TEDGlobal 2011
Tim Harford: Trial, error and the God complex
Tim Harford: Prova, gabime dhe kompleksi i Zotit
Filmed:
Readability: 4.3
2,044,503 views
Autori i shkrimeve ekonomike Tim Harford merr në shqyrtim sistemet komplekse -- dhe zbulon një lidhje të beftë mes atyre që kanë sukses: janë ngritur përmes provash dhe gabimesh. Në këtë fjalë emocionuese në TEDGlobal 2011, ai na kërkon të përqafojmë të qenët të rastësishëm dhe të fillojmë të bëjmë gabime më të mira.
Tim Harford - Economist, journalist, broadcaster
Tim Harford's writings reveal the economic ideas behind everyday experiences. Full bio
Tim Harford's writings reveal the economic ideas behind everyday experiences. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
It's the Second World War.
0
0
2000
Jemi në Luftën e Dytë Botërore.
00:17
A German prison camp.
1
2000
3000
Në një kamp përqendrimi gjerman.
00:20
And this man,
2
5000
3000
Dhe ky njeri,
00:23
Archie Cochrane,
3
8000
3000
Archie Cochrane,
00:26
is a prisoner of war and a doctor,
4
11000
3000
është rob lufte dhe mjek,
00:29
and he has a problem.
5
14000
3000
dhe e mundon një problem.
00:32
The problem is that the men under his care
6
17000
3000
Problemi është që pacientët që ka nën kujdes
00:35
are suffering
7
20000
2000
vuajnë
00:37
from an excruciating and debilitating condition
8
22000
3000
nga një simptomë e padurueshme dhe sfilitëse
00:40
that Archie doesn't really understand.
9
25000
3000
të cilën Archie nuk e kupton dot.
00:43
The symptoms
10
28000
2000
Simptomat
00:45
are this horrible swelling up of fluids under the skin.
11
30000
3000
janë ca ënjtje të lëngshme të tmerrshme nën lëkurë.
00:48
But he doesn't know whether it's an infection, whether it's to do with malnutrition.
12
33000
3000
Por nuk dihet në është infeksion, apo vjen nga të mosushqyerit.
00:51
He doesn't know how to cure it.
13
36000
2000
Nuk di si ta kurojë.
00:53
And he's operating in a hostile environment.
14
38000
3000
Dhe i duhet të punojë në një mjedis armiqësor.
00:56
And people do terrible things in wars.
15
41000
2000
Dhe në luftë njerëzit bëjnë gjëra të tmerrshme.
00:58
The German camp guards, they've got bored.
16
43000
3000
Rojet gjermane të kampit mërziten.
01:01
They've taken to just firing into the prison camp at random
17
46000
2000
Dhe për të hequr mërzinë shtijnë kuturu në kampit,
01:03
for fun.
18
48000
2000
për t'u zbavitur.
01:05
On one particular occasion,
19
50000
2000
Në një rast të veçantë,
01:07
one of the guards threw a grenade into the prisoners' lavatory
20
52000
3000
një nga rojet hodhi një granatë në banjat e të burgosurve
01:10
while it was full of prisoners.
21
55000
3000
ndërkohë që qe plot me të burgosur.
01:13
He said he heard suspicious laughter.
22
58000
2000
Tha se dëgjoi të qeshura të dyshimta.
01:15
And Archie Cochrane, as the camp doctor,
23
60000
3000
Dhe Archie Cochrane, si doktori i kampit,
01:18
was one of the first men in
24
63000
2000
qe një nga të parët
01:20
to clear up the mess.
25
65000
2000
që u mor me gjëmën.
01:22
And one more thing:
26
67000
2000
Dhe diçka tjetër:
01:24
Archie was suffering from this illness himself.
27
69000
3000
Archie vuante dhe vetë nga kjo sëmundje.
01:27
So the situation seemed pretty desperate.
28
72000
3000
Pra, situata dukej fare e pashpresë.
01:30
But Archie Cochrane
29
75000
2000
Por Archie Cochrane
01:32
was a resourceful person.
30
77000
3000
qe njeri i zoti.
01:35
He'd already smuggled vitamin C into the camp,
31
80000
3000
Kish kohë që fuste fshehurazi vitaminë C në kamp,
01:38
and now he managed
32
83000
2000
dhe pas kësaj ia doli
01:40
to get hold of supplies of marmite
33
85000
2000
të marrë racione marmite
01:42
on the black market.
34
87000
2000
nga tregu i zi.
01:44
Now some of you will be wondering what marmite is.
35
89000
3000
Ca prej jush vrasin mendjen se ç'është "marmita".
01:47
Marmite is a breakfast spread beloved of the British.
36
92000
3000
Është një gjë për të lyer bukën, dhe që britanikët e kanë për zemër.
01:50
It looks like crude oil.
37
95000
2000
Duke si naftë bruto.
01:52
It tastes ...
38
97000
2000
Ka shije ...
01:54
zesty.
39
99000
2000
pickuese.
01:56
And importantly,
40
101000
2000
Dhe më e rëndësishmja,
01:58
it's a rich source
41
103000
2000
është një burim i pasur
02:00
of vitamin B12.
42
105000
2000
vitamine B12.
02:02
So Archie splits the men under his care as best he can
43
107000
3000
Archie i ndan pacientët e vet, me aq sa mundet,
02:05
into two equal groups.
44
110000
2000
në dy grupe të barabartë.
02:07
He gives half of them vitamin C.
45
112000
2000
Gjysmës së tyre u jep vitaminë C.
02:09
He gives half of them vitamin B12.
46
114000
3000
Gjysmës tjetër i jep vitaminë B12.
02:12
He very carefully and meticulously notes his results
47
117000
3000
Vëzhgimet e veta, me shumë kujdes dhe hollësisht,
02:15
in an exercise book.
48
120000
2000
i mban shënim në fletore.
02:17
And after just a few days,
49
122000
2000
Dhe vetëm pas pak ditësh,
02:19
it becomes clear
50
124000
2000
bëhet e qartë
02:21
that whatever is causing this illness,
51
126000
3000
që pavarësisht se ç'e shkaktonte këtë sëmundje,
02:24
marmite is the cure.
