ABOUT THE SPEAKER
Jane Goodall - Primatologist; environmentalist
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian.

Why you should listen

Jane Goodall hasn't exactly found the missing link, but she's come closer than just about anyone else on Earth. Her extensive research into the behavior of chimpanzees, which started in Africa in the 1960s and continues today, fundamentally altered scientific thinking about the relationship between humans and other mammals.

Goodall, who founded a research institute in her name in 1977, is an internationally recognized authority on the primate world. She's written books for adults and children, contributed to documentaries, and serves as a National Geographic explorer-in-residence, a United Nations peace messenger, and the president of Advocates for Animals. For her efforts to observe and preserve all species, Goodall has received honors and accolades from governments, nonprofits, universities, and professional organizations, including a medal from UNESCO and the French Legion of Honor in 2006.

More profile about the speaker
Jane Goodall | Speaker | TED.com
TED2003

Jane Goodall: What separates us from chimpanzees?

Jane Goodall o tym, co odróżnia nas od małp

Filmed:
2,039,247 views

Jane Goodall nie odnalazła brakującego ogniwa ewolucji, ale jest bliżej, niż ktokolwiek inny. Ta znana prymatolożka twierdzi, że od szympansów różni nas tylko fakt, iż my posługujemy się złożonym językiem. Zachęca nas, byśmy wykorzystali go, by zmienić świat na lepsze.
- Primatologist; environmentalist
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:26
Good morningranek everyonekażdy. First of all, it's been fantasticfantastyczny
0
1000
4000
Dzień dobry. Po pierwsze, chciałabym powiedzieć, że to wspaniałe,
00:30
beingistota here over these pastprzeszłość fewkilka daysdni.
1
5000
3000
że mogłam tutaj być przez ostatnie kilka dni.
00:33
And secondlypo drugie, I feel it's a great honorhonor to kinduprzejmy of windwiatr up
2
8000
4000
A po drugie, czuję się wyróżniona, że mogę wystąpić na końcu
00:37
this extraordinaryniezwykły gatheringzebranie of people,
3
12000
2000
tego spotkania wspaniałych ludzi,
00:39
these amazingniesamowity talksrozmowy that we'vemamy had.
4
14000
3000
tych wszystkich niesamowitych wykładów.
00:42
I feel that I've fittedwyposażone in, in manywiele wayssposoby,
5
17000
3000
Zgadzam się w wielu aspektach
00:45
to some of the things that I've heardsłyszał.
6
20000
3000
z niektórymi przedstawionymi tutaj tezami.
00:48
I cameoprawa ołowiana witrażu directlybezpośrednio here
7
23000
4000
Przybyłam do was bezpośrednio
00:52
from the deepgłęboki, deepgłęboki tropicaltropikalny rainforestLas deszczowy in EcuadorEkwador,
8
27000
4000
z ogromnego lasu tropikalnego w Ekwadorze,
00:57
where I was out -- you could only get there by a planesamolot --
9
32000
3000
gdzie można się dostać tylko samolotem.
01:00
with indigenousrodzimy people with paintfarba on theirich facestwarze
10
35000
3000
Przebywałam z tubylcami o pomalowanych twarzach
01:04
and parrotpapuga featherspióra on theirich headdressesubiory głowy,
11
39000
2000
i włosami przystrojonymi piórami papug.
01:06
where these people are fightingwalczący to try and keep the oilolej companiesfirmy,
12
41000
5000
Tam ci ludzie walczą, by firmy wydobywcze i drogi
01:11
and keep the roadsdrogi, out of theirich forestslasy.
13
46000
4000
nie wdarły się w ich las.
01:15
They're fightingwalczący to developrozwijać theirich ownwłasny way of livingżycie withinw ciągu the forestlas
14
50000
4000
Walczą o to, by móc żyć w lesie po swojemu,
01:19
in a worldświat that's cleanczysty, a worldświat that isn't contaminatedzanieczyszczone,
15
54000
3000
w świecie czystym, świecie nieskażonym,
01:22
a worldświat that isn't pollutedzanieczyszczony.
16
57000
3000
w świecie niezanieczyszczonym.
01:25
And what was so amazingniesamowity to me, and what fitspasuje right in
17
60000
3000
Jest tam coś niesamowitego, co pasuje do
01:28
with what we're all talkingmówić about here at TEDTED,
18
63000
3000
tematów, które omawiamy w TED.
01:31
is that there, right in the middleśrodkowy of this rainforestLas deszczowy,
19
66000
3000
W środku głębokiej dżungli
01:34
was some solarsłoneczny panelspanele -- the first in that partczęść of EcuadorEkwador --
20
69000
4000
są zainstalowane panele słoneczne, pierwsze w tej części Ekwadoru,
01:39
and that was mainlygłównie to bringprzynieść waterwoda up by pumppompa
21
74000
3000
których głównym zadaniem jest pompowanie wody,
01:42
so that the womenkobiety wouldn'tnie have to go down.
22
77000
2000
aby kobiety nie musiały po nią chodzić.
01:44
The waterwoda was cleanedwyczyszczony, but because they got a lot of batteriesbaterie,
23
79000
3000
Woda była uzdatniana, ale ponieważ mieli wiele akumulatorów,
01:47
they were ablezdolny to storesklep a lot of electricityElektryczność.
24
82000
3000
zaczęli magazynować elektryczność.
01:50
So everykażdy housedom -- and there were, I think, eightosiem housesdomy
25
85000
2000
Dlatego w każdym z ośmiu domów
01:52
in this little communityspołeczność -- could have lightlekki
26
87000
3000
w tej małej społeczności było światło,
01:55
for, I think it was about halfpół an hourgodzina eachkażdy eveningwieczór.
27
90000
2000
przez pół godziny każdego wieczoru.
01:58
And there is the ChiefSzef, in all his regalkrólewski finerygałganek, with a laptopkomputer przenośny computerkomputer.
28
93000
6000
Wódz wioski w królewskich ozdobach siedział z laptopem w rękach.
02:04
(LaughterŚmiech)
29
99000
2000
(Śmiech)
02:06
And this man, he has been outsidena zewnątrz, but he's goneodszedł back,
30
101000
5000
Ten człowiek spędził trochę czasu poza wioską, ale wrócił.
02:11
and he was sayingpowiedzenie, "You know, we have suddenlynagle jumpedprzeskoczył into
31
106000
6000
Powiedział: "Wiesz, dzięki elektryczności przeskoczyliśmy
02:17
a wholecały newNowy eraera, and we didn't even know about the whitebiały man
32
112000
4000
do zupełnie innej epoki. Nie wiedzieliśmy, że istnieją biali ludzie,
02:21
50 yearslat agotemu, and now here we are with laptopkomputer przenośny computerskomputery,
33
116000
3000
jeszcze 50 lat temu, a teraz mamy laptopy
02:24
and there are some things we want to learnuczyć się from the modernnowoczesny worldświat.
34
119000
3000
i chcemy uczyć się od nowoczesnego świata.
02:27
We want to know about healthzdrowie careopieka.
35
122000
3000
Chcemy się uczyć, jak dbać o zdrowie.
02:30
We want to know about what other people do -- we're interestedzainteresowany in it.
36
125000
4000
Chcemy wiedzieć, czym zajmują się inni ludzie, interesuje nas to.
02:34
And we want to learnuczyć się other languagesJęzyki.
37
129000
2000
I chcemy uczyć się języków obcych.
02:36
We want to know EnglishAngielski and FrenchFrancuski and perhapsmoże ChineseChiński,
38
131000
4000
Chcemy mówić po angielsku, francusku i może nawet po chińsku,
02:40
and we're good at languagesJęzyki."
39
135000
2000
a mamy zdolności językowe".
02:42
So there he is with his little laptopkomputer przenośny computerkomputer,
40
137000
4000
Więc ten wódz ze swoim małym laptopem
02:46
but fightingwalczący againstprzeciwko the mightmoc of the pressurespresje --
41
141000
4000
stara się walczyć z przeciwnościami i przeszkodami,
02:50
because of the debtdług, the foreignobcy debtdług of EcuadorEkwador --
42
145000
3000
z powodu długu zagranicznego Ekwadoru,
02:53
fightingwalczący the pressurenacisk of WorldŚwiat BankBank, IMFMFW, and of coursekurs
43
148000
4000
walczy z presją Banku Światowego, MFW i oczywiście
02:57
the people who want to exploitwykorzystać the forestslasy and take out the oilolej.
44
152000
4000
z tymi, którzy chcą wyzyskiwać las, wydobywać ropę.
03:02
And so, comingprzyjście directlybezpośrednio from there to here.
45
157000
4000
A więc, przybywam bezpośrednio stamtąd.
03:06
But, of coursekurs, my realreal fieldpole of expertiseekspertyza
46
161000
3000
Oczywiście, moja prawdziwa dziedzina badań
03:09
lieskłamstwa in an even differentróżne kinduprzejmy of civilizationcywilizacja --
47
164000
4000
zajmuje się jeszcze bardziej odmiennym rodzajem cywilizacji.
03:13
I can't really call it a civilizationcywilizacja.
48
168000
3000
Nie mogę jej nawet nazwać cywilizacją.
03:16
A differentróżne way of life, a differentróżne beingistota.
49
171000
3000
Inny rodzaj życia, innego rodzaju stworzenie.
03:20
We'veMamy talkedrozmawialiśmy earlierwcześniej -- this wonderfulwspaniale talk by WadeWade DavisDavis
50
175000
5000
Wade Davis w swoim wspaniałym wykładzie
03:25
about the differentróżne cultureskultury of the humansludzie around the worldświat --
51
180000
3000
mówił o różnorodności kultur na całym świecie,
03:28
but the worldświat is not composedopanowany only of humanczłowiek beingsIstoty;
52
183000
5000
jednak świat nie jest zamieszkały tylko przez istoty ludzkie,
03:33
there are alsorównież other animalzwierzę beingsIstoty.
53
188000
2000
żyją tu także inne zwierzęta.
03:35
And I proposezaproponować to bringprzynieść into this TEDTED conferencekonferencja,
54
190000
3000
I proponuję wprowadzić na konferencję TED,
03:38
as I always do around the worldświat, the voicegłos of the animalzwierzę kingdomKrólestwo.
55
193000
4000
tak jak robię na całym świecie, prawo głosu zwierząt.
