TED2003
Jane Goodall: What separates us from chimpanzees?
Jane Goodall o tym, co odróżnia nas od małp
Filmed:
Readability: 3.7
2,039,247 views
Jane Goodall nie odnalazła brakującego ogniwa ewolucji, ale jest bliżej, niż ktokolwiek inny. Ta znana prymatolożka twierdzi, że od szympansów różni nas tylko fakt, iż my posługujemy się złożonym językiem. Zachęca nas, byśmy wykorzystali go, by zmienić świat na lepsze.
Jane Goodall - Primatologist; environmentalist
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:26
Good morning everyone. First of all, it's been fantastic
0
1000
4000
Dzień dobry. Po pierwsze, chciałabym powiedzieć, że to wspaniałe,
00:30
being here over these past few days.
1
5000
3000
że mogłam tutaj być przez ostatnie kilka dni.
00:33
And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up
2
8000
4000
A po drugie, czuję się wyróżniona, że mogę wystąpić na końcu
00:37
this extraordinary gathering of people,
3
12000
2000
tego spotkania wspaniałych ludzi,
00:39
these amazing talks that we've had.
4
14000
3000
tych wszystkich niesamowitych wykładów.
00:42
I feel that I've fitted in, in many ways,
5
17000
3000
Zgadzam się w wielu aspektach
00:45
to some of the things that I've heard.
6
20000
3000
z niektórymi przedstawionymi tutaj tezami.
00:48
I came directly here
7
23000
4000
Przybyłam do was bezpośrednio
00:52
from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador,
8
27000
4000
z ogromnego lasu tropikalnego w Ekwadorze,
00:57
where I was out -- you could only get there by a plane --
9
32000
3000
gdzie można się dostać tylko samolotem.
01:00
with indigenous people with paint on their faces
10
35000
3000
Przebywałam z tubylcami o pomalowanych twarzach
01:04
and parrot feathers on their headdresses,
11
39000
2000
i włosami przystrojonymi piórami papug.
01:06
where these people are fighting to try and keep the oil companies,
12
41000
5000
Tam ci ludzie walczą, by firmy wydobywcze i drogi
01:11
and keep the roads, out of their forests.
13
46000
4000
nie wdarły się w ich las.
01:15
They're fighting to develop their own way of living within the forest
14
50000
4000
Walczą o to, by móc żyć w lesie po swojemu,
01:19
in a world that's clean, a world that isn't contaminated,
15
54000
3000
w świecie czystym, świecie nieskażonym,
01:22
a world that isn't polluted.
16
57000
3000
w świecie niezanieczyszczonym.
01:25
And what was so amazing to me, and what fits right in
17
60000
3000
Jest tam coś niesamowitego, co pasuje do
01:28
with what we're all talking about here at TED,
18
63000
3000
tematów, które omawiamy w TED.
01:31
is that there, right in the middle of this rainforest,
19
66000
3000
W środku głębokiej dżungli
01:34
was some solar panels -- the first in that part of Ecuador --
20
69000
4000
są zainstalowane panele słoneczne, pierwsze w tej części Ekwadoru,
01:39
and that was mainly to bring water up by pump
21
74000
3000
których głównym zadaniem jest pompowanie wody,
01:42
so that the women wouldn't have to go down.
22
77000
2000
aby kobiety nie musiały po nią chodzić.
01:44
The water was cleaned, but because they got a lot of batteries,
23
79000
3000
Woda była uzdatniana, ale ponieważ mieli wiele akumulatorów,
01:47
they were able to store a lot of electricity.
24
82000
3000
zaczęli magazynować elektryczność.
01:50
So every house -- and there were, I think, eight houses
25
85000
2000
Dlatego w każdym z ośmiu domów
01:52
in this little community -- could have light
26
87000
3000
w tej małej społeczności było światło,
01:55
for, I think it was about half an hour each evening.
27
90000
2000
przez pół godziny każdego wieczoru.
01:58
And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer.
28
93000
6000
Wódz wioski w królewskich ozdobach siedział z laptopem w rękach.
02:04
(Laughter)
29
99000
2000
(Śmiech)
02:06
And this man, he has been outside, but he's gone back,
30
101000
5000
Ten człowiek spędził trochę czasu poza wioską, ale wrócił.
02:11
and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into
31
106000
6000
Powiedział: "Wiesz, dzięki elektryczności przeskoczyliśmy
02:17
a whole new era, and we didn't even know about the white man
32
112000
4000
do zupełnie innej epoki. Nie wiedzieliśmy, że istnieją biali ludzie,
02:21
50 years ago, and now here we are with laptop computers,
33
116000
3000
jeszcze 50 lat temu, a teraz mamy laptopy
02:24
and there are some things we want to learn from the modern world.
34
119000
3000
i chcemy uczyć się od nowoczesnego świata.
02:27
We want to know about health care.
35
122000
3000
Chcemy się uczyć, jak dbać o zdrowie.
02:30
We want to know about what other people do -- we're interested in it.
36
125000
4000
Chcemy wiedzieć, czym zajmują się inni ludzie, interesuje nas to.
02:34
And we want to learn other languages.
37
129000
2000
I chcemy uczyć się języków obcych.
02:36
We want to know English and French and perhaps Chinese,
38
131000
4000
Chcemy mówić po angielsku, francusku i może nawet po chińsku,
02:40
and we're good at languages."
39
135000
2000
a mamy zdolności językowe".
02:42
So there he is with his little laptop computer,
40
137000
4000
Więc ten wódz ze swoim małym laptopem
02:46
but fighting against the might of the pressures --
41
141000
4000
stara się walczyć z przeciwnościami i przeszkodami,
02:50
because of the debt, the foreign debt of Ecuador --
42
145000
3000
z powodu długu zagranicznego Ekwadoru,
02:53
fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course
43
148000
4000
walczy z presją Banku Światowego, MFW i oczywiście
02:57
the people who want to exploit the forests and take out the oil.
44
152000
4000
z tymi, którzy chcą wyzyskiwać las, wydobywać ropę.
03:02
And so, coming directly from there to here.
45
157000
4000
A więc, przybywam bezpośrednio stamtąd.
03:06
But, of course, my real field of expertise
46
161000
3000
Oczywiście, moja prawdziwa dziedzina badań
03:09
lies in an even different kind of civilization --
47
164000
4000
zajmuje się jeszcze bardziej odmiennym rodzajem cywilizacji.
03:13
I can't really call it a civilization.
48
168000
3000
Nie mogę jej nawet nazwać cywilizacją.
03:16
A different way of life, a different being.
49
171000
3000
Inny rodzaj życia, innego rodzaju stworzenie.
03:20
We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis
50
175000
5000
Wade Davis w swoim wspaniałym wykładzie
03:25
about the different cultures of the humans around the world --
51
180000
3000
mówił o różnorodności kultur na całym świecie,
03:28
but the world is not composed only of human beings;
52
183000
5000
jednak świat nie jest zamieszkały tylko przez istoty ludzkie,
03:33
there are also other animal beings.
53
188000
2000
żyją tu także inne zwierzęta.
03:35
And I propose to bring into this TED conference,
54
190000
3000
I proponuję wprowadzić na konferencję TED,
03:38
as I always do around the world, the voice of the animal kingdom.
55
193000
4000
tak jak robię na całym świecie, prawo głosu zwierząt.
03:42
Too often we just see a few slides, or a bit of film,
56
197000
3000
Zbyt często widzimy tylko kilka zdjęć albo kawałek filmu,
03:45
but these beings have voices that mean something.
57
200000
3000
ale te istoty mają także swój głos, który coś przekazuje.