52
129000
3000
marmita është kura.
02:27
So Cochrane then goes to the Germans who are running the prison camp.
53
132000
3000
E kështu Cochrane shkon te gjermanët që drejtojnë kampin.
02:30
Now you've got to imagine at the moment --
54
135000
2000
Mundohuni ta përfytyroni atë çast --
02:32
forget this photo, imagine this guy
55
137000
2000
lëreni foton, përfytyroni këtë njeri
02:34
with this long ginger beard and this shock of red hair.
56
139000
3000
me atë mjekër të gjatë kuqaloshe dhe tufën e flokëve të kuqërremtë.
02:37
He hasn't been able to shave -- a sort of Billy Connolly figure.
57
142000
3000
E ku të rruhej -- një si tip Billy Connolly.
02:40
Cochrane, he starts ranting at these Germans
58
145000
2000
Cochrane zë e ankohet te këta gjermanët
02:42
in this Scottish accent --
59
147000
2000
me theksin e tij skocez --
02:44
in fluent German, by the way, but in a Scottish accent --
60
149000
3000
në gjermanishte të kulluar, meqë ra llafi, por me theks skocezi --
02:47
and explains to them how German culture was the culture
61
152000
3000
dhe u shpjegon se kultura gjermane qe ajo
02:50
that gave Schiller and Goethe to the world.
62
155000
2000
që i dha botës Shilerin dhe Gëten.
02:52
And he can't understand
63
157000
2000
Dhe se nuk e kupton
02:54
how this barbarism can be tolerated,
64
159000
2000
se si mund të tolerohet kjo barbari,
02:56
and he vents his frustrations.
65
161000
3000
dhe u zbrazet atyre.
02:59
And then he goes back to his quarters,
66
164000
3000
Pas kësaj kthehet te baraka e tij,
03:02
breaks down and weeps
67
167000
3000
nuk mban më dhe zë e ngashërehet,
03:05
because he's convinced that the situation is hopeless.
68
170000
3000
ngaqë është i bindur se nuk ka shpresa.
03:10
But a young German doctor
69
175000
3000
Por një mjek i ri gjerman
03:13
picks up Archie Cochrane's exercise book
70
178000
3000
e merr fletoren e Archie Cochrane-it
03:16
and says to his colleagues,
71
181000
4000
dhe u thotë kolegëve të vet,
03:20
"This evidence is incontrovertible.
72
185000
5000
"Kjo provë është e pakundërshtueshme.
03:25
If we don't supply vitamins to the prisoners,
73
190000
3000
Po nuk u dhamë vitamina të burgosurve,
03:28
it's a war crime."
74
193000
2000
është krim lufte."
03:30
And the next morning,
75
195000
2000
Dhe të nesërmen në mëngjes,
03:32
supplies of vitamin B12 are delivered to the camp,
76
197000
3000
në kamp shpërndahen doza vitamine B12,
03:35
and the prisoners begin to recover.
77
200000
3000
dhe të burgosurit fillojnë ta marrin veten.
03:39
Now I'm not telling you this story
78
204000
2000
Këtë histori nuk po jua rrëfej ngaqë
03:41
because I think Archie Cochrane is a dude,
79
206000
2000
mendoj se Archie Cochrane qe i lezetshëm,
03:43
although Archie Cochrane is a dude.
80
208000
4000
edhe pse në fakt Archie Cochrane qe i lezetshëm.
03:47
I'm not even telling you the story
81
212000
2000
Historinë nuk jua rrëfej as ngaqë
03:49
because I think we should be running
82
214000
2000
mendoj se do të duhej të bënim
03:51
more carefully controlled randomized trials
83
216000
2000
prova kuturu të kontrolluara më me kujdes
03:53
in all aspects of public policy,
84
218000
2000
në krejt fushat e politikave publike,
03:55
although I think that would also be completely awesome.
85
220000
4000
edhe pse mendoj se kjo do të qe krejtësisht e shkëlqyer.
03:59
I'm telling you this story
86
224000
2000
Këtë histori po jua tregoj ngaqë
04:01
because Archie Cochrane, all his life,
87
226000
3000
Archie Cochrane, krejt jetën e tij,
04:04
fought against a terrible affliction,
88
229000
4000
luftoi kundër kësaj pllakosje të tmerrshme,
04:08
and he realized it was debilitating to individuals
89
233000
4000
dhe kuptoi se qe sakatuese për individët
04:12
and it was corrosive to societies.
90
237000
2000
dhe korrozive për shoqërinë.
04:14
And he had a name for it.
91
239000
2000
Dhe i kish vënë një emër asaj.
04:16
He called it the God complex.
92
241000
3000
E pat quajtur kompleksi i Zotit.
04:19
Now I can describe the symptoms of the God complex very, very easily.
93
244000
4000
Mund t'i përshkruaj simptomat e kompleksit të Zotit fare, fare kollaj.
04:23
So the symptoms of the complex
94
248000
3000
Simptomat e kompleksit janë që,
04:26
are, no matter how complicated the problem,
95
251000
3000
sado i ndërlikuar të jetë një problem,
04:29
you have an absolutely overwhelming belief
96
254000
3000
keni një besim absolutisht mbizotërues
04:32
that you are infallibly right in your solution.
97
257000
4000
se zgjidhja juaj është pa diskutim e drejtë.
04:36
Now Archie was a doctor,
98
261000
2000
Tani, Archie qe mjek,
04:38
so he hung around with doctors a lot.
99
263000
2000
ndaj rrinte shpesh me mjekë.
04:40
And doctors suffer from the God complex a lot.
100
265000
3000
Dhe mjekët shpesh vuajnë prej kompleksit të Zotit.
04:43
Now I'm an economist, I'm not a doctor,
101
268000
2000
Kurse unë jam ekonomist, nuk jam mjek,
04:45
but I see the God complex around me all the time
102
270000
2000
por rreth meje e shoh gjithë kohës kompleksin e Zotit
04:47
in my fellow economists.
103
272000
2000
te të njohurit e mi ekonomistë.
04:49
I see it in our business leaders.