03:42
Too oftenczęsto we just see a fewkilka slidesslajdy, or a bitkawałek of filmfilm,
56
197000
3000
Zbyt często widzimy tylko kilka zdjęć albo kawałek filmu,
03:45
but these beingsIstoty have voicesgłosy that mean something.
57
200000
3000
ale te istoty mają także swój głos, który coś przekazuje.
03:48
And so, I want to give you a greetingPowitanie,
58
203000
2000
Więc chcę wam przekazać pozdrowienia,
03:50
as from a chimpanzeeszympans in the forestslasy of TanzaniaTanzania --
59
205000
3000
tak, jak robią to szympansy w Tanzanii...
03:54
OohOoh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh, oohooh!
60
209000
6000
Uu, uu, uu...
04:01
(ApplauseAplauz)
61
216000
8000
(Brawa)
04:10
I've been studyingstudiować chimpanzeesszympansy in TanzaniaTanzania sinceod 1960.
62
225000
5000
Zajmuję się badaniem szympansów w Tanzanii od roku 1960.
04:15
DuringPodczas that time, there have been modernnowoczesny technologiestechnologie
63
230000
4000
W trakcie tego czasu pojawiła się nowoczesna technologia,
04:19
that have really transformedprzekształcone the way
64
234000
2000
która w sposób diametralny zmieniła sposób pracy biologów.
04:21
that fieldpole biologistsbiolodzy do theirich work.
65
236000
3000
która w sposób diametralny zmieniła sposób pracy biologów.
04:24
For exampleprzykład, for the first time, a fewkilka yearslat agotemu,
66
239000
3000
Na przykład, kilka lat temu po raz pierwszy udało się,
04:27
by simplypo prostu collectingzbieranie little fecalkał samplespróbki
67
242000
3000
po prostu dzięki zebraniu próbek kału szympansów
04:30
we were ablezdolny to have them analyzedanalizowane -- to have DNADNA profilingprofilowy doneGotowe --
68
245000
5000
i analizie materiału genetycznego,
04:35
so for the first time, we actuallytak właściwie know whichktóry malemęski chimpsszympansy
69
250000
4000
ustalić, po raz pierwszy, który samiec jest ojcem
04:39
are the fathersojcowie of eachkażdy individualindywidualny infantDziecko.
70
254000
3000
każdego dziecka w stadzie.
04:42
Because the chimpsszympansy have a very promiscuousbezładny matinggody societyspołeczeństwo.
71
257000
4000
Bo społeczność szympansów jest bardzo rozwiązła.
04:46
So this opensotwiera się up a wholecały newNowy avenuealeja of researchBadania.
72
261000
3000
Więc tak pojawiła się zupełnie nowa sfera badań.
04:49
And we use GSIGSI -- geographicgeograficzny whatevercokolwiek it is, GSIGSI --
73
264000
7000
I używamy także [GIS] - Geograficznych czegośtam,
04:56
to determineustalać the rangezasięg of the chimpsszympansy.
74
271000
4000
aby oszacować rozmiar terytoriów szympansów.
05:00
And we're usingza pomocą -- you can see that I'm not really into this kinduprzejmy of stuffrzeczy --
75
275000
6000
I wykorzystujemy także... Widzicie, że mało się na tym znam.
05:06
but we're usingza pomocą satellitesatelita imageryobrazowość
76
281000
3000
Wykorzystujemy zdjęcia satelitarne,
05:09
to look at the deforestationwylesianie in the areapowierzchnia.
77
284000
3000
aby obserwować wylesianie na tym terenie.
05:12
And of coursekurs, there's developmentsrozwój sytuacji in infraredpodczerwony,
78
287000
3000
Pojawiają się nowe urządzenia pracujące w podczerwieni,
05:15
so you can watch animalszwierzęta at night,
79
290000
2000
więc możemy obserwować zwierzęta w nocy.
05:17
and equipmentsprzęt for recordingnagranie by videowideo,
80
292000
3000
Sprzęt do rejestracji wideo i taśmy
05:20
and tapetaśma recordingnagranie is gettinguzyskiwanie lighterzapalniczka and better.
81
295000
3000
stają się lżejsze i coraz lepsze.
05:23
So in manywiele, manywiele wayssposoby, we can do things todaydzisiaj
82
298000
3000
Więc trzeba przyznać, że obecnie potrafimy zrobić
05:26
that we couldn'tnie mógł do when I beganrozpoczął się in 1960.
83
301000
4000
znacznie więcej, niż kiedy zaczęłam badania, w roku 1960.
05:31
EspeciallySzczególnie when chimpanzeesszympansy, and other animalszwierzęta
84
306000
3000
Szczególnie w przypadku badań szympansów i innych zwierząt
05:34
with largeduży brainsmózg, are studiedbadane in captivityniewola,
85
309000
2000
z rozwiniętym mózgiem,
05:36
modernnowoczesny technologytechnologia is helpingporcja jedzenia us to searchszukanie
86
311000
5000
badanych w niewoli, gdzie nowoczesna technologia pomaga odkrywać
05:41
for the uppergórny levelspoziomy of cognitionpoznawanie in some of these non-humannieludzi animalszwierzęta.
87
316000
4000
wyższe poziomy poznania u gatunków innych, niż ludzki.
05:45
So that we know todaydzisiaj, they're capablezdolny of performanceswystępy
88
320000
4000
Dzięki temu wiemy, że potrafią dokonać tego, co wydawało się niemożliwe
05:49
that would have been thought absolutelyabsolutnie impossibleniemożliwy
89
324000
2000
z punktu widzenia nauki, kiedy zaczynałam swoją karierę.
05:51
by sciencenauka when I beganrozpoczął się.
90
326000
2000
z punktu widzenia nauki, kiedy zaczynałam swoją karierę.
05:54
I think the chimpanzeeszympans in captivityniewola who is the mostwiększość skilledwykwalifikowany
91
329000
4000
Najbardziej uzdolnionym intelektualnie przykładem takich zwierząt
05:58
in intellectualintelektualny performancewydajność is one callednazywa AiAI in JapanJaponia --
92
333000
4000
jest chyba mieszkająca w Japonii szympansica Ai,
06:02
her nameNazwa meansznaczy love --
93
337000
2000
której imię znaczy "miłość".
06:04
and she has a wonderfullyfenomenalnie sensitivewrażliwy partnerpartner workingpracujący with her.
94
339000
4000
Opiekuje się nią wspaniały i wrażliwy człowiek.
06:08
She loveskocha her computerkomputer --
95
343000
2000
Ai kocha swój komputer.
06:10
she'llmuszla leavepozostawiać her bigduży groupGrupa, and her runningbieganie waterwoda,
96
345000
3000
Opuszcza swoje stado, zostawia wodopój,
06:13
and her treesdrzewa and everything.
97
348000
2000
nawet swoje drzewa, wszystko,
06:15
And she'llmuszla come in to sitsiedzieć at this computerkomputer --
98
350000
2000
żeby usiąść przed tym komputerem.
06:17
it's like a videowideo gamegra for a kiddziecko; she's hookedhaczykowaty.
99
352000
2000
Uwielbia go, jak dzieci gry wideo.
06:19
She's 28, by the way, and she does things with her computerkomputer screenekran
100
354000
4000
Ma 28 lat. Posługuje się monitorem komputera
06:23
and a touchdotknąć padPodkładka that she can do fasterszybciej than mostwiększość humansludzie.
101
358000
6000
i touchpadem szybciej, niż większość ludzi.
06:29
She does very complexzłożony taskszadania, and I haven'tnie mam got time to go into them,
102
364000
5000
Rozwiązuje bardzo skomplikowane zadania, nie mam czasu na szczegóły,
06:34
but the amazingniesamowity thing about this femalePłeć żeńska is
103
369000
2000
ale niesamowite w tej szympansicy jest to,
06:36
she doesn't like makingzrobienie mistakesbłędy.
104
371000
4000
że nie lubi popełniać błędów.
06:40
If she has a badzły runbiegać, and her scorewynik isn't good,
105
375000
3000
Jeśli jej nie idzie, jeśli wynik jest niezadowalający,
06:43
she'llmuszla come and reachdosięgnąć up and tapkran on the glassszkło --
106
378000
2000
podchodzi i zaczyna pukać w szybę,
06:45
because she can't see the experimentereksperymentator --
107
380000
2000
ponieważ nie widzi badacza po drugiej stronie.
06:47
whichktóry is askingpytając to have anotherinne go.
108
382000
3000
Tak prosi, by pozwolić jej spróbować jeszcze raz.
06:50
And her concentrationstężenie -- she's alreadyjuż concentratedstężony hardciężko
109
385000
3000
A jej koncentracja... Koncentrowała się bardzo
06:53
for 20 minutesminuty or so, and now she wants to do it all over again,
110
388000
4000
przez około 20 minut, a teraz chce zrobić to jeszcze raz,
06:57
just for the satisfactionzadowolenie of havingmający doneGotowe it better.
111
392000
3000
dla samej satysfakcji ze zrobienia czegoś lepiej.
07:00
And the foodjedzenie is not importantważny -- she does get a tinymalutki rewardnagroda,
112
395000
3000
Nagroda nie jest ważna, co prawda otrzymuje małą nagrodę
07:03
like one raisinrodzynki for a correctpoprawny responseodpowiedź --
113
398000
3000
w postaci rodzynki za poprawne wykonanie zadanie,
07:06
but she will do it for nothing, if you tell her beforehanduprzednio.
114
401000
4000
ale i tak zrobi to za za nic, jeśli ją o to poprosić.
07:10
So here we are, a chimpanzeeszympans usingza pomocą a computerkomputer.
115
405000
5000
A więc mamy szympansicę używającą komputera.
07:15
ChimpanzeesSzympansy, gorillasgoryle, orangutansorangutany alsorównież learnuczyć się humanczłowiek signznak languagejęzyk.
116
410000
4000
Szympansy, goryle, orangutany uczą się też ludzkiego języka migowego.
