
261
656000
2000
wkrada się błąd.
11:13
And what that means
262
658000
2000
A to oznacza,
11:15
is that DNA is, in effect, learning.
263
660000
3000
że DNA, w zasadzie, uczy się.
11:18
It's accumulating new ways of making living organisms
264
663000
2000
Gromadzi ono nowe metody tworzenia żywych organizmów,
11:20
because some of those errors work.
265
665000
2000
ponieważ część z tych błędów działa.
11:22
So DNA's learning
266
667000
2000
"Nauka" kwasu DNA
11:24
and it's building greater diversity and greater complexity.
267
669000
3000
przyczynia się do budowania większej różnorodności i większej złożoności.
11:27
And we can see this happening over the last four billion years.
268
672000
3000
I możemy zobaczyć, jak to zjawisko trwa od ponad czterech miliardów lat.
11:30
For most of that time of life on Earth,
269
675000
2000
Przez większość czasu "życia na Ziemi"
11:32
living organisms have been relatively simple --
270
677000
2000
organizmy żywe były stosunkowo proste --
11:34
single cells.
271
679000
2000
pojedyncze komórki.
11:36
But they had great diversity,
272
681000
2000
Ale miały one wielką różnorodność,
11:38
and, inside, great complexity.
273
683000
2000
a wewnątrz - wielką złożoność.
11:40
Then from about 600 to 800 million years ago,
274
685000
3000
Następnie około 600 do 800 milionów lat temu,
11:43
multi-celled organisms appear.
275
688000
2000
pojawiły się wielokomórkowe organizmy.
11:45
You get fungi, you get fish,
276
690000
2000
Masz już grzyby, ryby,
11:47
you get plants,
277
692000
2000
rośliny,
11:49
you get amphibia, you get reptiles,
278
694000
3000
masz płazy, gady,
11:52
and then, of course, you get the dinosaurs.
279
697000
3000
a następnie oczywiście dinozaury.
11:55
And occasionally, there are disasters.
280
700000
4000
Ale od czasu do czasu następują katastrofy.
11:59
Sixty-five million years ago,
281
704000
2000
65 milionów lat temu,
12:01
an asteroid landed on Earth
282
706000
2000
w Ziemię uderzyła asteroida,
12:03
near the Yucatan Peninsula,
283
708000
2000
niedaleko Półwyspu Jukatan,
12:05
creating conditions equivalent to those of a nuclear war,
284
710000
3000
tworząc warunki podobne do tych po wojnie nuklearnej,
12:08
and the dinosaurs were wiped out.
285
713000
2000
i dinozaury zniknęły na zawsze.
12:10
Terrible news for the dinosaurs,
286
715000
4000
To wielka strata dla dinozaurów,
12:14
but great news for our mammalian ancestors,
287
719000
3000
ale wspaniałe wieści dla naszych przodków - ssaków,
12:17
who flourished
288
722000
2000
którzy rozkwitnęli
12:19
in the niches left empty by the dinosaurs.
289
724000
3000
w miejscach pozostawionych przez dinozaury.
12:22
And we human beings
290
727000
2000
My, istoty ludzkie,
12:24
are part of that creative evolutionary pulse
291
729000
3000
jesteśmy częścią tego pomysłowego ewolucyjnego pulsu
12:27
that began 65 million years ago
292
732000
3000
który zaczął się 65 milionów lat temu
12:30
with the landing of an asteroid.
293
735000
2000
od uderzenia asteroidy.
12:33
Humans appeared about 200,000 years ago.
294
738000
3000
Ludzie pojawili się około 200 000 lat temu.
12:36
And I believe we count
295
741000
2000
I sądzę, że możemy to uznać
12:38
as a threshold in this great story.
296
743000
2000
za kolejny etap tej wielkiej historii.
12:40
Let me explain why.
297
745000
2000
Pozwólcie, że wytłumaczę wam dlaczego.
12:42
We've seen that DNA learns in a sense,
298
747000
3000
Zauważyliśmy, że DNA uczy się, a polega to na tym,
12:45
it accumulates information.
299
750000
2000
że magazynuje ono informacje.
12:47
But it is so slow.