03:48
And so, I want to give you a greeting,
58
203000
2000
Więc chcę wam przekazać pozdrowienia,
03:50
as from a chimpanzee in the forests of Tanzania --
59
205000
3000
tak, jak robią to szympansy w Tanzanii...
03:54
Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!
60
209000
6000
Uu, uu, uu...
04:01
(Applause)
61
216000
8000
(Brawa)
04:10
I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960.
62
225000
5000
Zajmuję się badaniem szympansów w Tanzanii od roku 1960.
04:15
During that time, there have been modern technologies
63
230000
4000
W trakcie tego czasu pojawiła się nowoczesna technologia,
04:19
that have really transformed the way
64
234000
2000
która w sposób diametralny zmieniła sposób pracy biologów.
04:21
that field biologists do their work.
65
236000
3000
która w sposób diametralny zmieniła sposób pracy biologów.
04:24
For example, for the first time, a few years ago,
66
239000
3000
Na przykład, kilka lat temu po raz pierwszy udało się,
04:27
by simply collecting little fecal samples
67
242000
3000
po prostu dzięki zebraniu próbek kału szympansów
04:30
we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done --
68
245000
5000
i analizie materiału genetycznego,
04:35
so for the first time, we actually know which male chimps
69
250000
4000
ustalić, po raz pierwszy, który samiec jest ojcem
04:39
are the fathers of each individual infant.
70
254000
3000
każdego dziecka w stadzie.
04:42
Because the chimps have a very promiscuous mating society.
71
257000
4000
Bo społeczność szympansów jest bardzo rozwiązła.
04:46
So this opens up a whole new avenue of research.
72
261000
3000
Więc tak pojawiła się zupełnie nowa sfera badań.
04:49
And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI --
73
264000
7000
I używamy także [GIS] - Geograficznych czegośtam,
04:56
to determine the range of the chimps.
74
271000
4000
aby oszacować rozmiar terytoriów szympansów.
05:00
And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff --
75
275000
6000
I wykorzystujemy także... Widzicie, że mało się na tym znam.
05:06
but we're using satellite imagery
76
281000
3000
Wykorzystujemy zdjęcia satelitarne,
05:09
to look at the deforestation in the area.
77
284000
3000
aby obserwować wylesianie na tym terenie.
05:12
And of course, there's developments in infrared,
78
287000
3000
Pojawiają się nowe urządzenia pracujące w podczerwieni,
05:15
so you can watch animals at night,
79
290000
2000
więc możemy obserwować zwierzęta w nocy.
05:17
and equipment for recording by video,
80
292000
3000
Sprzęt do rejestracji wideo i taśmy
05:20
and tape recording is getting lighter and better.
81
295000
3000
stają się lżejsze i coraz lepsze.
05:23
So in many, many ways, we can do things today
82
298000
3000
Więc trzeba przyznać, że obecnie potrafimy zrobić
05:26
that we couldn't do when I began in 1960.
83
301000
4000
znacznie więcej, niż kiedy zaczęłam badania, w roku 1960.
05:31
Especially when chimpanzees, and other animals
84
306000
3000
Szczególnie w przypadku badań szympansów i innych zwierząt
05:34
with large brains, are studied in captivity,
85
309000
2000
z rozwiniętym mózgiem,
05:36
modern technology is helping us to search
86
311000
5000
badanych w niewoli, gdzie nowoczesna technologia pomaga odkrywać
05:41
for the upper levels of cognition in some of these non-human animals.
87
316000
4000
wyższe poziomy poznania u gatunków innych, niż ludzki.
05:45
So that we know today, they're capable of performances
88
320000
4000
Dzięki temu wiemy, że potrafią dokonać tego, co wydawało się niemożliwe
05:49
that would have been thought absolutely impossible
89
324000
2000
z punktu widzenia nauki, kiedy zaczynałam swoją karierę.
05:51
by science when I began.
90
326000
2000
z punktu widzenia nauki, kiedy zaczynałam swoją karierę.
05:54
I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled
91
329000
4000
Najbardziej uzdolnionym intelektualnie przykładem takich zwierząt
05:58
in intellectual performance is one called Ai in Japan --
92
333000
4000
jest chyba mieszkająca w Japonii szympansica Ai,
06:02
her name means love --
93
337000
2000
której imię znaczy "miłość".
06:04
and she has a wonderfully sensitive partner working with her.
94
339000
4000
Opiekuje się nią wspaniały i wrażliwy człowiek.
06:08
She loves her computer --
95
343000
2000
Ai kocha swój komputer.
06:10
she'll leave her big group, and her running water,
96
345000
3000
Opuszcza swoje stado, zostawia wodopój,
06:13
and her trees and everything.
97
348000
2000
nawet swoje drzewa, wszystko,
06:15
And she'll come in to sit at this computer --
98
350000
2000
żeby usiąść przed tym komputerem.
06:17
it's like a video game for a kid; she's hooked.
99
352000
2000
Uwielbia go, jak dzieci gry wideo.
06:19
She's 28, by the way, and she does things with her computer screen
100
354000
4000
Ma 28 lat. Posługuje się monitorem komputera
06:23
and a touch pad that she can do faster than most humans.
101
358000
6000
i touchpadem szybciej, niż większość ludzi.
06:29
She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them,
102
364000
5000
Rozwiązuje bardzo skomplikowane zadania, nie mam czasu na szczegóły,
06:34
but the amazing thing about this female is
103
369000
2000
ale niesamowite w tej szympansicy jest to,
06:36
she doesn't like making mistakes.
104
371000
4000
że nie lubi popełniać błędów.
06:40
If she has a bad run, and her score isn't good,
105
375000
3000
Jeśli jej nie idzie, jeśli wynik jest niezadowalający,
06:43
she'll come and reach up and tap on the glass --
106
378000
2000
podchodzi i zaczyna pukać w szybę,
06:45
because she can't see the experimenter --
107
380000
2000
ponieważ nie widzi badacza po drugiej stronie.
06:47
which is asking to have another go.
108
382000
3000
Tak prosi, by pozwolić jej spróbować jeszcze raz.
06:50
And her concentration -- she's already concentrated hard
109
385000
3000
A jej koncentracja... Koncentrowała się bardzo
06:53
for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again,
110
388000
4000
przez około 20 minut, a teraz chce zrobić to jeszcze raz,
06:57
just for the satisfaction of having done it better.
111
392000
3000
dla samej satysfakcji ze zrobienia czegoś lepiej.
07:00
And the food is not important -- she does get a tiny reward,
112
395000
3000
Nagroda nie jest ważna, co prawda otrzymuje małą nagrodę
07:03
like one raisin for a correct response --
113
398000
3000
w postaci rodzynki za poprawne wykonanie zadanie,
07:06
but she will do it for nothing, if you tell her beforehand.
114
401000
4000
ale i tak zrobi to za za nic, jeśli ją o to poprosić.
07:10
So here we are, a chimpanzee using a computer.
115
405000
5000
A więc mamy szympansicę używającą komputera.
07:15
Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language.
116
410000
4000
Szympansy, goryle, orangutany uczą się też ludzkiego języka migowego.
07:19
But the point is that when I was first in Gombe in 1960 --
117
414000
5000
Ale co ważne, kiedy po raz pierwszy byłam w Gombe, w roku 1960,
07:24
I remember so well, so vividly, as though it was yesterday --
118
419000
4000
co pamiętam tak dobrze, jakby wydarzyło się to wczoraj,
07:28
the first time, when I was going through the vegetation,
119
423000
3000
kiedy pierwszy raz przedzierałam się przez gęstwinę zieleni,
07:31
the chimpanzees were still running away from me, for the most part,
120
426000
3000
szympansy jeszcze przede mną uciekały,
07:34
although some were a little bit acclimatized --
121
429000
4000
choć kilkoro było bardziej przyzwyczajonych do ludzi.