104
274000
2000
E shoh te drejtuesit tanë të biznesit.
04:51
I see it in the politicians we vote for --
105
276000
2000
E shoh te politikanët për të cilët votojmë --
04:53
people who, in the face of an incredibly complicated world,
106
278000
4000
persona që, faqe një bote të ndërlikuar sa nuk besohet,
04:57
are nevertheless absolutely convinced
107
282000
3000
janë megjithatë absolutisht të bindur
05:00
that they understand the way that the world works.
108
285000
3000
se e kanë kuptuar se si funksionon ajo.
05:03
And you know, with the future billions that we've been hearing about,
109
288000
3000
Dhe e dini çfarë, me miliardat që do t'i shtohen në të ardhmen,
05:06
the world is simply far too complex
110
291000
2000
bota thjesht është shumë e ndërlikuar
05:08
to understand in that way.
111
293000
2000
për ta kuptuar në këtë mënyrë.
05:10
Well let me give you an example.
112
295000
2000
Më lejoni t'ju jap një shembull.
05:12
Imagine for a moment
113
297000
2000
Përfytyroni për një çast që,
05:14
that, instead of Tim Harford in front of you,
114
299000
2000
në vend të Tim Harfordit para jush,
05:16
there was Hans Rosling presenting his graphs.
115
301000
3000
të qe Hans Rosling duke treguar grafikët e tij.
05:19
You know Hans:
116
304000
2000
E njihni Hansin:
05:21
the Mick Jagger of TED.
117
306000
2000
Mick Jagger-i i TED-it.
05:23
(Laughter)
118
308000
2000
(Të qeshura)
05:25
And he'd be showing you these amazing statistics,
119
310000
2000
Dhe do t'ju tregonte këta grafikë marramendës,
05:27
these amazing animations.
120
312000
2000
këto animacione marramendëse.
05:29
And they are brilliant; it's wonderful work.
121
314000
2000
Që janë të shkëlqyer, flasim për një punë të mrekullueshme.
05:31
But a typical Hans Rosling graph:
122
316000
2000
Le të marrim një grafik tipik të Hans Rosling-ut:
05:33
think for a moment, not what it shows,
123
318000
3000
mendojeni një çast, jo çfarë tregon,
05:36
but think instead about what it leaves out.
124
321000
3000
në vend të kësaj mendoni se çfarë lihet pa u treguar.
05:39
So it'll show you GDP per capita,
125
324000
3000
pra do t'ju shfaqë PPB-në për frymë,
05:42
population, longevity,
126
327000
2000
popullsinë, jetëgjatësinë,
05:44
that's about it.
127
329000
2000
dhe kaq.
05:46
So three pieces of data for each country --
128
331000
2000
Pra tre lloj të dhënash për çdo vend --
05:48
three pieces of data.
129
333000
2000
tre lloj të dhënash.
05:50
Three pieces of data is nothing.
130
335000
2000
Tre lloj të dhënash nuk janë gjë hiç.
05:52
I mean, have a look at this graph.
131
337000
2000
Dua të them, hidhuni një sy këtyre grafikëve.
05:54
This is produced by the physicist Cesar Hidalgo.
132
339000
2000
Ky është ndërtuar nga fizikani Cezar Hidalgo.
05:56
He's at MIT.
133
341000
2000
I cili punon në MIT.
05:58
Now you won't be able to understand a word of it,
134
343000
2000
Nuk do të arrini të kuptoni prej tij qoftë edhe një fjalë,
06:00
but this is what it looks like.
135
345000
2000
por ja se si duket.
06:02
Cesar has trolled the database
136
347000
2000
Hidalgoja u mor me bazën e të dhënave
06:04
of over 5,000 different products,
137
349000
3000
të më tepër se 5000 produkteve të ndryshme,
06:07
and he's used techniques of network analysis
138
352000
5000
duke përdorur teknika analize rrjetesh
06:12
to interrogate this database
139
357000
2000
për të hetuar këtë bazë të dhënash
06:14
and to graph relationships between the different products.
140
359000
2000
dhe paraqitur grafikisht marrëdhëniet mes produkteve të ndryshme.
06:16
And it's wonderful, wonderful work.
141
361000
2000
Dhe është punë vërtet e mrekullueshme.
06:18
You show all these interconnections, all these interrelations.
142
363000
3000
Duken krejt këto ndërlidhjet, krejt këto marrëdhëniet.
06:21
And I think it'll be profoundly useful
143
366000
2000
Dhe mendoj se do të jetë thellësisht e dobishme
06:23
in understanding how it is that economies grow.
144
368000
3000
për të kuptuar se si rritet ekonomia.
06:26
Brilliant work.
145
371000
2000
Punë e shkëlyer.
06:28
Cesar and I tried to write a piece for The New York Times Magazine
146
373000
2000
Unë dhe Cezari provuam të shkruajmë një artikull për revistën The New York Times
06:30
explaining how this works.
147
375000
2000
për të shpjeguar se si funksionon.
06:32
And what we learned
148
377000
2000
Mësimi që nxorëm prej kësaj qe se puna
06:34
is Cesar's work is far too good to explain
149
379000
2000
e Cezarit qe shumë më lart se sa
06:36
in The New York Times Magazine.
150
381000
2000
mund të shpjegohej në revistën The New York Times.
06:40
Five thousand products --
151
385000
3000
Pesë mijë produkte --
06:43
that's still nothing.
152
388000
2000
e prapë kaq nuk është gjë.
06:45
Five thousand products --
153
390000
2000
Pesë mijë produkte --
06:47
imagine counting every product category
154
392000
2000
pa mendoni të shqyrtoheshin krejt kategoritë e produkteve
06:49
in Cesar Hidalgo's data.
155
394000
2000
te të dhënat e Cezar Hidalgos.
06:51
Imagine you had one second
156
396000
2000
Përfytyroni sikur të kishit një sekondë
06:53
per product category.
157
398000
2000
për kategori produktesh.
06:55
In about the length of this session,
158
400000
3000
Për aq sa zgjat ky sesioni ynë,
06:58
you would have counted all 5,000.