300
752000
2000
Ale to baaardzo powolny proces.
12:49
DNA accumulates information
301
754000
2000
DNA gromadzi informacje
12:51
through random errors,
302
756000
2000
poprzez przypadkowe błędy,
12:53
some of which just happen to work.
303
758000
3000
część z nich po prostu się sprawdza.
12:56
But DNA had actually generated a faster way of learning:
304
761000
2000
Ale DNA wytworzyło o wiele szybszy sposób uczenia się:
12:58
it had produced organisms with brains,
305
763000
3000
tworzy ono organizmy z mózgami,
13:01
and those organisms can learn in real time.
306
766000
3000
a te organizmy mogą się uczyć w czasie rzeczywistym.
13:04
They accumulate information, they learn.
307
769000
3000
Gromadzą informacje, uczą się.
13:07
The sad thing is,
308
772000
2000
Smutną rzeczą jest to,
13:09
when they die, the information dies with them.
309
774000
3000
że kiedy umierają, informacja umiera razem z nimi.
13:12
Now what makes humans different
310
777000
2000
To, co ludzi wyróżnia,
13:14
is human language.
311
779000
2000
to ludzki język.
13:16
We are blessed with a language, a system of communication,
312
781000
2000
Jesteśmy pobłogosławieni darem języka, systemu komunikacji,
13:18
so powerful and so precise
313
783000
3000
tak mocnego i tak precyzyjnego,
13:21
that we can share what we've learned with such precision
314
786000
3000
że możemy dzielić się tym, czego nauczyliśmy się z taką dokładnością,
13:24
that it can accumulate in the collective memory.
315
789000
3000
że może to być zmagazynowane w pamięci zbiorowej.
13:27
And that means
316
792000
2000
A to oznacza,
13:29
it can outlast the individuals who learned that information,
317
794000
3000
że informacje mogą "przeżyć" osobniki, które nauczyły się danych informacji,
13:32
and it can accumulate from generation to generation.
318
797000
4000
a następnie może ona być przekazywana z pokolenia na pokolenie.
13:36
And that's why, as a species, we're so creative
319
801000
2000
To jest właśnie powód, dlaczego, jako gatunek, jesteśmy tak pomysłowi
13:38
and so powerful,
320
803000
2000
i tak potężni.
13:40
and that's why we have a history.
321
805000
2000
Dlatego też mamy historię.
13:42
We seem to be the only species in four billion years
322
807000
3000
Wygląda na to, że jesteśmy jedynym gatunkiem od czterech miliardów lat,
13:45
to have this gift.
323
810000
2000
który ma ten dar.
13:47
I call this ability
324
812000
2000
Nazywam to możliwością
13:49
collective learning.
325
814000
2000
zbiorowego uczenia się.
13:51
It's what makes us different.
326
816000
2000
To nas wyróżnia.
13:53
We can see it at work
327
818000
2000
Możemy zobaczyć ją "w akcji"
13:55
in the earliest stages of human history.
328
820000
2000
w najwcześniejszych etapach historii ludzkiej.
13:57
We evolved as a species
329
822000
2000
Rozwinęliśmy się jako gatunek
13:59
in the savanna lands of Africa,
330
824000
2000
na sawannach w Afryce,
14:01
but then you see humans migrating into new environments,
331
826000
3000
ale następnie widzisz ludzi migrujących w nowe środowisko --
14:04
into desert lands, into jungles,
332
829000
2000
na pustynie, dżungle,
14:06
into the ice age tundra of Siberia --
333
831000
2000
lodowe tundry Syberii --
14:08
tough, tough environment --
334
833000
2000
trudne, ciężkie środowisko --
14:10
into the Americas, into Australasia.
335
835000
2000
do obu Ameryk, do Australazji.
14:12
Each migration involved learning --
336
837000
2000
Każda migracja wiązała się z procesem uczenia się --
14:14
learning new ways of exploiting the environment,
337
839000
3000
uczenia się nowych sposobów wykorzystywania środowiska,
14:17
new ways of dealing with their surroundings.
338
842000
2000
nowych sposobów radzenia sobie z otoczeniem.