07:38
and I saw this dark shape, hunched over a termite mound,
122
433000
4000
Nagle ujrzałam ciemny, zgarbiony kształt nad termitierą
07:42
and I peered with my binoculars.
123
437000
2000
i spojrzałam przez swoją lornetkę.
07:44
It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard --
124
439000
5000
Zobaczyłam szympansa, którego później nazwałam Dawid Siwobrody.
07:49
and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps;
125
444000
3000
Przy okazji, nauka wtedy nie aprobowała nadawania imion szympansom,
07:52
they should all have numbers; that was more scientific.
126
447000
2000
miały mieć numery, co uważano za bardziej naukowe.
07:54
Anyway, David Greybeard -- and I saw that
127
449000
3000
W każdym razie, zauważyłam, że Dawid Siwobrody
07:57
he was picking little pieces of grass and using them
128
452000
4000
zrywa źdźbła trawy i używa ich
08:01
to fish termites from their underground nest.
129
456000
3000
do wyciągania termitów z podziemnego gniazda.
08:04
And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig
130
459000
3000
I nie tylko to, bo czasem zrywał gałązkę z liśćmi,
08:07
and strip the leaves --
131
462000
2000
a następnie te liście usuwał.
08:09
modifying an object to make it suitable for a specific purpose --
132
464000
3000
Dostosowanie przedmiotu do określonego zastosowania
08:12
the beginning of tool-making.
133
467000
2000
to początek wytwarzania narzędzi.
08:15
The reason this was so exciting and such a breakthrough
134
470000
2000
To było przełomowe odkrycie,
08:17
is at that time, it was thought that humans,
135
472000
3000
bo wtedy uważano, że tylko i wyłącznie ludzie
08:20
and only humans, used and made tools.
136
475000
3000
potrafią wytwarzać i wykorzystywać narzędzia.
08:23
When I was at school, we were defined as man, the toolmaker.
137
478000
4000
Na studiach uczono mnie, że człowiek to zwierzę, które używa narzędzi.
08:27
So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news,
138
482000
4000
Więc kiedy mój mentor Louis Leakey usłyszał o tym odkryciu, powiedział:
08:31
he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,'
139
486000
3000
"Musimy teraz zmienić definicję człowieka i narzędza,
08:34
or accept chimpanzees as humans."
140
489000
3000
albo pogodzić się z człowieczeństwem szympansów".
08:37
(Laughter)
141
492000
2000
(Śmiech)
08:39
We now know that at Gombe alone, there are nine different ways
142
494000
4000
Wiemy dziś, że w samym Gombe szympansy używają narzędzi
08:43
in which chimpanzees use different objects for different purposes.
143
498000
3000
na dziewięć różnych sposobów, do różnych celów.
08:47
Moreover, we know that in different parts of Africa,
144
502000
2000
Co więcej, w innych rejonach Afryki,
08:49
wherever chimps have been studied,
145
504000
2000
gdziekolwiek badano szympansy,
08:51
there are completely different tool-using behaviors.
146
506000
5000
odkrywano zupełnie inne narzędzia i sposoby ich używania.
08:56
And because it seems that these patterns are passed
147
511000
3000
A ponieważ wygląda na to, że te umiejętności przekazywane są
08:59
from one generation to the next, through observation,
148
514000
3000
z pokolenia na pokolenie, poprzez obserwację,
09:02
imitation and practice -- that is a definition of human culture.
149
517000
5000
naśladownictwo i praktykę, daje nam to definicję ludzkiej kultury.
09:07
What we find is that over these 40-odd years
150
522000
4000
I tak, w trakcie tych 40 lat badań
09:11
that I and others have been studying chimpanzees
151
526000
3000
przeprowadzanych przeze mnie i innych na szympansach
09:14
and the other great apes, and, as I say, other mammals
152
529000
3000
i innych naczelnych, czy jak ja mawiam, na innych ssakach
09:17
with complex brains and social systems,
153
532000
3000
ze złożonymi mózgami i systemem społecznym,
09:20
we have found that after all, there isn't a sharp line
154
535000
4000
odkryliśmy, że nie istnieje wyraźna linia
09:24
dividing humans from the rest of the animal kingdom.
155
539000
3000
oddzielająca ludzi od królestwa zwierząt.
09:27
It's a very wuzzy line.
156
542000
2000
To bardzo niewyraźna linia.
09:29
It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things
157
544000
3000
Coraz mniej wyraźna, bo ciągle odkrywamy, że zwierzęta
09:32
that we, in our arrogance, used to think was just human.
158
547000
5000
potrafią coś, co arogancko uważaliśmy wyłącznie za ludzkie.
09:37
The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives --
159
552000
4000
Nie mam czasu, by opowiedzieć o fascynującym życiu szympansów,
09:41
but they have this long childhood, five years
160
556000
3000
ale ich dzieciństwo jest całkiem długie, przez pięć lat
09:44
of suckling and sleeping with the mother,
161
559000
2000
są karmione piersią i śpią z matką,
09:46
and then another three, four or five years
162
561000
2000
a kolejne 3-5 lat
09:48
of emotional dependence on her, even when the next child is born.
163
563000
5000
są emocjonalnie zależne od matki, nawet gdy rodzi się nowe potomstwo.
09:53
The importance of learning in that time, when behavior is flexible --
164
568000
3000
W tym czasie zachowania da się kształtować, więc nauka jest ważna,
09:56
and there's an awful lot to learn in chimpanzee society.
165
571000
4000
a w społeczeństwie szympansów wiele trzeba się nauczyć.
10:00
The long-term affectionate supportive bonds
166
575000
3000
Długotrwała więź uczuciowa i wsparcie,
10:03
that develop throughout this long childhood with the mother,
167
578000
3000
rozwijające się w dzieciństwie pomiędzy potomstwem i matką,
10:06
with the brothers and sisters,
168
581000
2000
pomiędzy braćmi i siostrami,
10:08
and which can last through a lifetime,
169
583000
3000
może trwać przez całe życie,
10:11
which may be up to 60 years.
170
586000
2000
które czasem trwa aż 60 lat.
10:13
They can actually live longer than 60 in captivity,
171
588000
3000
Szympansy w niewoli żyją nawet dłużej, niż 60 lat.
10:16
so we've only done 40 years in the wild so far.
172
591000
3000
Szympansy na wolności badamy dopiero 40 lat,
10:19
And we find chimps are capable of true compassion and altruism.
173
594000
5000
i odkryliśmy, że są one zdolne do prawdziwego współczucia i altruizmu.
10:25
We find in their non-verbal communication -- this is very rich --
174
600000
4000
Odnajdziemy to w ich bogatej komunikacji niewerbalnej.
10:29
they have a lot of sounds, which they use in different circumstances,
175
604000
5000
Wydają wiele dźwięków, których używają w różnych okolicznościach,
10:34
but they also use touch, posture, gesture,
176
609000
2000
ale wyrażają się też poprzez dotyk, postawę i gesty.
10:36
and what do they do?
177
611000
2000
I jak myślicie, co robią?
10:38
They kiss; they embrace; they hold hands.
178
613000
2000
Całują się, obejmują, trzymają za ręce.
10:40
They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist --
179
615000
3000
Poklepują się po plecach, kroczą dumnie, grożą pięścią...
10:43
the kind of things that we do,
180
618000
3000
Czynności, które wykonujemy również my,
10:46
and they do them in the same kind of context.
181
621000
2000
i to w tym samym kontekście.
10:49
They have very sophisticated cooperation.
182
624000
2000
Wykazują się złożoną współpracą.