159
403000
2000
do të kishit arritur të numëronit krejt të 5000-tët.
07:00
Now imagine doing the same thing
160
405000
2000
Tani përfytyroni të bëni të njëjtën gjë
07:02
for every different type of product on sale in Walmart.
161
407000
3000
për çdo lloj të ndryshëm produkti që shet Walmart-i.
07:05
There are 100,000 there. It would take you all day.
162
410000
3000
Që ka 100000. Do t'ju hante gjithë ditën.
07:08
Now imagine trying to count
163
413000
2000
Tani përfytyroni numërimin
07:10
every different specific product and service
164
415000
3000
e çdo produkti dhe shërbimi të ndryshëm
07:13
on sale in a major economy
165
418000
2000
që ofron një ekonomi e fuqishme
07:15
such as Tokyo, London or New York.
166
420000
2000
si Tokio, Londra ose Nju Jorku.
07:17
It's even more difficult in Edinburgh
167
422000
2000
Akoma më e vështirë për Edinburgun
07:19
because you have to count all the whisky and the tartan.
168
424000
3000
ngaqë duhet të numëroni gjithë uiskit dhe stofrat me kuadrata.
07:22
If you wanted to count every product and service
169
427000
2000
Nëse doni të numëroni çdo produkt dhe shërbim
07:24
on offer in New York --
170
429000
2000
që ofron Nju Jorku --
07:26
there are 10 billion of them --
171
431000
2000
ka nja 10 miliardë të tillë --
07:28
it would take you 317 years.
172
433000
3000
do t'ju duheshin 317 vjetë.
07:31
This is how complex the economy we've created is.
173
436000
3000
Ja pra se sa e ndërlikuar është ekonomia që kemi krijuar.
07:34
And I'm just counting toasters here.
174
439000
2000
Dhe deri këtu thjesht numëruam kusi.
07:36
I'm not trying to solve the Middle East problem.
175
441000
2000
Nuk i hymë zgjidhjes së problemit të Lindjes së Mesme.
07:39
The complexity here is unbelievable.
176
444000
3000
Kompleksiteti këtu është i pabesueshëm.
07:42
And just a piece of context --
177
447000
2000
Sa për ta vënë në kontekst historik --
07:44
the societies in which our brains evolved
178
449000
2000
shoqëritë në të cilat evoluoi truri njerëzor
07:46
had about 300 products and services.
179
451000
2000
kanë pasur rreth 300 produkte dhe shërbime.
07:48
You could count them in five minutes.
180
453000
3000
Mund t'i numëroni për pesë minuta.
07:51
So this is the complexity of the world that surrounds us.
181
456000
3000
Kaq e ndërlikuar është bota që na rrethon.
07:54
This perhaps is why
182
459000
2000
Ndoshta prej kësaj
07:56
we find the God complex so tempting.
183
461000
3000
na duket kaq joshës kompleksi i Zotit.
07:59
We tend to retreat and say, "We can draw a picture,
184
464000
3000
Priremi zmbrapsemi dhe të themi, "Ca vizatime,
08:02
we can post some graphs,
185
467000
2000
ca grafikë,
08:04
we get it, we understand how this works."
186
469000
3000
dhe ja ku jemi, e kuptojmë si funksionon."
08:07
And we don't.
187
472000
2000
Por ja që jo.
08:09
We never do.
188
474000
2000
Kurrë nuk arrijmë.
08:11
Now I'm not trying to deliver a nihilistic message here.
189
476000
2000
Këtu nuk po përpiqem të jap një mesazh nihilisti.
08:13
I'm not trying to say we can't solve
190
478000
2000
Nuk po provoj të them se nuk zgjidhim dot
08:15
complicated problems in a complicated world.
191
480000
2000
probleme të komplikuara të një bote të komplikuar.
08:17
We clearly can.
192
482000
2000
Pa dyshim që mundemi.
08:19
But the way we solve them
193
484000
2000
Por rruga me të cilën i zgjidhim
08:21
is with humility --
194
486000
2000
është ajo e përultësisë --
08:23
to abandon the God complex
195
488000
2000
e heqjes dorë prej kompleksit të Zotit
08:25
and to actually use a problem-solving technique that works.
196
490000
3000
dhe përdorimit të një teknike të efektshme për zgjidhje problemesh.
08:28
And we have a problem-solving technique that works.
197
493000
3000
Dhe kemi një teknikë te efektshme për zgjidhje problemesh.
08:31
Now you show me
198
496000
2000
Tregomëni një sistem kompleks,
08:33
a successful complex system,
199
498000
2000
që ka dalë i suksesshëm,
08:35
and I will show you a system
200
500000
3000
dhe do t'ju tregoj se si ai sistem
08:38
that has evolved through trial and error.
201
503000
2000
ka evoluar përmes provash dhe gabimesh.
08:40
Here's an example.
202
505000
2000
Ja një shembull.
08:42
This baby was produced through trial and error.
203
507000
3000
Kjo bebe është prodhuar përmes provash dhe gabimesh.
08:46
I realize that's an ambiguous statement.
204
511000
3000
E kuptoj që ky është një pohim i dykuptimtë.
08:49
Maybe I should clarify it.
205
514000
2000
Ndoshta më duhet ta qartësoj.
08:51
This baby is a human body: it evolved.
206
516000
3000
Kjo bebe është një organizëm njerëzor: ka evoluar.
08:54
What is evolution?
207
519000
2000
Ç'është evolucioni?
08:56
Over millions of years, variation and selection,
208
521000
3000
Variacion dhe përzgjedhje përgjatë miliona vjetësh,
08:59
variation and selection --
209
524000
3000
variacion dhe përzgjedhje --
09:02
trial and error,
210
527000
2000
prova dhe gabime,
09:04
trial and error.
211
529000
3000
prova dhe gabime.
09:07
And it's not just biological systems
212
532000
2000
Dhe mrekullira përmes provave dhe gabimeve
09:09
that produce miracles through trial and error.
213
534000
2000
nuk prodhojnë vetëm sistemet biologjike.
09:11
You could use it in an industrial context.
214
536000
2000
Mund ta shihni në kontekst industrial.