14:19
Then 10,000 years ago,
339
844000
2000
Potem 10 000 lat temu,
14:21
exploiting a sudden change in global climate
340
846000
2000
wykorzystując nagłą zmianę globalnego klimatu,
14:23
with the end of the last ice age,
341
848000
2000
pod koniec ostatniego zlodowacenia,
14:25
humans learned to farm.
342
850000
3000
ludzie nauczyli się uprawiać rolę.
14:28
Farming was an energy bonanza.
343
853000
2000
Rolnictwo było energetyczną żyłą złota.
14:30
And exploiting that energy,
344
855000
2000
Dzięki wykorzystaniu tej energii,
14:32
human populations multiplied.
345
857000
2000
populacja ludzka zwielokrotniła się.
14:34
Human societies got larger, denser,
346
859000
2000
Ludzkie skupiska stały się większe, gęstsze,
14:36
more interconnected.
347
861000
2000
bardziej ze sobą połączone.
14:38
And then from about 500 years ago,
348
863000
4000
I w ten sposób od około 500 lat
14:42
humans began to link up globally
349
867000
2000
ludzkość zaczęła się łączyć ze sobą globalnie,
14:44
through shipping, through trains,
350
869000
2000
poprzez żeglugę, kolej,
14:46
through telegraph, through the Internet,
351
871000
3000
poprzez telegraf, poprzez Internet,
14:49
until now we seem to form
352
874000
2000
aż do dziś, tworząc
14:51
a single global brain
353
876000
2000
jeden światowy mózg,
14:53
of almost seven billion individuals.
354
878000
2000
składający się z ponad siedmiu miliardów osobników.
14:55
And that brain is learning at warp speed.
355
880000
5000
A mózg uczy się z prędkością nadświetlną.
15:00
And in the last 200 years, something else has happened.
356
885000
2000
I przez ostatnie 200 lat wydarzyło się coś jeszcze:
15:02
We've stumbled on another energy bonanza
357
887000
2000
natknęliśmy się na inną energetyczną żyłę złota
15:04
in fossil fuels.
358
889000
2000
w postaci paliw kopalnych.
15:06
So fossil fuels and collective learning together
359
891000
3000
Paliwa kopalne i zbiorowa nauka razem
15:09
explain the staggering complexity
360
894000
2000
tłumaczą zdumiewającą złożoność,
15:11
we see around us.
361
896000
2000
która nas otacza.
15:16
So, here we are,
362
901000
3000
Wracamy więc tutaj,
15:19
back at the convention center.
363
904000
2000
do naszego centrum konferencyjnego.
15:21
We've been on a journey, a return journey,
364
906000
2000
Uczestniczyliśmy w podróży tam i z powrotem
15:23
of 13.7 billion years.
365
908000
3000
przez 13.7 miliardów lat.
15:26
I hope you agree that this is a powerful story.
366
911000
3000
Mam nadzieję, że zgodzicie się ze mną, że jest to historia robiąca wrażenie.
15:29
And it's a story in which humans
367
914000
2000
I jest to historia, w której ludzie
15:31
play an astonishing and creative role.
368
916000
3000
odgrywali zdumiewającą i twórczą rolę.
15:34
But it also contains warnings.
369
919000
3000
Ale zawiera ona również ostrzeżenia.
15:37
Collective learning is a very, very powerful force,
370
922000
4000
Zbiorowa nauka jest czymś bardzo, bardzo potężnym,
15:41
and it's not clear
371
926000
2000
ale nie jest do końca jasne,
15:43
that we humans are in charge of it.
372
928000
3000
czy my, ludzie panujemy nad tym.
15:46
I remember very vividly as a child growing up in England,
373
931000
3000
Pamiętam bardzo dokładnie dzieci dorastające w Anglii,
15:49
living through the Cuban Missile Crisis.
374
934000
3000
żyjące podczas Kryzysu Kubańskiego.
15:52
For a few days,
375
937000
2000
Przez kilka dni,
15:54
the entire biosphere
376
939000
2000
cała biosfera
15:56
seemed to be on the verge of destruction.
377
941000
3000
była na skraju zniszczenia.