10:51
Sometimes they hunt -- not that often,
183
626000
3000
Czasami polują, choć niezbyt często,
10:54
but when they hunt, they show sophisticated cooperation,
184
629000
3000
podczas polowania wykazują się złożoną współpracą,
10:57
and they share the prey.
185
632000
2000
i dzielą się później zdobyczą.
11:00
We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same --
186
635000
6000
Okazują także emocje podobne, a może takie same,
11:06
as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair.
187
641000
5000
jak emocje, które określamy jako szczęście, smutek, strach i rozpacz.
11:11
They know mental as well as physical suffering.
188
646000
2000
Znają cierpienie psychiczne i fizyczne.
11:13
And I don't have time to go into the information
189
648000
3000
Nie mam czasu, aby udzielić wam informacji,
11:16
that will prove some of these things to you,
190
651000
2000
aby udowodnić te twierdzenia.
11:18
save to say that there are very bright students, in the best universities,
191
653000
4000
Powiem tylko, że wielu bystrych studentów najlepszych uniwersytetów
11:22
studying emotions in animals, studying personalities in animals.
192
657000
4000
bada emocje i osobowość zwierząt.
11:26
We know that chimpanzees and some other creatures
193
661000
3000
Wiemy, ze szympansy i niektóre inne stworzenia
11:29
can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other."
194
664000
5000
rozpoznają swoje odbicie w lustrze - wiedzą, że to nie ktoś inny.
11:34
They have a sense of humor, and these are the kind of things
195
669000
4000
Posiadają poczucie humoru, a to są przecież cechy
11:38
which traditionally have been thought of as human prerogatives.
196
673000
6000
tradycyjnie uważane za cechy wyłącznie ludzkie.
11:44
But this teaches us a new respect -- and it's a new respect
197
679000
5000
Ale to uczy nas nowego szacunku do zwierząt,
11:49
not only for the chimpanzees, I suggest,
198
684000
3000
i to nie tylko dla szympansów,
11:52
but some of the other amazing animals with whom we share this planet.
199
687000
4000
ale też innych wspaniałych zwierząt, z którymi dzielimy planetę.
11:56
Once we're prepared to admit that after all,
200
691000
3000
I kiedy będziemy w stanie przyznać,
11:59
we're not the only beings with personalities, minds
201
694000
3000
że nie tylko my posiadamy osobowość, umysł
12:02
and above all feelings, and then we start to think
202
697000
2000
i przede wszystkim uczucia,
12:04
about ways we use and abuse
203
699000
2000
będziemy musieli zastanowić się nad tym,
12:06
so many other sentient, sapient creatures on this planet,
204
701000
6000
jak wykorzystujemy i nękamy inne myślące istoty na tej planecie.
12:12
it really gives cause for deep shame, at least for me.
205
707000
5000
To wszystko sprawia, że czujemy wielki wstyd, przynajmniej ja go czuję.
12:19
So, the sad thing is that these chimpanzees --
206
714000
4000
Smutne jest to, że szympansy,
12:23
who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility --
207
718000
4000
które bardziej niż inne stworzenia uczą nas trochę pokory,
12:27
are in the wild, disappearing very fast.
208
722000
3000
wymierają w szybkim tempie.
12:30
They're disappearing for the reasons
209
725000
2000
Większość z osób w tej sali wie dobrze, dlaczego znikają.
12:32
that all of you in this room know only too well.
210
727000
3000
Większość z osób w tej sali wie dobrze, dlaczego znikają.
12:35
The deforestation, the growth of human populations, needing more land.
211
730000
5000
Wylesianie, wzrost ludzkiej populacji, która potrzebuje więcej ziemi.
12:40
They're disappearing because some timber companies
212
735000
3000
Wymierają, ponieważ firmy zajmujące się obróbką drewna
12:43
go in with clear-cutting.
213
738000
2000
wycinają połacie lasów.
12:45
They're disappearing in the heart of their range in Africa
214
740000
4000
Giną we własnym środowisku, w sercu Afryki,
12:49
because the big multinational logging companies have come in and made roads --
215
744000
5000
ponieważ potężne międzynarodowe firmy rynku drzewnego zbudowały drogi,
12:54
as they want to do in Ecuador
216
749000
2000
które chcą także budować w Ekwadorze
12:56
and other parts where the forests remain untouched --
217
751000
2000
i w innych miejscach, gdzie las jest wciąż nietknięty,
12:59
to take out oil or timber.
218
754000
4000
aby eksploatować ropę i drewno.
13:03
And this has led in Congo basin, and other parts of the world,
219
758000
5000
A w Dorzeczu Konga i innych rejonach świata, doprowadza to
13:08
to what is known as the bush-meat trade.
220
763000
2000
do tzw. "handlu dziczyzną z buszu".
13:10
This means that although for hundreds, perhaps thousands of years,
221
765000
4000
A znaczy to, że choć przez setki, może nawet tysiące lat,
13:14
people have lived in those forests, or whatever habitat it is,
222
769000
4000
ludzie potrafili koegzystować ze środowiskiem naturalnym,
13:18
in harmony with their world, just killing the animals they need
223
773000
3000
w harmonii ze światem, zabijając tylko tyle zwierzyny, ile potrzebowali,
13:21
for themselves and their families --
224
776000
2000
aby wyżywić siebie i swoja rodzinę,
13:23
now, suddenly, because of the roads,
225
778000
3000
nagle w skutek wybudowania dróg
13:26
the hunters can go in from the towns.
226
781000
2000
pojawiają się myśliwi z miasta.
13:28
They shoot everything, every single thing that moves
227
783000
3000
Strzelają do wszystkiego, co się rusza
13:31
that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it.
228
786000
5000
i jest większe od szczura, a mięso wędzą lub suszą na słońcu.
13:36
And now they've got transport; they take it on the logging trucks
229
791000
3000
Mają też transport, ładują to na ciężarówki do przewozu drewna,
13:39
or the mining trucks into the towns where they sell it.
230
794000
4000
lub do przewozy ropy, i zawożą wszystko do miasta, aby sprzedać.
13:43
And people will pay more for bush-meat, as it's called,
231
798000
5000
A ludzie chętnie zapłacą więcej za tzw. dziczyznę z buszu,
13:48
than for domestic meat -- it's culturally preferred.
232
803000
3000
niż mięso ze zwierząt hodowlanych, w ich kulturze to rarytas.
13:51
And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest
233
806000
4000
Biorą więcej, niż las wytwarza, a bazy zajmujące się wycinką drzew
13:55
are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin
234
810000
4000
także chcą mięsa, więc myśliwi Pigmeje z Dorzecza Kongo,
13:59
who've lived there with their wonderful way of living
235
814000
4000
którzy żyli w cudownej harmonii z naturą
14:03
for so many hundreds of years are now corrupted.
236
818000
3000
przez setki lat, stają się teraz skorumpowani.
14:06
They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money.
237
821000
3000
Dostają broń i zabijają zwierzynę, za którą dostają pieniądze.
14:09
Their culture is being destroyed,
238
824000
3000
Ich kultura wymiera
14:12
along with the animals upon whom they depend.
239
827000
3000
razem ze zwierzyną, której potrzebują do przetrwania.
14:15
So, when the logging camp moves, there's nothing left.
240
830000
3000
Więc kiedy baza opuszcza dany teren, nie zostawia nic za sobą.
14:18
We talked already about the loss of human cultural diversity,
241
833000
3000
Mówiono tu o utracie różnorodności kulturowej.
14:21
and I've seen it happening with my own eyes.
242
836000
3000
Ja widziałam ten proces na własne oczy.