09:13
So let's say you wanted to make detergent.
215
538000
2000
Le të themi se donit të prodhonit një detergjent.
09:15
Let's say you're Unilever
216
540000
2000
Le të themi se jeni Unilever-i
09:17
and you want to make detergent in a factory near Liverpool.
217
542000
3000
dhe doni të bëni një detergjent në një fabrikë afër Liverpulit.
09:20
How do you do it?
218
545000
2000
Si e bëni?
09:22
Well you have this great big tank full of liquid detergent.
219
547000
3000
Po ja, keni këtë cisternë të madhe plot me detergjent të lëngshëm.
09:25
You pump it at a high pressure through a nozzle.
220
550000
2000
E pomponi me presion të lartë nëpër një stërpikës.
09:27
You create a spray of detergent.
221
552000
3000
Krijoni kështu një stërpikje detergjenti.
09:30
Then the spray dries. It turns into powder.
222
555000
2000
Mandej kjo stërpikje thahet. Shndërrohet në pluhur.
09:32
It falls to the floor.
223
557000
2000
Bie në dysheme.
09:34
You scoop it up. You put it in cardboard boxes.
224
559000
2000
E mblidhni me fshesë. E fusni në kuti kartoni.
09:36
You sell it at a supermarket.
225
561000
2000
E shisni në supermarket.
09:38
You make lots of money.
226
563000
2000
Dhe bëni para me thasë.
09:40
How do you design that nozzle?
227
565000
3000
Si të ndërtohet stërpikësi?
09:43
It turns out to be very important.
228
568000
3000
Del se ai është shumë i rëndësishëm.
09:46
Now if you ascribe to the God complex,
229
571000
2000
Po qe se ecni sipas kompleksit të Zotit,
09:48
what you do is you find yourself a little God.
230
573000
3000
do t'ju duhet të gjeni një Zot të vockël.
09:51
You find yourself a mathematician; you find yourself a physicist --
231
576000
3000
Gjeni një matematikan, ose një fizikan --
09:54
somebody who understands the dynamics of this fluid.
232
579000
3000
dikë që merr vesh nga dinamika e lëngjeve.
09:57
And he will, or she will,
233
582000
3000
Dhe ai, ose ajo, do t'ju
10:00
calculate the optimal design of the nozzle.
234
585000
3000
nxjerrin skemën optimale të stërpikësit.
10:03
Now Unilever did this and it didn't work --
235
588000
2000
Këtë bëri Unilever por ja që nuk funksionoi --
10:05
too complicated.
236
590000
2000
shumë e ndërlikuar.
10:07
Even this problem, too complicated.
237
592000
3000
Edhe një problem si ky është shumë i ndërlikuar.
10:10
But the geneticist Professor Steve Jones
238
595000
3000
Por i specializuari për gjenetikë, prof. Steve Jones
10:13
describes how Unilever actually did solve this problem --
239
598000
3000
na përshkruan se si e zgjidhi në fakt Unilever këtë problem --
10:16
trial and error,
240
601000
2000
prova dhe gabime,
10:18
variation and selection.
241
603000
2000
variacion dhe përzgjedhje.
10:20
You take a nozzle
242
605000
2000
Merret një stërpikës
10:22
and you create 10 random variations on the nozzle.
243
607000
4000
dhe krijohen 10 variacione kuturu të tij.
10:26
You try out all 10; you keep the one that works best.
244
611000
3000
Provohen që të 10; mbahet ai që punon më mirë.
10:29
You create 10 variations on that one.
245
614000
2000
Krijohen mandej 10 variacione të këtij.
10:31
You try out all 10. You keep the one that works best.
246
616000
3000
Provohen që të 10. Mbahet ai që punon më mirë.
10:34
You try out 10 variations on that one.
247
619000
2000
Provohen 10 variacione të këtij.
10:36
You see how this works, right?
248
621000
2000
E shihni se si funksionon, kështu?
10:38
And after 45 generations,
249
623000
2000
Dhe pas 45 brezash,
10:40
you have this incredible nozzle.
250
625000
2000
mbërrini te ky stërpikës i pabesueshëm.
10:42
It looks a bit like a chess piece --
251
627000
2000
Duket ca si gur shahu --
10:44
functions absolutely brilliantly.
252
629000
3000
funksionon absolutisht shkëlqyeshëm.
10:47
We have no idea
253
632000
2000
Nuk ia kemi idenë
10:49
why it works,
254
634000
2000
pse funksionon,
10:51
no idea at all.
255
636000
2000
as më të voglën ide.
10:53
And the moment you step back from the God complex --
256
638000
2000
Dhe në çastin që hiqni dorë prej kompleksit të Zotit --
10:55
let's just try to have a bunch of stuff;
257
640000
2000
përpiquni thjesht të keni një grup idesh,
10:57
let's have a systematic way of determining what's working and what's not --
258
642000
3000
një rrugë sistematike për përcaktimin se cila bën punë e cila jo --
11:00
you can solve your problem.
259
645000
2000
mund ta zgjidhni problemin tuaj.
11:02
Now this process of trial and error
260
647000
2000
Tani, ky procesi i provave dhe gabimeve
11:04
is actually far more common in successful institutions
261
649000
3000
faktikisht është shumë më i zakonshëm në raste suksesi,
11:07
than we care to recognize.
262
652000
2000
më shumë se sa ia vëmë veshin.
11:09
And we've heard a lot about how economies function.
263
654000
3000
Dëgjojmë ngado se si funksionojnë ekonomitë.
11:12
The U.S. economy is still the world's greatest economy.
264
657000
4000
Ekonomia e ShBA-ve është ende ekonomia më e madhe e botës.
11:16
How did it become the world's greatest economy?
265
661000
3000
Si u bë ekonomia më e madhe e botës?
11:19
I could give you all kinds of facts and figures
266
664000
2000
Mund t'ju jap fakte dhe shifra sa të doni e ç'të doni
11:21
about the U.S. economy,
267
666000
2000
për ekonominë e ShBA-ve,
11:23
but I think the most salient one is this:
268
668000
3000
por mendoj se më i spikaturi është ky:
11:26
ten percent of American businesses
269
671000
3000
çdo vit zhduken
11:29
disappear every year.