15:59
And the same weapons are still here,
378
944000
3000
Ta broń nadal istnieje,
16:02
and they are still armed.
379
947000
2000
jest nadal używana przez armię.
16:04
If we avoid that trap,
380
949000
2000
Jeśli udałoby się nam uniknąć tej pułapki,
16:06
others are waiting for us.
381
951000
2000
już na nas czekają inne.
16:08
We're burning fossil fuels at such a rate
382
953000
3000
Wypalamy paliwa kopalne w takiej ilości,
16:11
that we seem to be undermining the Goldilocks conditions
383
956000
3000
że wygląda na to, że naruszamy warunki Złotowłosej.
16:14
that made it possible for human civilizations
384
959000
2000
które pozwoliły kwitnąć cywilizacji ludzkiej
16:16
to flourish over the last 10,000 years.
385
961000
4000
przez ostatnie 10 000 lat.
16:20
So what big history can do
386
965000
2000
Co może zrobić Wielka Historia?
16:22
is show us the nature of our complexity and fragility
387
967000
3000
Może pokazać nam naturę naszej złożoności i delikatności
16:25
and the dangers that face us,
388
970000
2000
oraz niebezpieczeństwa, którym musimy stawić czoło,
16:27
but it can also show us
389
972000
3000
ale może również ukazać nam
16:30
our power with collective learning.
390
975000
2000
potęgę zbiorowej nauki.
16:32
And now, finally,
391
977000
3000
A teraz, na koniec,
16:35
this is what I want.
392
980000
4000
chcę coś zrobić.
16:39
I want my grandson, Daniel,
393
984000
3000
Chcę, aby mój wnuk Daniel
16:42
and his friends and his generation,
394
987000
2000
i jego przyjaciele, w ogóle, całe jego pokolenie
16:44
throughout the world,
395
989000
2000
na całym świecie -
16:46
to know the story of big history,
396
991000
3000
chcę, by znali opowieść o Wielkiej Historii,
16:49
and to know it so well
397
994000
2000
i aby znali ją tak dobrze,
16:51
that they understand
398
996000
2000
że zrozumieją
16:53
both the challenges that face us
399
998000
2000
zarówno wyzwania, jak i możliwości,
16:55
and the opportunities that face us.
400
1000000
3000
które stoją przed nami.
16:58
And that's why a group of us
401
1003000
2000
To jest powód, dla którego moja grupa
17:00
are building a free, online syllabus
402
1005000
2000
tworzy darmowy, sieciowy spis zagadnień dotyczący
17:02
in big history
403
1007000
2000
Wielkiej Historii,
17:04
for high school students throughout the world.
404
1009000
2000
dla licealistów na całym świecie.
17:06
We believe that big history
405
1011000
3000
Wierzymy, że ta Wielka Historia,
17:09
will be a vital intellectual tool for them,
406
1014000
3000
będzie doskonałą intelektualną pożywką
17:12
as Daniel and his generation
407
1017000
3000
dla takich jak Daniel i całego jego pokolenia,
17:15
face the huge challenges
408
1020000
2000
pomagającą zmierzyć się z wielkimi wyzwaniami
17:17
and also the huge opportunities
409
1022000
2000
oraz ogromnymi możliwościami
17:19
ahead of them at this threshold moment
410
1024000
3000
stojącymi przed nimi, podczas tego kolejnego etapu
17:22
in the history of our beautiful planet.
411
1027000
4000
w historii naszej pięknej planety.
17:26
I thank you for your attention.
412
1031000
2000
Dziękuję za uwagę.
17:28
(Applause)
413
1033000
5000
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
David Christian - HistorianDavid Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day.
Why you should listen
David Christian is by training a historian of Russia and the Soviet Union, but since the 1980s he has become interested in world history on very large scales. He has written on the social and material history of the 19th-century Russian peasantry, in particular on aspects of diet and the role of alcohol. In 1989, he began teaching courses on "Big History," surveying the past on the largest possible scales, including those of biology and astronomy.
Christian is a member of the Australian Academy of the Humanities. Over the next few years he will also be working with the support of Bill Gates to create an online course in "Big History" for high school students.
Watch the Big History series on H2 >>
David Christian | Speaker | TED.com