07:19
But the pointpunkt is that when I was first in GombeGombe in 1960 --
117
414000
5000
Ale co ważne, kiedy po raz pierwszy byłam w Gombe, w roku 1960,
07:24
I rememberZapamiętaj so well, so vividlyżywo, as thoughchociaż it was yesterdaywczoraj --
118
419000
4000
co pamiętam tak dobrze, jakby wydarzyło się to wczoraj,
07:28
the first time, when I was going throughprzez the vegetationwegetacja,
119
423000
3000
kiedy pierwszy raz przedzierałam się przez gęstwinę zieleni,
07:31
the chimpanzeesszympansy were still runningbieganie away from me, for the mostwiększość partczęść,
120
426000
3000
szympansy jeszcze przede mną uciekały,
07:34
althoughmimo że some were a little bitkawałek acclimatizedzaaklimatyzowany --
121
429000
4000
choć kilkoro było bardziej przyzwyczajonych do ludzi.
07:38
and I saw this darkciemny shapekształt, hunchedzgarbiony over a termitebielec moundkopiec,
122
433000
4000
Nagle ujrzałam ciemny, zgarbiony kształt nad termitierą
07:42
and I peeredspojrzał with my binocularslornetka.
123
437000
2000
i spojrzałam przez swoją lornetkę.
07:44
It was, fortunatelyna szczęście, one adultdorosły malemęski whomkogo I'd namedo imieniu DavidDavid GreybeardStarzec --
124
439000
5000
Zobaczyłam szympansa, którego później nazwałam Dawid Siwobrody.
07:49
and by the way, sciencenauka at that time was tellingwymowny me that I shouldn'tnie powinien nameNazwa the chimpsszympansy;
125
444000
3000
Przy okazji, nauka wtedy nie aprobowała nadawania imion szympansom,
07:52
they should all have numbersliczby; that was more scientificnaukowy.
126
447000
2000
miały mieć numery, co uważano za bardziej naukowe.
07:54
AnywayW każdym razie, DavidDavid GreybeardStarzec -- and I saw that
127
449000
3000
W każdym razie, zauważyłam, że Dawid Siwobrody
07:57
he was pickingowocobranie little piecessztuk of grasstrawa and usingza pomocą them
128
452000
4000
zrywa źdźbła trawy i używa ich
08:01
to fishryba termitestermity from theirich undergroundpod ziemią nestgniazdo.
129
456000
3000
do wyciągania termitów z podziemnego gniazda.
08:04
And not only that -- he would sometimesczasami pickwybierać a leafyliściasty twiggałązka
130
459000
3000
I nie tylko to, bo czasem zrywał gałązkę z liśćmi,
08:07
and striprozebrać się the leavesodchodzi --
131
462000
2000
a następnie te liście usuwał.
08:09
modifyingmodyfikowanie an objectobiekt to make it suitableodpowiedni for a specifickonkretny purposecel, powód --
132
464000
3000
Dostosowanie przedmiotu do określonego zastosowania
08:12
the beginningpoczątek of tool-makingtworzenie narzędzi.
133
467000
2000
to początek wytwarzania narzędzi.
08:15
The reasonpowód this was so excitingekscytujący and suchtaki a breakthroughprzełom
134
470000
2000
To było przełomowe odkrycie,
08:17
is at that time, it was thought that humansludzie,
135
472000
3000
bo wtedy uważano, że tylko i wyłącznie ludzie
08:20
and only humansludzie, used and madezrobiony toolsprzybory.
136
475000
3000
potrafią wytwarzać i wykorzystywać narzędzia.
08:23
When I was at schoolszkoła, we were definedokreślone as man, the toolmakernarzędzie.
137
478000
4000
Na studiach uczono mnie, że człowiek to zwierzę, które używa narzędzi.
08:27
So that when LouisLouis LeakeyLeakey, my mentormentor, heardsłyszał this newsAktualności,
138
482000
4000
Więc kiedy mój mentor Louis Leakey usłyszał o tym odkryciu, powiedział:
08:31
he said, "AhAh, we mustmusi now redefinena nowo 'man'człowiek,' redefinena nowo 'tool'narzędzie,'
139
486000
3000
"Musimy teraz zmienić definicję człowieka i narzędza,
08:34
or acceptzaakceptować chimpanzeesszympansy as humansludzie."
140
489000
3000
albo pogodzić się z człowieczeństwem szympansów".
08:37
(LaughterŚmiech)
141
492000
2000
(Śmiech)
08:39
We now know that at GombeGombe alonesam, there are ninedziewięć differentróżne wayssposoby
142
494000
4000
Wiemy dziś, że w samym Gombe szympansy używają narzędzi
08:43
in whichktóry chimpanzeesszympansy use differentróżne objectsobiekty for differentróżne purposescele.
143
498000
3000
na dziewięć różnych sposobów, do różnych celów.
08:47
MoreoverPonadto, we know that in differentróżne partsCzęści of AfricaAfryka,
144
502000
2000
Co więcej, w innych rejonach Afryki,
08:49
wherevergdziekolwiek chimpsszympansy have been studiedbadane,
145
504000
2000
gdziekolwiek badano szympansy,
08:51
there are completelycałkowicie differentróżne tool-usingużywanie narzędzi behaviorszachowania.
146
506000
5000
odkrywano zupełnie inne narzędzia i sposoby ich używania.
08:56
And because it seemswydaje się that these patternswzorce are passedminęło
147
511000
3000
A ponieważ wygląda na to, że te umiejętności przekazywane są
08:59
from one generationgeneracja to the nextNastępny, throughprzez observationobserwacja,
148
514000
3000
z pokolenia na pokolenie, poprzez obserwację,
09:02
imitationimitacja and practicećwiczyć -- that is a definitiondefinicja of humanczłowiek culturekultura.
149
517000
5000
naśladownictwo i praktykę, daje nam to definicję ludzkiej kultury.
09:07
What we find is that over these 40-odd-dziwny yearslat
150
522000
4000
I tak, w trakcie tych 40 lat badań
09:11
that I and othersinni have been studyingstudiować chimpanzeesszympansy
151
526000
3000
przeprowadzanych przeze mnie i innych na szympansach
09:14
and the other great apesmałpy, and, as I say, other mammalsssaki
152
529000
3000
i innych naczelnych, czy jak ja mawiam, na innych ssakach
09:17
with complexzłożony brainsmózg and socialspołeczny systemssystemy,
153
532000
3000
ze złożonymi mózgami i systemem społecznym,
09:20
we have founduznany that after all, there isn't a sharpostry linelinia
154
535000
4000
odkryliśmy, że nie istnieje wyraźna linia
09:24
dividingdziałowy humansludzie from the restodpoczynek of the animalzwierzę kingdomKrólestwo.
155
539000
3000
oddzielająca ludzi od królestwa zwierząt.
09:27
It's a very wuzzywuzzy linelinia.
156
542000
2000
To bardzo niewyraźna linia.
09:29
It's gettinguzyskiwanie wuzzierwertery all the time as we find animalszwierzęta doing things
157
544000
3000
Coraz mniej wyraźna, bo ciągle odkrywamy, że zwierzęta
09:32
that we, in our arrogancearogancja, used to think was just humanczłowiek.
158
547000
5000
potrafią coś, co arogancko uważaliśmy wyłącznie za ludzkie.
09:37
The chimpsszympansy -- there's no time to discussomawiać theirich fascinatingfascynujący liveszyje --
159
552000
4000
Nie mam czasu, by opowiedzieć o fascynującym życiu szympansów,
09:41
but they have this long childhooddzieciństwo, fivepięć yearslat
160
556000
3000
ale ich dzieciństwo jest całkiem długie, przez pięć lat
09:44
of sucklingosesek and sleepingspanie with the mothermama,
161
559000
2000
są karmione piersią i śpią z matką,
09:46
and then anotherinne threetrzy, fourcztery or fivepięć yearslat
162
561000
2000
a kolejne 3-5 lat
09:48
of emotionalemocjonalny dependencezależność on her, even when the nextNastępny childdziecko is bornurodzony.
163
563000
5000
są emocjonalnie zależne od matki, nawet gdy rodzi się nowe potomstwo.
09:53
The importanceznaczenie of learninguczenie się in that time, when behaviorzachowanie is flexibleelastyczne --
164
568000
3000
W tym czasie zachowania da się kształtować, więc nauka jest ważna,
09:56
and there's an awfulstraszny lot to learnuczyć się in chimpanzeeszympans societyspołeczeństwo.
165
571000
4000
a w społeczeństwie szympansów wiele trzeba się nauczyć.
10:00
The long-termdługoterminowy affectionateczuły supportivewspierający bondswięzy
166
575000
3000
Długotrwała więź uczuciowa i wsparcie,
10:03
that developrozwijać throughoutpoprzez this long childhooddzieciństwo with the mothermama,
167
578000
3000
rozwijające się w dzieciństwie pomiędzy potomstwem i matką,
10:06
with the brothersbracia and sisterssiostry,
168
581000
2000
pomiędzy braćmi i siostrami,
10:08
and whichktóry can last throughprzez a lifetimeżycie,
169
583000
3000
może trwać przez całe życie,
10:11
whichktóry maymoże be up to 60 yearslat.
170
586000
2000
które czasem trwa aż 60 lat.
10:13
They can actuallytak właściwie liverelacja na żywo longerdłużej than 60 in captivityniewola,
171
588000
3000
Szympansy w niewoli żyją nawet dłużej, niż 60 lat.
10:16
so we'vemamy only doneGotowe 40 yearslat in the wilddziki so fardaleko.
172
591000
3000
Szympansy na wolności badamy dopiero 40 lat,
10:19
And we find chimpsszympansy are capablezdolny of trueprawdziwe compassionwspółczucie and altruismaltruizm.
173
594000
5000
i odkryliśmy, że są one zdolne do prawdziwego współczucia i altruizmu.
10:25
We find in theirich non-verbalniewerbalny communicationkomunikacja -- this is very richbogaty --
174
600000
4000
Odnajdziemy to w ich bogatej komunikacji niewerbalnej.
10:29
they have a lot of soundsDźwięki, whichktóry they use in differentróżne circumstancesokoliczności,
175
604000
5000
Wydają wiele dźwięków, których używają w różnych okolicznościach,
10:34
but they alsorównież use touchdotknąć, posturepostawa, gesturegest,
176
609000
2000
ale wyrażają się też poprzez dotyk, postawę i gesty.
10:36
and what do they do?
177
611000
2000
I jak myślicie, co robią?
10:38
They kisspocałunek; they embraceuścisk; they holdutrzymać handsręce.