14:24
And the grim picture in Africa -- I love Africa,
243
839000
4000
I oto ponury obraz Afryki. Kocham Afrykę,
14:28
and what do we see in Africa?
244
843000
2000
i co widzimy tam obecnie?
14:30
We see deforestation;
245
845000
3000
Widzimy wylesianie,
14:33
we see the desert spreading; we see massive hunger;
246
848000
5000
poszerzanie się pustyni, ogromny głód,
14:38
we see disease and we see population growth in areas
247
853000
4000
widzimy rozwój chorób i wzrost populacji w rejonach,
14:42
where there are more people living on a certain piece of land
248
857000
4000
gdzie zagęszczenie ludności jest zbyt duże,
14:46
than the land can possibly support,
249
861000
2000
by utrzymać się z uprawy,
14:48
and they're too poor to buy food from elsewhere.
250
863000
3000
a ludzie są zbyt biedni, by kupować jedzenie.
14:51
Were the people that we heard about yesterday,
251
866000
3000
Mieszkańcy Wysp Wielkanocnej, o których słyszeliśmy wczoraj,
14:54
on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid?
252
869000
4000
którzy wycieli wszystkie drzewa - czy byli głupcami?
14:58
Didn't they know what was happening?
253
873000
2000
Czy nie zdawali sobie sprawy, co robią?
15:00
Of course, but if you've seen the crippling poverty
254
875000
2000
Oczywiście, ale w obliczu ogromnej biedy
15:02
in some of these parts of the world
255
877000
2000
w pewnych częściach naszego świata
15:04
it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow."
256
879000
3000
traci sens twierdzenie "oszczędźmy to drzewo dla potomków".
15:07
"How am I going to feed my family today?
257
882000
2000
Czym mam nakarmić dziś rodzinę?
15:09
Maybe I can get just a few dollars from this last tree
258
884000
3000
Może za ostatnie drzewo dostanę kilka dolarów,
15:12
which will keep us going a little bit longer,
259
887000
2000
co pozwoli nam przeżyć kolejny dzień,
15:14
and then we'll pray that something will happen
260
889000
3000
a później będziemy się modlić o cud,
15:17
to save us from the inevitable end."
261
892000
3000
który ocali nas od nieuchronnej zagłady".
15:20
So, this is a pretty grim picture.
262
895000
3000
To całkiem ponury obraz rzeczywistości.
15:23
The one thing we have, which makes us so different
263
898000
4000
Jedyną cechą, którą różnimy się
15:27
from chimpanzees or other living creatures,
264
902000
2000
od szympansów i innych żyjących istot
15:29
is this sophisticated spoken language --
265
904000
3000
jest nasz wyrafinowany język mówiony,
15:32
a language with which we can tell children
266
907000
2000
który pozwala opowiedzieć dzieciom
15:34
about things that aren't here.
267
909000
2000
o rzeczach, których już nie ma.
15:36
We can talk about the distant past, plan for the distant future,
268
911000
4000
Możemy opowiadać o odległej przeszłości, planować przyszłość,
15:40
discuss ideas with each other,
269
915000
2000
dyskutować o pomysłach,
15:42
so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group.
270
917000
4000
które mogą być ulepszane dzięki zbiorowej mądrości.
15:46
We can do it by talking to each other;
271
921000
2000
Możemy to osiągnąć poprzez rozmowę,
15:48
we can do it through video; we can do it through the written word.
272
923000
4000
nagrania wideo, słowo pisane.
15:52
And we are abusing this great power we have to be wise stewards,
273
927000
5000
Jednak nadużywamy wspaniałego daru mowy, nie jesteśmy rozsądni
15:57
and we're destroying the world.
274
932000
2000
i niszczymy świat.
15:59
In the developed world, in a way, it's worse,
275
934000
3000
Można powiedzieć, że w świecie rozwiniętym jest jeszcze gorzej,
16:02
because we have so much access to knowledge
276
937000
3000
ponieważ mamy taki łatwy dostęp do wiedzy
16:05
of the stupidity of what we're doing.
277
940000
2000
o głupocie naszych poczynań.
16:07
Do you know, we're bringing little babies
278
942000
3000
Czy wiecie, że rodzimy dzieci
16:10
into a world where, in many places, the water is poisoning them?
279
945000
5000
w świecie, gdzie w wielu miejscach woda jest dla nich trująca.
16:15
And the air is harming them, and the food that's grown
280
950000
4000
Szkodzi im zanieczyszczone powietrze, żywność wychodowana
16:19
from the contaminated land is poisoning them.
281
954000
3000
na skażonej glebie zatruwa ich ciała.
16:22
And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere.
282
957000
4000
I nie mówię tylko o krajach rozwijających się, tak jest wszędzie.
16:26
Do you know we all have about 50 chemicals
283
961000
2000
Wiecie, że w naszych ciałach
16:28
in our bodies we didn't have about 50 years ago?
284
963000
4000
jest 50 związków chemicznych, których nie było 50 lat temu?
16:32
And so many of these diseases, like asthma
285
967000
4000
I tak wiele chorób, jak astma
16:36
and certain kinds of cancers, are on the increase
286
971000
3000
czy pewne rodzaje raka, staje się powszechne
16:39
around places where our filthy toxic waste is dumped.
287
974000
5000
w okolicy miejsc, gdzie składuje się toksyczne odpady.
16:44
We're harming ourselves around the world,
288
979000
3000
Na całym świecie sami sobie robimy krzywdę,
16:47
as well as harming the animals, as well as harming nature herself --
289
982000
4000
raniąc przy okazji zwierzęta oraz otaczającą nas przyrodę.
16:51
Mother Nature, that brought us into being;
290
986000
3000
Matkę Naturę, która nas stworzyła.
16:54
Mother Nature, where I believe we need to spend time,
291
989000
4000
Matka Natura, która jest nam potrzebna do wypoczynku
16:58
where there's trees and flowers and birds
292
993000
2000
wśród drzew, kwiatów i ptaków,
17:00
for our good psychological development.
293
995000
3000
dla naszego dobrego samopoczucia.
17:03
And yet, there are hundreds and hundreds of children
294
998000
3000
Setki dzieci w krajach rozwiniętych
17:06
in the developed world who never see nature,
295
1001000
2000
nie spotykają się nigdy z naturą,
17:08
because they're growing up in concrete
296
1003000
2000
ponieważ dorastają w betonowych blokach,
17:10
and all they know is virtual reality,
297
1005000
2000
znają tylko wirtualną rzeczywistość,
17:12
with no opportunity to go and lie in the sun,
298
1007000
4000
nie mają możliwości wygrzania się na słońcu,
17:16
or in the forest, with the dappled sun-specks
299
1011000
3000
albo spacerowania w lesie między promieniami
17:19
coming down from the canopy above.
300
1014000
3000
padającymi na nie z góry przez liście.
17:22
As I was traveling around the world, you know,
301
1017000
3000
Kiedy podróżowałam po świecie,
17:25
I had to leave the forest -- that's where I love to be.
302
1020000
3000
musiałam opuścić las, miejsce które kocham.
17:28
I had to leave these fascinating chimpanzees
303
1023000
3000
Musiałam zostawić te fascynujące szympansy
17:31
for my students and field staff to continue studying
304
1026000
4000
i pozwolić studentom i współpracownikom kontynuować badania,
17:35
because, finding they dwindled from about two million
305
1030000
3000
ponieważ kiedy odkryłam, że ich populacja zmniejszyła się
17:38
100 years ago to about 150,000 now,
306
1033000
4000
z ok. 2 mln sto lat temu do około 150 tys. teraz,
17:42
I knew I had to leave the forest to do what I could
307
1037000
3000
zrozumiałam że muszę opuścić las i zrobić wszystko,
17:45
to raise awareness around the world.