270
674000
3000
dhjetë përqind e bizneseve amerikane.
11:32
That is a huge failure rate.
271
677000
3000
Ky nivel dështimi është i lartë.
11:35
It's far higher than the failure rate of, say, Americans.
272
680000
2000
Është goxha më i lartë se sa niveli i dështimit të amerikanëve, të themi.
11:37
Ten percent of Americans don't disappear every year.
273
682000
3000
Nuk zhduken dhjetë përqind amerikanë në vit.
11:40
Which leads us to conclude
274
685000
2000
Çka na shpie te përfundimi se
11:42
American businesses fail faster than Americans,
275
687000
3000
bizneset amerikane dështojnë më shpejt se sa vetë amerikanët,
11:45
and therefore American businesses are evolving faster than Americans.
276
690000
3000
kështu që bizneset amerikane po evoluojnë më shpejt se amerikanët.
11:48
And eventually, they'll have evolved to such a high peak of perfection
277
693000
3000
Dhe përfundimisht, kanë evoluar në atë shkallë përsosmërie
11:51
that they will make us all their pets --
278
696000
3000
saqë do të na bëjnë të tërëve lodra të tyret --
11:54
(Laughter)
279
699000
2000
(Të qeshura)
11:56
if, of course, they haven't already done so.
280
701000
3000
sigurisht, po qe se nuk na kanë bërë tashmë...
11:59
I sometimes wonder.
281
704000
3000
them ndonjëherë me vete.
12:02
But it's this process of trial and error
282
707000
2000
Por është ky proces provash dhe gabimesh
12:04
that explains this great divergence,
283
709000
4000
që shpjegon këtë divergjencë të madhe,
12:08
this incredible performance of Western economies.
284
713000
3000
këtë sukses të pabesueshëm të ekonomive perëndimore.
12:11
It didn't come because you put some incredibly smart person in charge.
285
716000
3000
Ky nuk erdhi ngaqë vutë në timon ndonjë person tejet të mençëm.
12:14
It's come through trial and error.
286
719000
2000
Erdhi përmes provash dhe gabimesh.
12:16
Now I've been sort of banging on about this
287
721000
2000
Gjatë muajve të fundit, njëfarësoj,
12:18
for the last couple of months,
288
723000
2000
jam marrë me këtë,
12:20
and people sometimes say to me,
289
725000
2000
dhe ka raste që njerëzit më thonë,
12:22
"Well Tim, it's kind of obvious.
290
727000
2000
"Tim, kjo është e qartë.
12:24
Obviously trial and error is very important.
291
729000
2000
Dihet që provat dhe gabimet janë shumë të rëndësishme.
12:26
Obviously experimentation is very important.
292
731000
2000
Dihet që eksperimentimi është shumë i rëndësishëm.
12:28
Now why are you just wandering around saying this obvious thing?"
293
733000
3000
Ndaj pse humb kohën duke thënë gjëra që dihen?"
12:31
So I say, okay, fine.
294
736000
2000
Dhe u përgjigjem, bukur, në rregull.
12:33
You think it's obvious?
295
738000
2000
Thoni se dihet?
12:35
I will admit it's obvious
296
740000
2000
Do ta pranoj që dihet
12:37
when schools
297
742000
2000
kur shkollat
12:39
start teaching children
298
744000
3000
të zënë e t'u mësojnë fëmijëve
12:42
that there are some problems that don't have a correct answer.
299
747000
3000
se ka ca probleme që nuk kanë përgjigje të saktë.
12:45
Stop giving them lists of questions
300
750000
3000
Mjaft u dhatë lista me pyetje
12:48
every single one of which has an answer.
301
753000
2000
ku për secilën ka një përgjigje,
12:50
And there's an authority figure in the corner
302
755000
2000
si të kish një figurë autoritare në qoshe
12:52
behind the teacher's desk who knows all the answers.
303
757000
2000
pas katedrës së mësuesit që i di të gjitha përgjigjet.
12:54
And if you can't find the answers,
304
759000
2000
Dhe kur nuk i gjeni dot përgjigjet,
12:56
you must be lazy or stupid.
305
761000
2000
i bie të jeni dembel ose budalla.
12:58
When schools stop doing that all the time,
306
763000
2000
Kur shkolla të heqë dorë nga këto që bën gjithë kohës,
13:00
I will admit that, yes,
307
765000
2000
do ta pranoj që po,
13:02
it's obvious that trial and error is a good thing.
308
767000
2000
është e qartë që provat dhe gabimet janë gjë e dobishme.
13:04
When a politician stands up
309
769000
3000
kur një politikan del
13:07
campaigning for elected office
310
772000
2000
e bën fushatë për diku
13:09
and says, "I want to fix our health system.
311
774000
2000
duke thënë, "dua të rregulloj sistemin tuaj shëndetësor.
13:11
I want to fix our education system.
312
776000
2000
Dua të rregulloj sistemin tuaj arsimor.
13:13
I have no idea how to do it.
313
778000
3000
Se si bëhet nuk e di.
13:16
I have half a dozen ideas.
314
781000
2000
Por kam ca ide.
13:18
We're going to test them out. They'll probably all fail.
315
783000
3000
Që do t'i vëmë në provë. Ka gjasa që të dalin huq të tëra.
13:21
Then we'll test some other ideas out.
316
786000
2000
Por do të vëmë në provë ca ide të tjera.
13:23
We'll find some that work. We'll build on those.
317
788000
2000
Do të dalë ndonjëra që funksionon. Me atë do të merremi.
13:25
We'll get rid of the ones that don't." --
318
790000
2000
E do t'i lëmë mënjanë ato që nuk vlejnë." --
13:27
when a politician campaigns on that platform,
319
792000
3000
Kur një politikan të bëjë fushatë me të tillë platformë,
13:30
and more importantly, when voters like you and me
320
795000
3000
dhe më e rëndësishmja, kur votuesit si ju e unë
13:33
are willing to vote for that kind of politician,
321
798000
2000
të duan të votojnë për këtë lloj politikani,
13:35
then I will admit
322
800000
2000
atëherë do ta pranoj
13:37
that it is obvious that trial and error works, and that -- thank you.