178
613000
2000
Całują się, obejmują, trzymają za ręce.
10:40
They patpoklepać one anotherinne on the back; they swaggerwywyższać się; they shakepotrząsnąć theirich fistpięść --
179
615000
3000
Poklepują się po plecach, kroczą dumnie, grożą pięścią...
10:43
the kinduprzejmy of things that we do,
180
618000
3000
Czynności, które wykonujemy również my,
10:46
and they do them in the samepodobnie kinduprzejmy of contextkontekst.
181
621000
2000
i to w tym samym kontekście.
10:49
They have very sophisticatedwyrafinowany cooperationwspółpraca.
182
624000
2000
Wykazują się złożoną współpracą.
10:51
SometimesCzasami they huntpolowanie -- not that oftenczęsto,
183
626000
3000
Czasami polują, choć niezbyt często,
10:54
but when they huntpolowanie, they showpokazać sophisticatedwyrafinowany cooperationwspółpraca,
184
629000
3000
podczas polowania wykazują się złożoną współpracą,
10:57
and they sharedzielić the preyzdobycz.
185
632000
2000
i dzielą się później zdobyczą.
11:00
We find that they showpokazać emotionsemocje, similarpodobny to -- maybe sometimesczasami the samepodobnie --
186
635000
6000
Okazują także emocje podobne, a może takie same,
11:06
as those that we describeopisać in ourselvesmy sami as happinessszczęście, sadnesssmutek, fearstrach, despairrozpacz.
187
641000
5000
jak emocje, które określamy jako szczęście, smutek, strach i rozpacz.
11:11
They know mentalpsychiczny as well as physicalfizyczny sufferingcierpienie.
188
646000
2000
Znają cierpienie psychiczne i fizyczne.
11:13
And I don't have time to go into the informationInformacja
189
648000
3000
Nie mam czasu, aby udzielić wam informacji,
11:16
that will proveokazać się some of these things to you,
190
651000
2000
aby udowodnić te twierdzenia.
11:18
savezapisać to say that there are very brightjasny studentsstudenci, in the bestNajlepiej universitiesuniwersytety,
191
653000
4000
Powiem tylko, że wielu bystrych studentów najlepszych uniwersytetów
11:22
studyingstudiować emotionsemocje in animalszwierzęta, studyingstudiować personalitiesosobowości in animalszwierzęta.
192
657000
4000
bada emocje i osobowość zwierząt.
11:26
We know that chimpanzeesszympansy and some other creaturesstworzenia
193
661000
3000
Wiemy, ze szympansy i niektóre inne stworzenia
11:29
can recognizerozpoznać themselvessami in mirrorslustra -- "selfsamego siebie" as opposedprzeciwny to "other."
194
664000
5000
rozpoznają swoje odbicie w lustrze - wiedzą, że to nie ktoś inny.
11:34
They have a sensesens of humorhumor, and these are the kinduprzejmy of things
195
669000
4000
Posiadają poczucie humoru, a to są przecież cechy
11:38
whichktóry traditionallytradycyjnie have been thought of as humanczłowiek prerogativesprerogatywy.
196
673000
6000
tradycyjnie uważane za cechy wyłącznie ludzkie.
11:44
But this teachesuczy us a newNowy respectPoszanowanie -- and it's a newNowy respectPoszanowanie
197
679000
5000
Ale to uczy nas nowego szacunku do zwierząt,
11:49
not only for the chimpanzeesszympansy, I suggestsugerować,
198
684000
3000
i to nie tylko dla szympansów,
11:52
but some of the other amazingniesamowity animalszwierzęta with whomkogo we sharedzielić this planetplaneta.
199
687000
4000
ale też innych wspaniałych zwierząt, z którymi dzielimy planetę.
11:56
OnceRaz we're preparedprzygotowany to admitprzyznać that after all,
200
691000
3000
I kiedy będziemy w stanie przyznać,
11:59
we're not the only beingsIstoty with personalitiesosobowości, mindsumysły
201
694000
3000
że nie tylko my posiadamy osobowość, umysł
12:02
and abovepowyżej all feelingsuczucia, and then we startpoczątek to think
202
697000
2000
i przede wszystkim uczucia,
12:04
about wayssposoby we use and abusenadużycie
203
699000
2000
będziemy musieli zastanowić się nad tym,
12:06
so manywiele other sentientodczuwający, sapientprzemądrzały creaturesstworzenia on this planetplaneta,
204
701000
6000
jak wykorzystujemy i nękamy inne myślące istoty na tej planecie.
12:12
it really givesdaje causeprzyczyna for deepgłęboki shamewstyd, at leastnajmniej for me.
205
707000
5000
To wszystko sprawia, że czujemy wielki wstyd, przynajmniej ja go czuję.
12:19
So, the sadsmutny thing is that these chimpanzeesszympansy --
206
714000
4000
Smutne jest to, że szympansy,
12:23
who'vekto perhapsmoże taughtnauczony us, more than any other creaturekreatura, a little humilitypokora --
207
718000
4000
które bardziej niż inne stworzenia uczą nas trochę pokory,
12:27
are in the wilddziki, disappearingznikanie very fastszybki.
208
722000
3000
wymierają w szybkim tempie.
12:30
They're disappearingznikanie for the reasonspowody
209
725000
2000
Większość z osób w tej sali wie dobrze, dlaczego znikają.
12:32
that all of you in this roompokój know only too well.
210
727000
3000
Większość z osób w tej sali wie dobrze, dlaczego znikają.
12:35
The deforestationwylesianie, the growthwzrost of humanczłowiek populationspopulacje, needingpotrzebujący more landwylądować.
211
730000
5000
Wylesianie, wzrost ludzkiej populacji, która potrzebuje więcej ziemi.
12:40
They're disappearingznikanie because some timberdrzewny companiesfirmy
212
735000
3000
Wymierają, ponieważ firmy zajmujące się obróbką drewna
12:43
go in with clear-cuttingczyste cięcie.
213
738000
2000
wycinają połacie lasów.
12:45
They're disappearingznikanie in the heartserce of theirich rangezasięg in AfricaAfryka
214
740000
4000
Giną we własnym środowisku, w sercu Afryki,
12:49
because the bigduży multinationalwielonarodowy loggingwycięcie lasu companiesfirmy have come in and madezrobiony roadsdrogi --
215
744000
5000
ponieważ potężne międzynarodowe firmy rynku drzewnego zbudowały drogi,
12:54
as they want to do in EcuadorEkwador
216
749000
2000
które chcą także budować w Ekwadorze
12:56
and other partsCzęści where the forestslasy remainpozostawać untouchednietknięty --
217
751000
2000
i w innych miejscach, gdzie las jest wciąż nietknięty,
12:59
to take out oilolej or timberdrzewny.
218
754000
4000
aby eksploatować ropę i drewno.
13:03
And this has led in CongoKongo basinbasen, and other partsCzęści of the worldświat,
219
758000
5000
A w Dorzeczu Konga i innych rejonach świata, doprowadza to
13:08
to what is knownznany as the bush-meatmięso krzewów tradehandel.
220
763000
2000
do tzw. "handlu dziczyzną z buszu".
13:10
This meansznaczy that althoughmimo że for hundredssetki, perhapsmoże thousandstysiące of yearslat,
221
765000
4000
A znaczy to, że choć przez setki, może nawet tysiące lat,
13:14
people have livedPerscyativestwo recyrodycyjcystwo recyrodycyjcystwo recyrodycyj in those forestslasy, or whatevercokolwiek habitatsiedlisko it is,
222
769000
4000
ludzie potrafili koegzystować ze środowiskiem naturalnym,
13:18
in harmonyHarmonia with theirich worldświat, just killingzabicie the animalszwierzęta they need
223
773000
3000
w harmonii ze światem, zabijając tylko tyle zwierzyny, ile potrzebowali,
13:21
for themselvessami and theirich familiesrodziny --
224
776000
2000
aby wyżywić siebie i swoja rodzinę,
13:23
now, suddenlynagle, because of the roadsdrogi,
225
778000
3000
nagle w skutek wybudowania dróg
13:26
the huntersmyśliwi can go in from the townsmiasta.
226
781000
2000
pojawiają się myśliwi z miasta.
13:28
They shootstrzelać everything, everykażdy singlepojedynczy thing that movesporusza się
227
783000
3000
Strzelają do wszystkiego, co się rusza
13:31
that's biggerwiększy than a smallmały ratszczur; they sun-dryrozmaity it or smokepalić it.
228
786000
5000
i jest większe od szczura, a mięso wędzą lub suszą na słońcu.
13:36
And now they'veoni got transporttransport; they take it on the loggingwycięcie lasu truckssamochody ciężarowe
229
791000
3000
Mają też transport, ładują to na ciężarówki do przewozu drewna,
13:39
or the mininggórnictwo truckssamochody ciężarowe into the townsmiasta where they sellSprzedać it.
230
794000
4000
lub do przewozy ropy, i zawożą wszystko do miasta, aby sprzedać.
13:43
And people will payzapłacić more for bush-meatmięso krzewów, as it's callednazywa,
231
798000
5000
A ludzie chętnie zapłacą więcej za tzw. dziczyznę z buszu,
13:48
than for domestickrajowy meatmięso -- it's culturallykulturowo preferredpreferowane.
232
803000
3000
niż mięso ze zwierząt hodowlanych, w ich kulturze to rarytas.
13:51
And it's not sustainablepodtrzymywalny, and the hugeolbrzymi loggingwycięcie lasu campsobozy in the forestlas
233
806000
4000
Biorą więcej, niż las wytwarza, a bazy zajmujące się wycinką drzew
13:55
are now demandingwymagające meatmięso, so the PygmyKarłowaty huntersmyśliwi in the CongoKongo basinbasen
234
810000
4000
także chcą mięsa, więc myśliwi Pigmeje z Dorzecza Kongo,
13:59
who'vekto livedPerscyativestwo recyrodycyjcystwo recyrodycyjcystwo recyrodycyj there with theirich wonderfulwspaniale way of livingżycie
235
814000
4000
którzy żyli w cudownej harmonii z naturą
14:03
for so manywiele hundredssetki of yearslat are now corrupteduszkodzony.
236
818000
3000
przez setki lat, stają się teraz skorumpowani.
14:06
They're givendany weaponsBronie; they shootstrzelać for the loggingwycięcie lasu campsobozy; they get moneypieniądze.