308
1040000
2000
by uświadomić to ludziom na całym świecie.
17:47
And the more I talked about the chimpanzees' plight,
309
1042000
3000
I im częściej mówię o sytuacji szympansów,
17:50
the more I realized the fact that everything's interconnected,
310
1045000
5000
tym bardziej staję się przekonana, że wszystko jakoś się łączy
17:55
and the problems of the developing world
311
1050000
2000
i problemy krajów rozwijających się
17:57
so often stem from the greed of the developed world,
312
1052000
3000
tak często płyną z zachłanności świata rozwiniętego.
18:00
and everything was joining together, and making -- not sense,
313
1055000
5000
Wszystko mi się poukładało, nie w sens,
18:05
hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense.
314
1060000
4000
bo w sensie leży nadzieja, ale w nonsens.
18:09
How can we do it?
315
1064000
1000
Jak możemy tak postępować?
18:10
Somebody said that yesterday.
316
1065000
2000
Ktoś powiedział to wczoraj.
18:12
And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope.
317
1067000
5000
Na całym świecie spotykam młodych ludzi, którzy stracili nadzieję.
18:17
They were feeling despair,
318
1072000
3000
Są zrozpaczeni.
18:20
they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do;
319
1075000
3000
Powtarzają: "Nie ważne, co robimy,
18:23
eat, drink and be merry, for tomorrow we die.
320
1078000
2000
jedzmy, pijmy, żyjmy chwilą, bo jutro i tak umrzemy.
18:25
Everything is hopeless -- we're always being told so by the media."
321
1080000
4000
Nie ma nadziei - to nam przekazują media".
18:29
And then I met some who were angry,
322
1084000
3000
Spotkałam także ludzi pełnych gniewu,
18:32
and anger that can turn to violence,
323
1087000
2000
a gniew może zmienić się w przemoc,
18:34
and we're all familiar with that.
324
1089000
3000
o czym doskonale wiemy.
18:37
And I have three little grandchildren,
325
1092000
4000
Mam trójkę małych wnuków
18:41
and when some of these students would say to me
326
1096000
3000
i kiedy ci studenci uniwersyteccy,
18:44
at high school or university, they'd say, "We're angry,"
327
1099000
3000
czy licealiści mówili "Jesteśmy źli",
18:47
or "We're filled with despair, because we feel
328
1102000
3000
albo "Jesteśmy przepełnieni rozpaczą, ponieważ czujemy,
18:50
you've compromised our future, and there's nothing we can do about it."
329
1105000
4000
że zaprzepaściliście naszą przyszłość i nic nie możemy z tym zrobić",
18:54
And I looked in the eyes of my little grandchildren,
330
1109000
2000
spoglądałam w oczy wnucząt
18:56
and think how much we've harmed this planet since I was their age.
331
1111000
4000
i myślałam, jak bardzo skrzywdziliśmy tę planetę, od kiedy byłam w ich wieku.
19:00
I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania,
332
1115000
6000
Czuję głęboki wstyd i dlatego w Tanzani w 1991 roku
19:06
I started a program that's called Roots and Shoots.
333
1121000
3000
założyłam program Korzenie i Pędy (Roots and Shoots).
19:09
There's little brochures all around outside,
334
1124000
4000
Na zewnątrz są dostępne broszury
19:13
and if any of you have anything to do with children and care about their future,
335
1128000
4000
i jeśli ktoś ma do czynienia z dziećmi zależy mu na ich przyszłości,
19:17
I beg that you pick up that brochure.
336
1132000
3000
proszę, aby zapoznał się z tą broszurką.
19:20
And Roots and Shoots is a program for hope.
337
1135000
4000
Korzenie i Pędy to program dążenia ku nadziei.
19:24
Roots make a firm foundation.
338
1139000
2000
Korzenie tworzą mocny fundament.
19:26
Shoots seem tiny,
339
1141000
2000
Młode pędy wydają się wątłe,
19:28
but to reach the sun they can break through brick walls.
340
1143000
3000
ale by dosięgnąć słońca, potrafią przebić mur.
19:31
See the brick walls as all the problems
341
1146000
2000
Tym murem są wszystkie probelmy,
19:33
that we've inflicted on this planet.
342
1148000
2000
które wyrządziliśmy naszej planecie.
19:35
Then, you see, it is a message of hope.
343
1150000
4000
Jak widzicie, to przesłanie o nadziei.
19:39
Hundreds and thousands of young people around the world
344
1154000
2000
Setki tysięcy młodych ludzi na całym świecie
19:41
can break through, and can make this a better world.
345
1156000
4000
mogą przebić się przez te problemy i stworzyć lepszy świat.
19:45
And the most important message of Roots and Shoots
346
1160000
3000
A najważniejszym przesłaniem programu Korzenie i Pędy
19:48
is that every single individual makes a difference.
347
1163000
4000
jest to, że każda jednostka może dokonać zmian.
19:52
Every individual has a role to play.
348
1167000
2000
Każdy z nas ma rolę do odegrania.
19:54
Every one of us impacts the world around us everyday,
349
1169000
4000
Każdy wpływa codziennie na otaczający nas świat,
19:58
and you scientists know that you can't actually --
350
1173000
3000
a wy, naukowcy, wiecie że nie można nie...
20:01
even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen
351
1176000
3000
Nawet jeśli cały dzień spędzisz w łóżku, przecież wdychasz tlen
20:04
and giving out CO2, and probably going to the loo,
352
1179000
4000
i wydychasz dwutlenek węgla, korzystasz z łazienki i tak dalej.
20:08
and things like that --
353
1183000
2000
i wydychasz dwutlenek węgla, korzystasz z łazienki i tak dalej.
20:10
you're making a difference in the world.
354
1185000
2000
Wpływasz na świat.
20:12
So, the Roots and Shoots program
355
1187000
3000
Program Korzenie i Pędy
20:15
involves youth in three kinds of projects.
356
1190000
5000
angażuje młodzież w trzy rodzaje projektów.
20:20
And these are projects to make the world around them a better place.
357
1195000
4000
Są to zadania, które mają za zadanie odmienić na lepsze ich świat.
20:24
One project to show care and concern for your own human community.
358
1199000
6000
Pierwszy projekt uczy, jak troszczyć się o społeczność ludzką.
20:30
One for animals, including domestic animals -- and I have to say,
359
1205000
4000
Inny, jak zadbać o zwierzęta, wliczając w to zwierzęta domowe, a przyznam,
20:34
I learned everything I know about animal behavior
360
1209000
2000
że nauczyłam się wszystkiego o zachowaniu zwierząt
20:36
even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty,
361
1211000
4000
przed dotarciem do Gombe i szympansów, od mojego psa, Rustiego,
20:40
who was my childhood companion.
362
1215000
3000
który towarzyszył mi w dzieciństwie.
20:43
And the third kind of project: something for the local environment.
363
1218000
4000
Trzeci typ projektu to dbanie o środowisko lokalne.
20:48
So what the kids do depends first of all, how old are they --
364
1223000
4000
To, czym dziecko się zajmuje, zależy przede wszystkim od wieku.
20:52
and we go now from pre-school right through university.
365
1227000
4000
Działamy z dziećmi od wieku przedszkolnego, aż po studentów.
20:56
It's going to depend whether they're inner-city or rural.
366
1231000
3000
Zależy to także od tego, czy to dzieci miejskie, czy wiejskie.
20:59
It's going to depend if they're wealthy or impoverished.
367
1234000
5000
Zależy to także od zamożności ich rodzin,
21:04
It's going to depend which part, say, of America they're in.