323
802000
3000
që dihet se provat dhe gabimet japin frute,
13:40
(Applause)
324
805000
4000
e të tjera si këto -- faleminderit. (Duartrokitje)
13:44
Until then, until then
325
809000
3000
Deri atëherë, deri kur të vijë ajo ditë
13:47
I'm going to keep banging on about trial and error
326
812000
2000
do të vazhdoj të flas për provat dhe gabimet
13:49
and why we should abandon the God complex.
327
814000
3000
dhe pse duhet të heqim dorë nga kompleksi i Zotit.
13:52
Because it's so hard
328
817000
3000
Sepse është kaq e vështirë
13:55
to admit our own fallibility.
329
820000
2000
të heqësh dorë nga pagabueshmëria e vetes.
13:57
It's so uncomfortable.
330
822000
2000
Nuk është fare e rehatshme.
13:59
And Archie Cochrane understood this as well as anybody.
331
824000
3000
Dhe Archie Cochrane e kapi këtë, si kushdo tjetër.
14:02
There's this one trial he ran
332
827000
2000
Ka një provë tjetër që ai
14:04
many years after World War II.
333
829000
2000
e bëri shumë vjetë pas Luftës së Dytë Botërore.
14:06
He wanted to test out
334
831000
3000
Donte të bënte provë se
14:09
the question of, where is it
335
834000
2000
ku duhej mbajtur pacienti
14:11
that patients should recover
336
836000
2000
për të marrë veten
14:13
from heart attacks?
337
838000
2000
pas një infarkti?
14:15
Should they recover in a specialized cardiac unit in hospital,
338
840000
3000
Duhej shtruar në një repart të specializuar në spital,
14:18
or should they recover at home?
339
843000
3000
apo kjo duhej bërë në shtëpi?
14:21
All the cardiac doctors tried to shut him down.
340
846000
3000
Gjithë mjekët kardiologë u përpoqën t'i mbyllnin gojën.
14:24
They had the God complex in spades.
341
849000
3000
Ishin deri në grykë me kompleksin e Zotit.
14:27
They knew that their hospitals were the right place for patients,
342
852000
3000
E dinin që spitalet e tyre ishin vendi i duhur për pacientët,
14:30
and they knew it was very unethical
343
855000
2000
dinin gjithashtu që nuk ishte fare etike
14:32
to run any kind of trial or experiment.
344
857000
3000
të bëje çfarëdo lloj prove apo eksperimenti.
14:35
Nevertheless, Archie managed to get permission to do this.
345
860000
2000
Pavarësisht prej kësaj, Archie arriti të marrë lejen për të.
14:37
He ran his trial.
346
862000
2000
Dhe filloi provën e vet.
14:39
And after the trial had been running for a little while,
347
864000
2000
Pasi prova kish ca kohë që kryhej,
14:41
he gathered together all his colleagues
348
866000
2000
mblodhi gjithë kolegët e vet
14:43
around his table,
349
868000
2000
në zyrën e tij,
14:45
and he said, "Well, gentlemen,
350
870000
2000
dhe tha, "Zotërinj,
14:47
we have some preliminary results.
351
872000
2000
kemi ca përfundime paraprake.
14:49
They're not statistically significant.
352
874000
2000
Pa ndonjë domethënie statistikore.
14:51
But we have something.
353
876000
3000
Por ama kemi diçka.
14:54
And it turns out that you're right and I'm wrong.
354
879000
3000
Duket se keni të drejtë dhe unë e kisha gabim.
14:57
It is dangerous for patients
355
882000
2000
Për pacientët është e rrezikshme
14:59
to recover from heart attacks at home.
356
884000
2000
të marrin veten në shtëpi pas infarktit.
15:01
They should be in hospital."
357
886000
3000
Duhen mbajtur në spital."
15:04
And there's this uproar, and all the doctors start pounding the table
358
889000
2000
Kaq u desh, krejt mjekët zunë t'i bien tryezës me grusht
15:06
and saying, "We always said you were unethical, Archie.
359
891000
3000
e të thonë, "Sa herë e kemi e thënë që nuk është etike, Archie?!?
15:09
You're killing people with your clinical trials. You need to shut it down now.
360
894000
3000
Me provat e tua klinike po merr njerëz më qafë. Duhet t'i japësh fund që sot.
15:12
Shut it down at once."
361
897000
2000
Jepi fund!"
15:14
And there's this huge hubbub.
362
899000
2000
Çka u pasua me një gumëzhimë të madhe.
15:16
Archie lets it die down.
363
901000
2000
Archie e la të shuhej.
15:18
And then he says, "Well that's very interesting, gentlemen,
364
903000
2000
Dhe mandej tha, "Ka diçka shumë interesante, zotërinj,
15:20
because when I gave you the table of results,
365
905000
3000
ngaqë kur ju dhashë tabelën e përfundimeve,
15:23
I swapped the two columns around.
366
908000
4000
u kam ndërruar vendet dy shtyllave.
15:27
It turns out your hospitals are killing people,
367
912000
2000
Del se spitalet po vrasin njerëz,
15:29
and they should be at home.
368
914000
2000
që duhej të ishin në shtëpi.
15:31
Would you like to close down the trial now,
369
916000
3000
Dëshironi që provat të mbyllen tani,
15:34
or should we wait until we have robust results?"
370
919000
3000
apo të presim deri sa të kemi përfundime më bindëse?"
15:38
Tumbleweed
371
923000
2000
Sallën e mbledhjes
15:40
rolls through the meeting room.
372
925000
3000
e pllakosi një heshtje varri.
15:43
But Cochrane would do that kind of thing.
373
928000
3000
Por Cochrane i bënte gjëra të tilla.
15:46
And the reason he would do that kind of thing
374
931000
2000
Dhe arsyeja pse i bënte të tilla gjëra
15:48
is because he understood
375
933000
2000
qe ngaqë kish kuptuar
15:50
it feels so much better
376
935000
2000
se ndjehesh shumë mirë
15:52
to stand there and say,
377
937000
2000
kur ngrihesh e thua,
15:54
"Here in my own little world,
378
939000
2000
"Këtu, në këtë botën time të vogël,
15:56
I am a god, I understand everything.