237
821000
3000
Dostają broń i zabijają zwierzynę, za którą dostają pieniądze.
14:09
TheirIch culturekultura is beingistota destroyedzniszczony,
238
824000
3000
Ich kultura wymiera
14:12
alongwzdłuż with the animalszwierzęta uponna whomkogo they dependzależeć.
239
827000
3000
razem ze zwierzyną, której potrzebują do przetrwania.
14:15
So, when the loggingwycięcie lasu campobóz movesporusza się, there's nothing left.
240
830000
3000
Więc kiedy baza opuszcza dany teren, nie zostawia nic za sobą.
14:18
We talkedrozmawialiśmy alreadyjuż about the lossutrata of humanczłowiek culturalkulturalny diversityróżnorodność,
241
833000
3000
Mówiono tu o utracie różnorodności kulturowej.
14:21
and I've seenwidziany it happeningwydarzenie with my ownwłasny eyesoczy.
242
836000
3000
Ja widziałam ten proces na własne oczy.
14:24
And the grimponury pictureobrazek in AfricaAfryka -- I love AfricaAfryka,
243
839000
4000
I oto ponury obraz Afryki. Kocham Afrykę,
14:28
and what do we see in AfricaAfryka?
244
843000
2000
i co widzimy tam obecnie?
14:30
We see deforestationwylesianie;
245
845000
3000
Widzimy wylesianie,
14:33
we see the desertpustynia spreadingrozpościerający się; we see massivemasywny hungergłód;
246
848000
5000
poszerzanie się pustyni, ogromny głód,
14:38
we see diseasechoroba and we see populationpopulacja growthwzrost in areasobszary
247
853000
4000
widzimy rozwój chorób i wzrost populacji w rejonach,
14:42
where there are more people livingżycie on a certainpewny piecekawałek of landwylądować
248
857000
4000
gdzie zagęszczenie ludności jest zbyt duże,
14:46
than the landwylądować can possiblymożliwie supportwsparcie,
249
861000
2000
by utrzymać się z uprawy,
14:48
and they're too poorubogi to buykupować foodjedzenie from elsewheregdzie indziej.
250
863000
3000
a ludzie są zbyt biedni, by kupować jedzenie.
14:51
Were the people that we heardsłyszał about yesterdaywczoraj,
251
866000
3000
Mieszkańcy Wysp Wielkanocnej, o których słyszeliśmy wczoraj,
14:54
on the EasterWielkanoc IslandWyspa, who cutciąć down theirich last treedrzewo -- were they stupidgłupi?
252
869000
4000
którzy wycieli wszystkie drzewa - czy byli głupcami?
14:58
Didn't they know what was happeningwydarzenie?
253
873000
2000
Czy nie zdawali sobie sprawy, co robią?
15:00
Of coursekurs, but if you've seenwidziany the cripplingparaliżujący povertyubóstwo
254
875000
2000
Oczywiście, ale w obliczu ogromnej biedy
15:02
in some of these partsCzęści of the worldświat
255
877000
2000
w pewnych częściach naszego świata
15:04
it isn't a questionpytanie of "Let's leavepozostawiać the treedrzewo for tomorrowjutro."
256
879000
3000
traci sens twierdzenie "oszczędźmy to drzewo dla potomków".
15:07
"How am I going to feedkarmić my familyrodzina todaydzisiaj?
257
882000
2000
Czym mam nakarmić dziś rodzinę?
15:09
Maybe I can get just a fewkilka dollarsdolarów from this last treedrzewo
258
884000
3000
Może za ostatnie drzewo dostanę kilka dolarów,
15:12
whichktóry will keep us going a little bitkawałek longerdłużej,
259
887000
2000
co pozwoli nam przeżyć kolejny dzień,
15:14
and then we'lldobrze praymodlić się that something will happenzdarzyć
260
889000
3000
a później będziemy się modlić o cud,
15:17
to savezapisać us from the inevitablenieunikniony endkoniec."
261
892000
3000
który ocali nas od nieuchronnej zagłady".
15:20
So, this is a prettyładny grimponury pictureobrazek.
262
895000
3000
To całkiem ponury obraz rzeczywistości.
15:23
The one thing we have, whichktóry makesczyni us so differentróżne
263
898000
4000
Jedyną cechą, którą różnimy się
15:27
from chimpanzeesszympansy or other livingżycie creaturesstworzenia,
264
902000
2000
od szympansów i innych żyjących istot
15:29
is this sophisticatedwyrafinowany spokenMówiony languagejęzyk --
265
904000
3000
jest nasz wyrafinowany język mówiony,
15:32
a languagejęzyk with whichktóry we can tell childrendzieci
266
907000
2000
który pozwala opowiedzieć dzieciom
15:34
about things that aren'tnie są here.
267
909000
2000
o rzeczach, których już nie ma.
15:36
We can talk about the distantodległy pastprzeszłość, planplan for the distantodległy futureprzyszłość,
268
911000
4000
Możemy opowiadać o odległej przeszłości, planować przyszłość,
15:40
discussomawiać ideaspomysły with eachkażdy other,
269
915000
2000
dyskutować o pomysłach,
15:42
so that the ideaspomysły can growrosnąć from the accumulatednagromadzony wisdommądrość of a groupGrupa.
270
917000
4000
które mogą być ulepszane dzięki zbiorowej mądrości.
15:46
We can do it by talkingmówić to eachkażdy other;
271
921000
2000
Możemy to osiągnąć poprzez rozmowę,
15:48
we can do it throughprzez videowideo; we can do it throughprzez the writtenpisemny wordsłowo.
272
923000
4000
nagrania wideo, słowo pisane.
15:52
And we are abusingnadużycie this great powermoc we have to be wisemądry stewardsstewardzi,
273
927000
5000
Jednak nadużywamy wspaniałego daru mowy, nie jesteśmy rozsądni
15:57
and we're destroyingniszczenie the worldświat.
274
932000
2000
i niszczymy świat.
15:59
In the developedrozwinięty worldświat, in a way, it's worsegorzej,
275
934000
3000
Można powiedzieć, że w świecie rozwiniętym jest jeszcze gorzej,
16:02
because we have so much accessdostęp to knowledgewiedza, umiejętności
276
937000
3000
ponieważ mamy taki łatwy dostęp do wiedzy
16:05
of the stupiditygłupota of what we're doing.
277
940000
2000
o głupocie naszych poczynań.
16:07
Do you know, we're bringingprzynoszący little babiesdzieci
278
942000
3000
Czy wiecie, że rodzimy dzieci
16:10
into a worldświat where, in manywiele placesmiejsca, the waterwoda is poisoningzatrucie them?
279
945000
5000
w świecie, gdzie w wielu miejscach woda jest dla nich trująca.
16:15
And the airpowietrze is harmingszkodzić them, and the foodjedzenie that's growndorosły
280
950000
4000
Szkodzi im zanieczyszczone powietrze, żywność wychodowana
16:19
from the contaminatedzanieczyszczone landwylądować is poisoningzatrucie them.
281
954000
3000
na skażonej glebie zatruwa ich ciała.
16:22
And that's not just in the far-awaydaleko developingrozwijanie worldświat; that's everywherewszędzie.
282
957000
4000
I nie mówię tylko o krajach rozwijających się, tak jest wszędzie.
16:26
Do you know we all have about 50 chemicalschemikalia
283
961000
2000
Wiecie, że w naszych ciałach
16:28
in our bodiesciała we didn't have about 50 yearslat agotemu?
284
963000
4000
jest 50 związków chemicznych, których nie było 50 lat temu?
16:32
And so manywiele of these diseaseschoroby, like asthmaastma
285
967000
4000
I tak wiele chorób, jak astma
16:36
and certainpewny kindsrodzaje of cancersnowotwory, are on the increasezwiększać
286
971000
3000
czy pewne rodzaje raka, staje się powszechne
16:39
around placesmiejsca where our filthybrudny toxictoksyczny wastemarnotrawstwo is dumpedporzucony.
287
974000
5000
w okolicy miejsc, gdzie składuje się toksyczne odpady.
16:44
We're harmingszkodzić ourselvesmy sami around the worldświat,
288
979000
3000
Na całym świecie sami sobie robimy krzywdę,
16:47
as well as harmingszkodzić the animalszwierzęta, as well as harmingszkodzić natureNatura herselfsię --
289
982000
4000
raniąc przy okazji zwierzęta oraz otaczającą nas przyrodę.
16:51
MotherMatka NatureNatura, that broughtprzyniósł us into beingistota;
290
986000
3000
Matkę Naturę, która nas stworzyła.
16:54
MotherMatka NatureNatura, where I believe we need to spendwydać time,
291
989000
4000
Matka Natura, która jest nam potrzebna do wypoczynku
16:58
where there's treesdrzewa and flowerskwiaty and birdsptaki
292
993000
2000
wśród drzew, kwiatów i ptaków,
17:00
for our good psychologicalpsychologiczny developmentrozwój.
293
995000
3000
dla naszego dobrego samopoczucia.
17:03
And yetjeszcze, there are hundredssetki and hundredssetki of childrendzieci
294
998000
3000
Setki dzieci w krajach rozwiniętych
17:06
in the developedrozwinięty worldświat who never see natureNatura,
295
1001000
2000
nie spotykają się nigdy z naturą,
17:08
because they're growingrozwój up in concretebeton
296
1003000
2000
ponieważ dorastają w betonowych blokach,
17:10
and all they know is virtualwirtualny realityrzeczywistość,
297
1005000
2000
znają tylko wirtualną rzeczywistość,
17:12
with no opportunityokazja to go and liekłamstwo in the sunsłońce,
298
1007000
4000
nie mają możliwości wygrzania się na słońcu,
17:16
or in the forestlas, with the dappledpstrokaty sun-speckssłońce-plamki
299
1011000
3000
albo spacerowania w lesie między promieniami
17:19
comingprzyjście down from the canopybaldachim abovepowyżej.
300
1014000
3000
padającymi na nie z góry przez liście.
17:22
As I was travelingpodróżny around the worldświat, you know,
301
1017000
3000
Kiedy podróżowałam po świecie,
17:25
I had to leavepozostawiać the forestlas -- that's where I love to be.
302
1020000
3000
musiałam opuścić las, miejsce które kocham.