368
1239000
3000
a także od tego, w jakiej części kraju mieszkają.
21:07
We're in every state now, and the problems in Florida
369
1242000
3000
Działamy już we wszystkich stanach USA, a problemy na Florydzie
21:10
are different from the problems in New York.
370
1245000
2000
są inne, niż problemy w Nowym Jorku.
21:13
It's going to depend on which country they're in --
371
1248000
2000
Zależy to także od kraju.
21:15
and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups --
372
1250000
6000
Obecnie jesteśmy w ponad 60 krajach, gdzie działa 5000 grup
21:21
and there are groups all over the place that I keep hearing about
373
1256000
4000
i ciągle słyszę o tym, że wszędzie pojawiają się nowe grupy,
21:25
that I've never even heard of, because the kids are taking the program
374
1260000
3000
o których nie słyszałam, bo dzieci angażują się w ten program
21:28
and spreading it themselves.
375
1263000
2000
i same zabierają go dalej.
21:30
Why?
376
1265000
2000
Dlaczego?
21:32
Because they're buying into it,
377
1267000
2000
Ponieważ podoba im się ten pomysł
21:34
and they're the ones who get to decide what they're going to do.
378
1269000
3000
i to one same decydują, czym się zająć.
21:37
It isn't something that their parents tell them,
379
1272000
2000
To nie jest coś, co każą rodzice czy nauczyciele.
21:39
or their teachers tell them.
380
1274000
2000
To nie jest coś, co każą rodzice czy nauczyciele.
21:41
That's effective, but if they decide themselves,
381
1276000
3000
Rozkazy bywają skuteczne, ale jeśli dzieci decydują same...
21:44
"We want to clean this river
382
1279000
3000
"Chcemy oczyścić tę rzekę
21:47
and put the fish back that used to be there.
383
1282000
2000
i zarybić ją, by była jak kiedyś.
21:49
We want to clear away the toxic soil
384
1284000
5000
Chcemy pozbyć się skażonej ziemi
21:54
from this area and have an organic garden.
385
1289000
2000
i stworzyć tu ogród z organiczną uprawą.
21:56
We want to go and spend time with the old people
386
1291000
3000
Chcemy spędzać czas ze starszymi osobami,
21:59
and hear their stories and record their oral histories.
387
1294000
4000
słuchać i nagrywać ich opowieści.
22:04
We want to go and work in a dog shelter.
388
1299000
2000
Chcemy pracować w schronisku dla psów.
22:06
We want to learn about animals. We want ... "
389
1301000
2000
Chcemy uczyć się o zwierzętach. Chcemy..."
22:08
You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me.
390
1303000
4000
To nie ma końca i to napawa mnie nadzieją na przyszłość.
22:12
As I travel around the world 300 days a year,
391
1307000
4000
Przez 300 dni w roku podróżuję po świecie
22:16
everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages.
392
1311000
3000
i wszędzie napotykam grupy Korzeni i Pędów, dzieci w różnym wieku.
22:19
Everywhere there are children with shining eyes saying,
393
1314000
2000
Wszędzie dzieci mówią mi z dumą:
22:21
"Look at the difference we've made."
394
1316000
3000
"Spójrz, ile zmieniliśmy!"
22:24
And now comes the technology into it,
395
1319000
2000
A z pomocą przychodzi nam technologia,
22:26
because with this new way of communicating electronically
396
1321000
5000
ponieważ dzięki nowym rodzajom komunikacji drogą elektroniczną,
22:31
these kids can communicate with each other around the world.
397
1326000
4000
te dzieciaki mogą rozmawiać ze sobą na całym świecie.
22:35
And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas
398
1330000
3000
Jeśli jesteście zainteresowani pomocą - mamy tyle pomysłów,
22:38
but we need help -- we need help to create the right kind of system
399
1333000
6000
ale potrzebujemy pomocy w stworzeniu odpowiedniego systemu,
22:44
that will help these young people to communicate their excitement.
400
1339000
4000
który pomoże tym młodym osobom przekazywać swoje zaangażowanie.
22:48
But also -- and this is so important -- to communicate their despair,
401
1343000
5000
Ale także, co ważne, pozwoli im mówić o bezradności,
22:53
to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?"
402
1348000
3000
mówić "Spróbowaliśmy tego, nie udało się, co teraz zrobić?"
22:56
And then, lo and behold, there's another group answering these kids
403
1351000
4000
I oto inna grupa odpowie tym dzieciom,
23:00
who may be in America, or maybe this is a group in Israel,
404
1355000
3000
grupa z Ameryki, może w Izraelu.
23:03
saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it."
405
1358000
5000
Powie: "Tak, zrobiliście to trochę źle. Oto, jak należy to zrobić".
23:08
The philosophy is very simple.
406
1363000
3000
Nasza filozofia jest bardzo prosta.
23:11
We do not believe in violence.
407
1366000
3000
Nie wierzymy w przemoc.
23:14
No violence, no bombs, no guns.
408
1369000
3000
Żadnej przemocy, bomb czy broni.
23:17
That's not the way to solve problems.
409
1372000
2000
To nie jest droga do rozwiązywania problemów
23:19
Violence leads to violence, at least in my view.
410
1374000
4000
Przemoc prowadzi do przemocy, przynajmniej ja tak uważam.
23:23
So how do we solve?
411
1378000
2000
Więc jak rozwiązujemy problemy?
23:25
The tools for solving the problems are knowledge and understanding.
412
1380000
5000
Narzędziami do rozwiązywania problemów są wiedza i zrozumienie.
23:30
Know the facts, but see how they fit in the big picture.
413
1385000
3000
Poznać fakty i zobaczyć, jak pasują do całości.
23:33
Hard work and persistence --don't give up --
414
1388000
3000
Ciężka praca i wytrwałość - niepoddawanie się,
23:36
and love and compassion leading to respect for all life.
415
1391000
5000
oraz miłość i współczucie, które uczą szacunku do życia.
23:41
How many more minutes? Two, one?
416
1396000
2000
Ile pozostało mi minut? Dwie, jedna?
23:43
Chris Anderson: One -- one to two.
417
1398000
2000
Chris Anderson: Jedna, od jednej do dwóch.
23:45
Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two.
418
1400000
2000
Jane Goodall: Dwie, biorę dwie minuty.
23:47
(Laughter)
419
1402000
1000
(Śmiech)
23:48
Are you going to come and drag me off?
420
1403000
2000
Ściągniesz mnie ze sceny?
23:50
(Laughter)
421
1405000
2000
(Śmiech)
23:52
Anyway -- so basically, Roots and Shoots
422
1407000
4000
A więc, zasadniczo projekt Korzenie i Pędy
23:56
is beginning to change young people's lives.
423
1411000
3000
zmienia życie młodych ludzi.
23:59
It's what I'm devoting most of my energy to.
424
1414000
4000
Inwestuję w niego większość swej energii.
24:03
And I believe that a group like this can have a very major impact,
425
1418000
7000
I wierzę, że grupa taka jak ta może odegrać tu poważną rolę,
24:10
not just because you can share technology with us,
426
1425000
3000
nie dlatego, że możecie podzielić się technologią,
24:13
but because so many of you have children.
427
1428000
3000
ale dlatego, że tak wielu z was ma dzieci.
24:16
And if you take this program out, and give it to your children,
428
1431000
5000
I jeśli przekażecie ten program swoim dzieciom,
24:21
they have such a good opportunity to go out and do good,
429
1436000
4000
będą miały wspaniałą możliwość zrobienia czegoś dobrego,
24:25
because they've got parents like you.
430
1440000
2000
ponieważ mają tak wspaniałych rodziców.