379
941000
2000
Zoti jam unë, kuptoj gjithçka.
15:58
I do not want to have my opinions challenged.
380
943000
2000
Nuk dua që opinionet e mia të vihen në shqyrtim.
16:00
I do not want to have my conclusions tested."
381
945000
3000
Nuk dua që përfundimet e mia të vihen në provë."
16:03
It feels so much more comfortable
382
948000
2000
Është shumë më e rehatshme
16:05
simply to lay down the law.
383
950000
3000
thjesht ta nxjerrësh vetë ligjësinë.
16:08
Cochrane understood
384
953000
2000
Cochrane e pat kuptuar
16:10
that uncertainty, that fallibility,
385
955000
2000
se paqartësia, të qenët pre e gabimeve,
16:12
that being challenged, they hurt.
386
957000
2000
i marrjes në shqyrtim, të dhemb.
16:14
And you sometimes need to be shocked out of that.
387
959000
4000
Dhe se është e nevojshme që ndonjëherë t'ju përmendin nga ky lloj besimi.
16:18
Now I'm not going to pretend that this is easy.
388
963000
3000
Nuk kam ndërmend të pretendoj se kjo është e lehtë.
16:21
It isn't easy.
389
966000
2000
Nuk është e lehtë.
16:23
It's incredibly painful.
390
968000
2000
Është e dhimbshme sa nuk besohet.
16:25
And since I started talking about this subject
391
970000
2000
Dhe qëkur fillova të flas mbi këtë subjekt
16:27
and researching this subject,
392
972000
2000
të merrem me kërkime rreth këtij subjekti,
16:29
I've been really haunted by something
393
974000
2000
më ka ngelur vërtet në mendje diçka
16:31
a Japanese mathematician said on the subject.
394
976000
2000
e thënë nga një matematikan japonez rreth subjektit.
16:33
So shortly after the war,
395
978000
2000
Pra, pak pasi kish mbaruar lufta,
16:35
this young man, Yutaka Taniyama,
396
980000
3000
ky djalë i ri, Yutaka Taniyama,
16:38
developed this amazing conjecture
397
983000
2000
përpunoi këtë supozim mahnitës
16:40
called the Taniyama-Shimura Conjecture.
398
985000
2000
të quajtur Hipoteza Taniyama-Shimura.
16:42
It turned out to be absolutely instrumental
399
987000
3000
E cila pas shumë dekadash
16:45
many decades later
400
990000
2000
doli absolutisht e dobishme
16:47
in proving Fermat's Last Theorem.
401
992000
2000
në vërtetimin e Teoremës së Fundit të Ferma-së.
16:49
In fact, it turns out it's equivalent
402
994000
2000
Në fakt, doli se është ekuivalente
16:51
to proving Fermat's Last Theorem.
403
996000
2000
me vërtetimin e Teoremës së Fundit të Ferma-së.
16:53
You prove one, you prove the other.
404
998000
4000
Po vërtetuat njërën, keni vërtetuar dhe tjetrën.
16:57
But it was always a conjecture.
405
1002000
3000
Por mbeti gjithmonë një hipotezë.
17:00
Taniyama tried and tried and tried
406
1005000
3000
Taniyama u rrek, e u përpoq, e u përpoq
17:03
and he could never prove that it was true.
407
1008000
3000
por nuk arriti kurrë që ta vërtetonte.
17:06
And shortly before his 30th birthday in 1958,
408
1011000
3000
Dhe pak para tridhjetëvjetorit të lindjes, më 1958-n,
17:09
Yutaka Taniyama killed himself.
409
1014000
4000
Yutaka Taniyama vrau veten.
17:13
His friend, Goro Shimura --
410
1018000
2000
Miku i tij, Goro Shimura --
17:15
who worked on the mathematics with him --
411
1020000
2000
që u mor me matematikë tok me të --
17:17
many decades later, reflected on Taniyama's life.
412
1022000
3000
shumë dekada më vonë, u shprehur për jetën e Taniyama-s.
17:22
He said,
413
1027000
3000
Dhe tha,
17:25
"He was not a very careful person
414
1030000
2000
"Nuk qe njeri shumë i kujdesshëm
17:27
as a mathematician.
415
1032000
2000
si matematikan.
17:29
He made a lot of mistakes.
416
1034000
3000
Bëri shumë gabime.
17:32
But he made mistakes in a good direction.
417
1037000
4000
Por bëri gabime në drejtimin e duhur.
17:36
I tried to emulate him,
418
1041000
3000
U përpoqa të bëja si ai,
17:39
but I realized
419
1044000
2000
por kuptova
17:41
it is very difficult
420
1046000
2000
se është shumë e vështirë
17:43
to make good mistakes."
421
1048000
3000
të bësh gabimet e duhura."
17:46
Thank you.
422
1051000
2000
Ju faleminderit.
17:48
(Applause)
423
1053000
12000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Tim Harford - Economist, journalist, broadcasterTim Harford's writings reveal the economic ideas behind everyday experiences.
Why you should listen
In the Undercover Economist column he writes for the Financial Times, Tim Harford looks at familiar situations in unfamiliar ways and explains the fundamental principles of the modern economy. He illuminates them with clear writing and a variety of examples borrowed from daily life.
His book, Adapt: Why Success Always Starts With Failure, argues that the world has become far too unpredictable and complex for today's challenges to be tackled with ready-made solutions and expert opinions. Instead, Harford suggests, we need to learn to embrace failure and to constantly adapt, to improvise rather than plan, to work from the bottom up rather than the top down. His next book, Messy: Thriving in a Tidy-Minded World will be published in September 2016.
Harford also presents the BBC radio series More or Less, a rare broadcast program devoted, as he says, to "the powerful, sometimes beautiful, often abused but ever ubiquitous world of numbers."
He says: "I’d like to see many more complex problems approached with a willingness to experiment."
Tim Harford | Speaker | TED.com