17:28
I had to leavepozostawiać these fascinatingfascynujący chimpanzeesszympansy
303
1023000
3000
Musiałam zostawić te fascynujące szympansy
17:31
for my studentsstudenci and fieldpole staffpersonel to continueKontyntynuj studyingstudiować
304
1026000
4000
i pozwolić studentom i współpracownikom kontynuować badania,
17:35
because, findingodkrycie they dwindledsłabły from about two millionmilion
305
1030000
3000
ponieważ kiedy odkryłam, że ich populacja zmniejszyła się
17:38
100 yearslat agotemu to about 150,000 now,
306
1033000
4000
z ok. 2 mln sto lat temu do około 150 tys. teraz,
17:42
I knewwiedziałem I had to leavepozostawiać the forestlas to do what I could
307
1037000
3000
zrozumiałam że muszę opuścić las i zrobić wszystko,
17:45
to raisepodnieść awarenessświadomość around the worldświat.
308
1040000
2000
by uświadomić to ludziom na całym świecie.
17:47
And the more I talkedrozmawialiśmy about the chimpanzees'szympansy " plightsytuacja,
309
1042000
3000
I im częściej mówię o sytuacji szympansów,
17:50
the more I realizedrealizowany the factfakt that everything'swszystkie rzeczy interconnectedpołączone,
310
1045000
5000
tym bardziej staję się przekonana, że wszystko jakoś się łączy
17:55
and the problemsproblemy of the developingrozwijanie worldświat
311
1050000
2000
i problemy krajów rozwijających się
17:57
so oftenczęsto stemtrzon from the greedchciwość of the developedrozwinięty worldświat,
312
1052000
3000
tak często płyną z zachłanności świata rozwiniętego.
18:00
and everything was joiningłączący togetherRazem, and makingzrobienie -- not sensesens,
313
1055000
5000
Wszystko mi się poukładało, nie w sens,
18:05
hopenadzieja lieskłamstwa in sensesens, you said -- it's makingzrobienie a nonsensenonsens.
314
1060000
4000
bo w sensie leży nadzieja, ale w nonsens.
18:09
How can we do it?
315
1064000
1000
Jak możemy tak postępować?
18:10
SomebodyKtoś said that yesterdaywczoraj.
316
1065000
2000
Ktoś powiedział to wczoraj.
18:12
And as I was travelingpodróżny around, I kepttrzymane meetingspotkanie youngmłody people who'dkto by lostStracony hopenadzieja.
317
1067000
5000
Na całym świecie spotykam młodych ludzi, którzy stracili nadzieję.
18:17
They were feelinguczucie despairrozpacz,
318
1072000
3000
Są zrozpaczeni.
18:20
they were feelinguczucie, "Well, it doesn't mattermateria what we do;
319
1075000
3000
Powtarzają: "Nie ważne, co robimy,
18:23
eatjeść, drinkdrink and be merrywesoły, for tomorrowjutro we dieumierać.
320
1078000
2000
jedzmy, pijmy, żyjmy chwilą, bo jutro i tak umrzemy.
18:25
Everything is hopelessbeznadziejny -- we're always beingistota told so by the mediagłoska bezdźwięczna."
321
1080000
4000
Nie ma nadziei - to nam przekazują media".
18:29
And then I metspotkał some who were angryzły,
322
1084000
3000
Spotkałam także ludzi pełnych gniewu,
18:32
and angergniew that can turnskręcać to violenceprzemoc,
323
1087000
2000
a gniew może zmienić się w przemoc,
18:34
and we're all familiarznajomy with that.
324
1089000
3000
o czym doskonale wiemy.
18:37
And I have threetrzy little grandchildrenwnuki,
325
1092000
4000
Mam trójkę małych wnuków
18:41
and when some of these studentsstudenci would say to me
326
1096000
3000
i kiedy ci studenci uniwersyteccy,
18:44
at highwysoki schoolszkoła or universityUniwersytet, they'doni by say, "We're angryzły,"
327
1099000
3000
czy licealiści mówili "Jesteśmy źli",
18:47
or "We're filledwypełniony with despairrozpacz, because we feel
328
1102000
3000
albo "Jesteśmy przepełnieni rozpaczą, ponieważ czujemy,
18:50
you've compromisedzagrożony our futureprzyszłość, and there's nothing we can do about it."
329
1105000
4000
że zaprzepaściliście naszą przyszłość i nic nie możemy z tym zrobić",
18:54
And I lookedspojrzał in the eyesoczy of my little grandchildrenwnuki,
330
1109000
2000
spoglądałam w oczy wnucząt
18:56
and think how much we'vemamy harmedskrzywdzony this planetplaneta sinceod I was theirich agewiek.
331
1111000
4000
i myślałam, jak bardzo skrzywdziliśmy tę planetę, od kiedy byłam w ich wieku.
19:00
I feel this deepgłęboki shamewstyd, and that's why in 1991 in TanzaniaTanzania,
332
1115000
6000
Czuję głęboki wstyd i dlatego w Tanzani w 1991 roku
19:06
I startedRozpoczęty a programprogram that's callednazywa RootsKorzenie and ShootsPędy.
333
1121000
3000
założyłam program Korzenie i Pędy (Roots and Shoots).
19:09
There's little brochuresbroszury all around outsidena zewnątrz,
334
1124000
4000
Na zewnątrz są dostępne broszury
19:13
and if any of you have anything to do with childrendzieci and careopieka about theirich futureprzyszłość,
335
1128000
4000
i jeśli ktoś ma do czynienia z dziećmi zależy mu na ich przyszłości,
19:17
I begbłagać that you pickwybierać up that brochurebroszura.
336
1132000
3000
proszę, aby zapoznał się z tą broszurką.
19:20
And RootsKorzenie and ShootsPędy is a programprogram for hopenadzieja.
337
1135000
4000
Korzenie i Pędy to program dążenia ku nadziei.
19:24
RootsKorzenie make a firmfirma foundationfundacja.
338
1139000
2000
Korzenie tworzą mocny fundament.
19:26
ShootsPędy seemwydać się tinymalutki,
339
1141000
2000
Młode pędy wydają się wątłe,
19:28
but to reachdosięgnąć the sunsłońce they can breakprzerwa throughprzez brickcegła wallsściany.
340
1143000
3000
ale by dosięgnąć słońca, potrafią przebić mur.
19:31
See the brickcegła wallsściany as all the problemsproblemy
341
1146000
2000
Tym murem są wszystkie probelmy,
19:33
that we'vemamy inflictedzadane on this planetplaneta.
342
1148000
2000
które wyrządziliśmy naszej planecie.
19:35
Then, you see, it is a messagewiadomość of hopenadzieja.
343
1150000
4000
Jak widzicie, to przesłanie o nadziei.
19:39
HundredsSetki and thousandstysiące of youngmłody people around the worldświat
344
1154000
2000
Setki tysięcy młodych ludzi na całym świecie
19:41
can breakprzerwa throughprzez, and can make this a better worldświat.
345
1156000
4000
mogą przebić się przez te problemy i stworzyć lepszy świat.
19:45
And the mostwiększość importantważny messagewiadomość of RootsKorzenie and ShootsPędy
346
1160000
3000
A najważniejszym przesłaniem programu Korzenie i Pędy
19:48
is that everykażdy singlepojedynczy individualindywidualny makesczyni a differenceróżnica.
347
1163000
4000
jest to, że każda jednostka może dokonać zmian.
19:52
EveryKażdy individualindywidualny has a rolerola to playgrać.
348
1167000
2000
Każdy z nas ma rolę do odegrania.
19:54
EveryKażdy one of us impactswpływ the worldświat around us everydaycodziennie,
349
1169000
4000
Każdy wpływa codziennie na otaczający nas świat,
19:58
and you scientistsnaukowcy know that you can't actuallytak właściwie --
350
1173000
3000
a wy, naukowcy, wiecie że nie można nie...
20:01
even if you stayzostać in bedłóżko all day, you're breathingoddechowy oxygentlen
351
1176000
3000
Nawet jeśli cały dzień spędzisz w łóżku, przecież wdychasz tlen
20:04
and givingdający out COCO2, and probablyprawdopodobnie going to the looloo,
352
1179000
4000
i wydychasz dwutlenek węgla, korzystasz z łazienki i tak dalej.
20:08
and things like that --
353
1183000
2000
i wydychasz dwutlenek węgla, korzystasz z łazienki i tak dalej.
20:10
you're makingzrobienie a differenceróżnica in the worldświat.
354
1185000
2000
Wpływasz na świat.
20:12
So, the RootsKorzenie and ShootsPędy programprogram
355
1187000
3000
Program Korzenie i Pędy
20:15
involvesobejmuje youthmłodość in threetrzy kindsrodzaje of projectsprojektowanie.
356
1190000
5000
angażuje młodzież w trzy rodzaje projektów.
20:20
And these are projectsprojektowanie to make the worldświat around them a better placemiejsce.
357
1195000
4000
Są to zadania, które mają za zadanie odmienić na lepsze ich świat.
20:24
One projectprojekt to showpokazać careopieka and concerndotyczyć for your ownwłasny humanczłowiek communityspołeczność.
358
1199000
6000
Pierwszy projekt uczy, jak troszczyć się o społeczność ludzką.
20:30
One for animalszwierzęta, includingwłącznie z domestickrajowy animalszwierzęta -- and I have to say,
359
1205000
4000
Inny, jak zadbać o zwierzęta, wliczając w to zwierzęta domowe, a przyznam,
20:34
I learnednauczyli everything I know about animalzwierzę behaviorzachowanie
360
1209000
2000
że nauczyłam się wszystkiego o zachowaniu zwierząt
20:36
even before I got to GombeGombe and the chimpsszympansy from my dogpies, RustyZardzewiały,
361
1211000
4000
przed dotarciem do Gombe i szympansów, od mojego psa, Rustiego,
20:40
who was my childhooddzieciństwo companiontowarzysz.
362
1215000
3000
który towarzyszył mi w dzieciństwie.
20:43
And the thirdtrzeci kinduprzejmy of projectprojekt: something for the locallokalny environmentśrodowisko.
363
1218000
4000
Trzeci typ projektu to dbanie o środowisko lokalne.
20:48
So what the kidsdzieciaki do dependszależy first of all, how oldstary are they --
364
1223000
4000
To, czym dziecko się zajmuje, zależy przede wszystkim od wieku.