24:27
And it's been so clear how much you all care
431
1442000
4000
I dobrze wiem, że bardzo wam zależy na tym,
24:31
about trying to make this world a better place.
432
1446000
2000
aby ten świat zmienił się na lepsze.
24:33
It's very encouraging.
433
1448000
2000
To bardzo optymistyczne.
24:35
But the kids do ask me --
434
1450000
2000
Ale dzieci często mnie pytają...
24:37
and this won't take more than two minutes, I promise --
435
1452000
2000
I to nie zajmie więcej niż 2minuty, obiecuję.
24:39
the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future?
436
1454000
5000
Pytają: "Dr. Jane, czy naprawdę myśli pani optymistycznie o przyszłości?
24:44
You travel, you see all these horrible things happening."
437
1459000
4000
Podróżuje pani i widzi tyle strasznych rzeczy".
24:48
Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that.
438
1463000
4000
Po pierwsze, mózg ludzki, nie muszę wam o tym mówić,
24:52
Now that we know what the problems are around the world,
439
1467000
3000
teraz kiedy już wiemy, jakie na świecie są problemy,
24:55
human brains like yours are rising to solve those problems.
440
1470000
4000
ludzkie mózgi, takie jak wasze, już szukają ich rozwiązania.
24:59
And we've talked a lot about that.
441
1474000
2000
I dużo o tym rozmawialiśmy.
25:01
Secondly, the resilience of nature.
442
1476000
3000
Po drugie, przyroda potrafi się uzdrowić.
25:04
We can destroy a river,
443
1479000
2000
Możemy zniszczyć rzekę,
25:06
and we can bring it back to life.
444
1481000
2000
ale też przywrócić ją do życia.
25:08
We can see a whole area desolated,
445
1483000
5000
Ogromny, całkowicie jałowy teren
25:13
and it can be brought back to bloom again, with time or a little help.
446
1488000
5000
z naszą pomocą i odrobiną czasu może stać się oazą życia.
25:18
And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last,
447
1493000
6000
I po trzecie, o czym mówił ostatni wykładowca, lub ktoś wcześniej,
25:24
talked about the indomitable human spirit.
448
1499000
3000
mówił o nieugiętej ludzkiej duszy.
25:27
We are surrounded by the most amazing people
449
1502000
4000
Otaczają nas niezwykli ludzie,
25:31
who do things that seem to be absolutely impossible.
450
1506000
4000
którzy potrafią to, co wydaje się niemożliwe.
25:35
Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone
451
1510000
3000
Nelson Mandela - dotykam małego kawałka piaskowca
25:38
from Robben Island Prison, where he labored for 27 years,
452
1513000
3000
z więzienia Robben Island, gdzie pracował ciężko przez 27 lat
25:41
and came out with so little bitterness, he could lead his people
453
1516000
5000
i opuścił to miejsce nie będąc zgorzkniałym człowiekiem, potrafił uwolnić swój lud
25:46
from the horror of apartheid without a bloodbath.
454
1521000
3000
z horroru apartheidu bez rozlewu krwi.
25:49
Even after the 11th of September -- and I was in New York
455
1524000
4000
I nawet po 11 września - byłam wtedy w Nowym Jorku
25:53
and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage,
456
1528000
6000
i czułam ten strach, ale pomimo tego, było tam tak dużo ludzkiej odwagi,
25:59
so much love and so much compassion.
457
1534000
3000
tak wiele miłości i współczucia.
26:02
And then as I went around the country after that and felt the fear --
458
1537000
4000
I kiedy potem podróżowałam po kraju, czułam ten strach,
26:06
the fear that was leading to people feeling
459
1541000
2000
strach, który powodował, że ludzie nie potrafili już martwić się o środowisko,
26:08
they couldn't worry about the environment any more,
460
1543000
2000
strach, który powodował, że ludzie nie potrafili już martwić się o środowisko,
26:10
in case they seemed not to be patriotic --
461
1545000
3000
ze strachu, że posądzono by ich o brak patriotyzmu.
26:13
and I was trying to encourage them,
462
1548000
2000
Starałam się ich podbudować na duchu,
26:15
somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi,
463
1550000
3000
a ktoś przytoczył wypowiedź Mahatmy Gandhiego"
26:18
"If you look back through human history,
464
1553000
3000
"Jeśli przyjrzysz się ludzkiej historii,
26:21
you see that every evil regime has been overcome by good."
465
1556000
3000
zrozumiesz, że każdy zły reżim został pokonany przez dobro".
26:25
And just after that a woman brought me this little bell,
466
1560000
4000
I zaraz po tym kobieta przyniosła mi mały dzwoneczek
26:29
and I want to end on this note.
467
1564000
2000
i chcę zakończyć tym stwierdzeniem.
26:31
She said, "If you're talking about hope and peace, ring this.
468
1566000
3000
Powiedziała "Jeśli będziesz mówić o nadziei i pokoju, zadzwoń.
26:36
This bell is made from metal from a defused landmine,
469
1571000
6000
Ten dzwoneczek został wytopiony z rozbrojonej miny,
26:42
from the killing fields of Pol Pot --
470
1577000
3000
z pól śmierci Pol Pota,
26:45
one of the most evil regimes in human history --
471
1580000
3000
z jednego z najbardziej okrutnych reżimów w historii ludzkości,
26:48
where people are now beginning to put their lives back together
472
1583000
4000
gdzie ludzie zaczynają na nowo budować sobie życie,
26:52
after the regime has crumbled.
473
1587000
3000
po tym, jak reżim upadł.
26:55
So, yes, there is hope, and where is the hope?
474
1590000
4000
Więc tak, istnieje nadzieja, a gdzie ona jest?
26:59
Is it out there with the politicians?
475
1594000
3000
Wśród polityków?
27:03
It's in our hands.
476
1598000
2000
Jest w naszych rękach.
27:05
It's in your hands and my hands
477
1600000
2000
Nadzieja jest w twoich i moich rękach
27:07
and those of our children.
478
1602000
2000
i w rękach naszych dzieci.
27:09
It's really up to us.
479
1604000
2000
To naprawdę zależy tylko od nas.
27:11
We're the ones who can make a difference.
480
1606000
2000
My jesteśmy tymi, którzy mogą coś zmienić.
27:13
If we lead lives where we consciously leave
481
1608000
2000
Jeśli w życiu świadomie ograniczamy
27:15
the lightest possible ecological footprints,
482
1610000
4000
zostawiany przez nas "ślad ekologiczny",
27:19
if we buy the things that are ethical for us to buy
483
1614000
3000
jeśli kupujemy towary pochodzące z etycznego biznesu
27:22
and don't buy the things that are not,
484
1617000
3000
i nie kupujemy tych, które takie nie są,
27:25
we can change the world overnight.
485
1620000
3000
możemy zmienić świat na lepsze, z dnia na dzień.
27:28
Thank you.
486
1623000
1000
Dziękuję
ABOUT THE SPEAKER
Jane Goodall - Primatologist; environmentalistJane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian.
Why you should listen
Jane Goodall hasn't exactly found the missing link, but she's come closer than just about anyone else on Earth. Her extensive research into the behavior of chimpanzees, which started in Africa in the 1960s and continues today, fundamentally altered scientific thinking about the relationship between humans and other mammals.
Goodall, who founded a research institute in her name in 1977, is an internationally recognized authority on the primate world. She's written books for adults and children, contributed to documentaries, and serves as a National Geographic explorer-in-residence, a United Nations peace messenger, and the president of Advocates for Animals. For her efforts to observe and preserve all species, Goodall has received honors and accolades from governments, nonprofits, universities, and professional organizations, including a medal from UNESCO and the French Legion of Honor in 2006.
Jane Goodall | Speaker | TED.com