20:52
and we go now from pre-schoolPrzedszkole right throughprzez universityUniwersytet.
365
1227000
4000
Działamy z dziećmi od wieku przedszkolnego, aż po studentów.
20:56
It's going to dependzależeć whetherczy they're inner-cityśródmieście or ruralwiejski.
366
1231000
3000
Zależy to także od tego, czy to dzieci miejskie, czy wiejskie.
20:59
It's going to dependzależeć if they're wealthyzamożny or impoverishedzubożały.
367
1234000
5000
Zależy to także od zamożności ich rodzin,
21:04
It's going to dependzależeć whichktóry partczęść, say, of AmericaAmeryka they're in.
368
1239000
3000
a także od tego, w jakiej części kraju mieszkają.
21:07
We're in everykażdy statestan now, and the problemsproblemy in FloridaFlorida
369
1242000
3000
Działamy już we wszystkich stanach USA, a problemy na Florydzie
21:10
are differentróżne from the problemsproblemy in NewNowy YorkYork.
370
1245000
2000
są inne, niż problemy w Nowym Jorku.
21:13
It's going to dependzależeć on whichktóry countrykraj they're in --
371
1248000
2000
Zależy to także od kraju.
21:15
and we're alreadyjuż in 60-plus-plus countrieskraje, with about 5,000 activeaktywny groupsgrupy --
372
1250000
6000
Obecnie jesteśmy w ponad 60 krajach, gdzie działa 5000 grup
21:21
and there are groupsgrupy all over the placemiejsce that I keep hearingprzesłuchanie about
373
1256000
4000
i ciągle słyszę o tym, że wszędzie pojawiają się nowe grupy,
21:25
that I've never even heardsłyszał of, because the kidsdzieciaki are takingnabierający the programprogram
374
1260000
3000
o których nie słyszałam, bo dzieci angażują się w ten program
21:28
and spreadingrozpościerający się it themselvessami.
375
1263000
2000
i same zabierają go dalej.
21:30
Why?
376
1265000
2000
Dlaczego?
21:32
Because they're buyingkupowanie into it,
377
1267000
2000
Ponieważ podoba im się ten pomysł
21:34
and they're the oneste who get to decidedecydować się what they're going to do.
378
1269000
3000
i to one same decydują, czym się zająć.
21:37
It isn't something that theirich parentsrodzice tell them,
379
1272000
2000
To nie jest coś, co każą rodzice czy nauczyciele.
21:39
or theirich teachersnauczyciele tell them.
380
1274000
2000
To nie jest coś, co każą rodzice czy nauczyciele.
21:41
That's effectiveefektywny, but if they decidedecydować się themselvessami,
381
1276000
3000
Rozkazy bywają skuteczne, ale jeśli dzieci decydują same...
21:44
"We want to cleanczysty this riverrzeka
382
1279000
3000
"Chcemy oczyścić tę rzekę
21:47
and put the fishryba back that used to be there.
383
1282000
2000
i zarybić ją, by była jak kiedyś.
21:49
We want to clearjasny away the toxictoksyczny soilgleba
384
1284000
5000
Chcemy pozbyć się skażonej ziemi
21:54
from this areapowierzchnia and have an organicorganiczny gardenogród.
385
1289000
2000
i stworzyć tu ogród z organiczną uprawą.
21:56
We want to go and spendwydać time with the oldstary people
386
1291000
3000
Chcemy spędzać czas ze starszymi osobami,
21:59
and hearsłyszeć theirich storieshistorie and recordrekord theirich oraldoustny historieshistorie.
387
1294000
4000
słuchać i nagrywać ich opowieści.
22:04
We want to go and work in a dogpies shelterschron.
388
1299000
2000
Chcemy pracować w schronisku dla psów.
22:06
We want to learnuczyć się about animalszwierzęta. We want ... "
389
1301000
2000
Chcemy uczyć się o zwierzętach. Chcemy..."
22:08
You know, it goesidzie on and on, and this is very hopefulpełen nadziei for me.
390
1303000
4000
To nie ma końca i to napawa mnie nadzieją na przyszłość.
22:12
As I travelpodróżować around the worldświat 300 daysdni a yearrok,
391
1307000
4000
Przez 300 dni w roku podróżuję po świecie
22:16
everywherewszędzie there's a groupGrupa of RootsKorzenie and ShootsPędy of differentróżne ageswieczność.
392
1311000
3000
i wszędzie napotykam grupy Korzeni i Pędów, dzieci w różnym wieku.
22:19
EverywhereWszędzie there are childrendzieci with shiningświecący eyesoczy sayingpowiedzenie,
393
1314000
2000
Wszędzie dzieci mówią mi z dumą:
22:21
"Look at the differenceróżnica we'vemamy madezrobiony."
394
1316000
3000
"Spójrz, ile zmieniliśmy!"
22:24
And now comespochodzi the technologytechnologia into it,
395
1319000
2000
A z pomocą przychodzi nam technologia,
22:26
because with this newNowy way of communicatingprzyległy electronicallyelektronicznie
396
1321000
5000
ponieważ dzięki nowym rodzajom komunikacji drogą elektroniczną,
22:31
these kidsdzieciaki can communicatekomunikować się with eachkażdy other around the worldświat.
397
1326000
4000
te dzieciaki mogą rozmawiać ze sobą na całym świecie.
22:35
And if anyonektokolwiek is interestedzainteresowany to help us, we'vemamy got so manywiele ideaspomysły
398
1330000
3000
Jeśli jesteście zainteresowani pomocą - mamy tyle pomysłów,
22:38
but we need help -- we need help to createStwórz the right kinduprzejmy of systemsystem
399
1333000
6000
ale potrzebujemy pomocy w stworzeniu odpowiedniego systemu,
22:44
that will help these youngmłody people to communicatekomunikować się theirich excitementpodniecenie.
400
1339000
4000
który pomoże tym młodym osobom przekazywać swoje zaangażowanie.
22:48
But alsorównież -- and this is so importantważny -- to communicatekomunikować się theirich despairrozpacz,
401
1343000
5000
Ale także, co ważne, pozwoli im mówić o bezradności,
22:53
to say, "We'veMamy triedwypróbowany this and it doesn't work, and what shallpowinien we do?"
402
1348000
3000
mówić "Spróbowaliśmy tego, nie udało się, co teraz zrobić?"
22:56
And then, lolo and beholdujrzeć, there's anotherinne groupGrupa answeringodpowiadając these kidsdzieciaki
403
1351000
4000
I oto inna grupa odpowie tym dzieciom,
23:00
who maymoże be in AmericaAmeryka, or maybe this is a groupGrupa in IsraelIzrael,
404
1355000
3000
grupa z Ameryki, może w Izraelu.
23:03
sayingpowiedzenie, "Yeah, you did it a little bitkawałek wrongźle. This is how you should do it."
405
1358000
5000
Powie: "Tak, zrobiliście to trochę źle. Oto, jak należy to zrobić".
23:08
The philosophyfilozofia is very simpleprosty.
406
1363000
3000
Nasza filozofia jest bardzo prosta.
23:11
We do not believe in violenceprzemoc.
407
1366000
3000
Nie wierzymy w przemoc.
23:14
No violenceprzemoc, no bombsbomby, no gunspistolety.
408
1369000
3000
Żadnej przemocy, bomb czy broni.
23:17
That's not the way to solverozwiązać problemsproblemy.
409
1372000
2000
To nie jest droga do rozwiązywania problemów
23:19
ViolencePrzemocy leadswskazówki to violenceprzemoc, at leastnajmniej in my viewwidok.
410
1374000
4000
Przemoc prowadzi do przemocy, przynajmniej ja tak uważam.
23:23
So how do we solverozwiązać?
411
1378000
2000
Więc jak rozwiązujemy problemy?
23:25
The toolsprzybory for solvingrozwiązywanie the problemsproblemy are knowledgewiedza, umiejętności and understandingzrozumienie.
412
1380000
5000
Narzędziami do rozwiązywania problemów są wiedza i zrozumienie.
23:30
Know the factsfakty, but see how they fitdopasowanie in the bigduży pictureobrazek.
413
1385000
3000
Poznać fakty i zobaczyć, jak pasują do całości.
23:33
HardTwardy work and persistencetrwałość --don't- nie give up --
414
1388000
3000
Ciężka praca i wytrwałość - niepoddawanie się,
23:36
and love and compassionwspółczucie leadingprowadzący to respectPoszanowanie for all life.
415
1391000
5000
oraz miłość i współczucie, które uczą szacunku do życia.
23:41
How manywiele more minutesminuty? Two, one?
416
1396000
2000
Ile pozostało mi minut? Dwie, jedna?
23:43
ChrisChris AndersonAnderson: One -- one to two.
417
1398000
2000
Chris Anderson: Jedna, od jednej do dwóch.
23:45
JaneJane GoodallGoodall: Two, two, I'm going to take two.
418
1400000
2000
Jane Goodall: Dwie, biorę dwie minuty.
23:47
(LaughterŚmiech)
419
1402000
1000
(Śmiech)
23:48
Are you going to come and dragopór me off?
420
1403000
2000
Ściągniesz mnie ze sceny?
23:50
(LaughterŚmiech)
421
1405000
2000
(Śmiech)
23:52
AnywayW każdym razie -- so basicallygruntownie, RootsKorzenie and ShootsPędy
422
1407000
4000
A więc, zasadniczo projekt Korzenie i Pędy
23:56
is beginningpoczątek to changezmiana youngmłody people'sludzie liveszyje.
423
1411000
3000
zmienia życie młodych ludzi.
23:59
It's what I'm devotingpoświęcić mostwiększość of my energyenergia to.
424
1414000
4000
Inwestuję w niego większość swej energii.
24:03
And I believe that a groupGrupa like this can have a very majorpoważny impactwpływ,
425
1418000
7000
I wierzę, że grupa taka jak ta może odegrać tu poważną rolę,
24:10
not just because you can sharedzielić technologytechnologia with us,
426
1425000
3000
nie dlatego, że możecie podzielić się technologią,
24:13
but because so manywiele of you have childrendzieci.
427
1428000
3000
ale dlatego, że tak wielu z was ma dzieci.
24:16
And if you take this programprogram out, and give it to your childrendzieci,
428
1431000
5000
I jeśli przekażecie ten program swoim dzieciom,
24:21
they have suchtaki a good opportunityokazja to go out and do good,
429
1436000
4000
będą miały wspaniałą możliwość zrobienia czegoś dobrego,
24:25
because they'veoni got parentsrodzice like you.
430
1440000
2000
ponieważ mają tak wspaniałych rodziców.
24:27
And it's been so clearjasny how much you all careopieka
431
1442000
4000
I dobrze wiem, że bardzo wam zależy na tym,
24:31
about tryingpróbować to make this worldświat a better placemiejsce.
432
1446000
2000
aby ten świat zmienił się na lepsze.
24:33
It's very encouragingzachęcający.
433
1448000
2000
To bardzo optymistyczne.
24:35
But the kidsdzieciaki do askzapytać me --
434
1450000
2000
Ale dzieci często mnie pytają...
24:37
and this won'tprzyzwyczajenie take more than two minutesminuty, I promiseobietnica --
435
1452000
2000
I to nie zajmie więcej niż 2minuty, obiecuję.
24:39
the kidsdzieciaki say, "DrDr. JaneJane, do you really have hopenadzieja for the futureprzyszłość?
436
1454000
5000
Pytają: "Dr. Jane, czy naprawdę myśli pani optymistycznie o przyszłości?
24:44
You travelpodróżować, you see all these horribleokropny things happeningwydarzenie."
437
1459000
4000
Podróżuje pani i widzi tyle strasznych rzeczy".
24:48
FirstlyPo pierwsze, the humanczłowiek brainmózg -- I don't need to say anything about that.
438
1463000
4000
Po pierwsze, mózg ludzki, nie muszę wam o tym mówić,
24:52
Now that we know what the problemsproblemy are around the worldświat,
439
1467000
3000
teraz kiedy już wiemy, jakie na świecie są problemy,
24:55
humanczłowiek brainsmózg like yoursTwój are risingpodniesienie to solverozwiązać those problemsproblemy.
440
1470000
4000
ludzkie mózgi, takie jak wasze, już szukają ich rozwiązania.
24:59
And we'vemamy talkedrozmawialiśmy a lot about that.
441
1474000
2000
I dużo o tym rozmawialiśmy.
25:01
SecondlyPo drugie, the resiliencesprężystość of natureNatura.
442
1476000
3000
Po drugie, przyroda potrafi się uzdrowić.
25:04
We can destroyzniszczyć a riverrzeka,
443
1479000
2000
Możemy zniszczyć rzekę,
25:06
and we can bringprzynieść it back to life.
444
1481000
2000
ale też przywrócić ją do życia.
25:08
We can see a wholecały areapowierzchnia desolatedopuszczony,
445
1483000
5000
Ogromny, całkowicie jałowy teren
25:13
and it can be broughtprzyniósł back to bloomkwiat again, with time or a little help.
446
1488000
5000
z naszą pomocą i odrobiną czasu może stać się oazą życia.
25:18
And thirdlypo trzecie, the last speakergłośnik talkedrozmawialiśmy about -- or the speakergłośnik before last,
447
1493000
6000
I po trzecie, o czym mówił ostatni wykładowca, lub ktoś wcześniej,
25:24
talkedrozmawialiśmy about the indomitablenieposkromiony humanczłowiek spiritduch.
448
1499000
3000
mówił o nieugiętej ludzkiej duszy.
25:27
We are surroundedotoczony by the mostwiększość amazingniesamowity people
449
1502000
4000
Otaczają nas niezwykli ludzie,
25:31
who do things that seemwydać się to be absolutelyabsolutnie impossibleniemożliwy.
450
1506000
4000
którzy potrafią to, co wydaje się niemożliwe.
25:35
NelsonNelson MandelaMandela -- I take a little piecekawałek of limestonewapień
451
1510000
3000
Nelson Mandela - dotykam małego kawałka piaskowca
25:38
from RobbenRobben IslandWyspa PrisonWięzienie, where he laboredpracowali for 27 yearslat,
452
1513000
3000
z więzienia Robben Island, gdzie pracował ciężko przez 27 lat
25:41
and cameoprawa ołowiana witrażu out with so little bitternessgorycz, he could leadprowadzić his people
453
1516000
5000
i opuścił to miejsce nie będąc zgorzkniałym człowiekiem, potrafił uwolnić swój lud
25:46
from the horrorprzerażenie of apartheidapartheid withoutbez a bloodbathkrwawa łaźnia.
454
1521000
3000
z horroru apartheidu bez rozlewu krwi.
25:49
Even after the 11thth of SeptemberWrześnia -- and I was in NewNowy YorkYork
455
1524000
4000
I nawet po 11 września - byłam wtedy w Nowym Jorku
25:53
and I feltczułem the fearstrach -- neverthelessNiemniej jednak, there was so much humanczłowiek courageodwaga,
456
1528000
6000
i czułam ten strach, ale pomimo tego, było tam tak dużo ludzkiej odwagi,
25:59
so much love and so much compassionwspółczucie.
457
1534000
3000
tak wiele miłości i współczucia.
26:02
And then as I wentposzedł around the countrykraj after that and feltczułem the fearstrach --
458
1537000
4000
I kiedy potem podróżowałam po kraju, czułam ten strach,
26:06
the fearstrach that was leadingprowadzący to people feelinguczucie
459
1541000
2000
strach, który powodował, że ludzie nie potrafili już martwić się o środowisko,
26:08
they couldn'tnie mógł worrymartwić się about the environmentśrodowisko any more,
460
1543000
2000
strach, który powodował, że ludzie nie potrafili już martwić się o środowisko,
26:10
in casewalizka they seemedwydawało się not to be patrioticpatriotyczny --
461
1545000
3000
ze strachu, że posądzono by ich o brak patriotyzmu.
26:13
and I was tryingpróbować to encouragezachęcać them,
462
1548000
2000
Starałam się ich podbudować na duchu,
26:15
somebodyktoś cameoprawa ołowiana witrażu up with a little quotationcytat from MahatmaMahatma GandhiGandhi,
463
1550000
3000
a ktoś przytoczył wypowiedź Mahatmy Gandhiego"
26:18
"If you look back throughprzez humanczłowiek historyhistoria,
464
1553000
3000
"Jeśli przyjrzysz się ludzkiej historii,
26:21
you see that everykażdy evilzło regimereżim has been overcomeprzezwyciężać by good."
465
1556000
3000
zrozumiesz, że każdy zły reżim został pokonany przez dobro".
26:25
And just after that a womankobieta broughtprzyniósł me this little belldzwon,
466
1560000
4000
I zaraz po tym kobieta przyniosła mi mały dzwoneczek
26:29
and I want to endkoniec on this noteUwaga.
467
1564000
2000
i chcę zakończyć tym stwierdzeniem.
26:31
She said, "If you're talkingmówić about hopenadzieja and peacepokój, ringpierścień this.
468
1566000
3000
Powiedziała "Jeśli będziesz mówić o nadziei i pokoju, zadzwoń.
26:36
This belldzwon is madezrobiony from metalmetal from a defusedrozbrojono landmineMina lądowa,
469
1571000
6000
Ten dzwoneczek został wytopiony z rozbrojonej miny,
26:42
from the killingzabicie fieldspola of PolPol PotGarnek --
470
1577000
3000
z pól śmierci Pol Pota,
26:45
one of the mostwiększość evilzło regimesreżimy in humanczłowiek historyhistoria --
471
1580000
3000
z jednego z najbardziej okrutnych reżimów w historii ludzkości,
26:48
where people are now beginningpoczątek to put theirich liveszyje back togetherRazem
472
1583000
4000
gdzie ludzie zaczynają na nowo budować sobie życie,
26:52
after the regimereżim has crumbledrozdrobnione.
473
1587000
3000
po tym, jak reżim upadł.
26:55
So, yes, there is hopenadzieja, and where is the hopenadzieja?
474
1590000
4000
Więc tak, istnieje nadzieja, a gdzie ona jest?
26:59
Is it out there with the politicianspolitycy?
475
1594000
3000
Wśród polityków?
27:03
It's in our handsręce.
476
1598000
2000
Jest w naszych rękach.
27:05
It's in your handsręce and my handsręce
477
1600000
2000
Nadzieja jest w twoich i moich rękach
27:07
and those of our childrendzieci.
478
1602000
2000
i w rękach naszych dzieci.
27:09
It's really up to us.
479
1604000
2000
To naprawdę zależy tylko od nas.
27:11
We're the oneste who can make a differenceróżnica.
480
1606000
2000
My jesteśmy tymi, którzy mogą coś zmienić.
27:13
If we leadprowadzić liveszyje where we consciouslyświadomie leavepozostawiać
481
1608000
2000
Jeśli w życiu świadomie ograniczamy
27:15
the lightestlżejszy possiblemożliwy ecologicalekologiczny footprintsślady stóp,
482
1610000
4000
zostawiany przez nas "ślad ekologiczny",
27:19
if we buykupować the things that are ethicaletyczny for us to buykupować
483
1614000
3000
jeśli kupujemy towary pochodzące z etycznego biznesu
27:22
and don't buykupować the things that are not,
484
1617000
3000
i nie kupujemy tych, które takie nie są,
27:25
we can changezmiana the worldświat overnightnocny.
485
1620000
3000
możemy zmienić świat na lepsze, z dnia na dzień.
27:28
Thank you.
486
1623000
1000
Dziękuję
Translated by Grzegorz Krzeszowski
Reviewed by Krystian Aparta

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Jane Goodall - Primatologist; environmentalist
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian.

Why you should listen

Jane Goodall hasn't exactly found the missing link, but she's come closer than just about anyone else on Earth. Her extensive research into the behavior of chimpanzees, which started in Africa in the 1960s and continues today, fundamentally altered scientific thinking about the relationship between humans and other mammals.

Goodall, who founded a research institute in her name in 1977, is an internationally recognized authority on the primate world. She's written books for adults and children, contributed to documentaries, and serves as a National Geographic explorer-in-residence, a United Nations peace messenger, and the president of Advocates for Animals. For her efforts to observe and preserve all species, Goodall has received honors and accolades from governments, nonprofits, universities, and professional organizations, including a medal from UNESCO and the French Legion of Honor in 2006.

More profile about the speaker
Jane Goodall | Speaker | TED.com