TEDGlobal 2011
Svante Pääbo: DNA clues to our inner neanderthal
Svante Paabo: Të dhëna prej ADN-së së neandertalit brenda nesh
Filmed:
Readability: 4.6
1,530,771 views
Duke shfaqur rezultatin e një studimi masiv dhe mbarëbotëror, gjenetisti Svante Pääbo vërteton me anë të ADN-së, se njerëzit e hershëm u çiftuan me Neandertalët pasi lanë Afrikën. (Po, shumë prej nesh kanë ADN neandertali). Gjithashtu, ai tregon se si një kockë e vogël prej gishtit të një bebeje, është e mjaftueshme për të identifikuar gjithë specien e re të një humanoidi.
Svante Pääbo - Geneticist
Svante Pääbo explores human genetic evolution by analyzing DNA extracted from ancient sources, including mummies, an Ice Age hunter and the bone fragments of Neanderthals. Full bio
Svante Pääbo explores human genetic evolution by analyzing DNA extracted from ancient sources, including mummies, an Ice Age hunter and the bone fragments of Neanderthals. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
What I want to talk to you about
0
0
3000
Ajo për të cilën dua t'ju flas,
00:18
is what we can learn from studying the genomes
1
3000
2000
është se ç'mund të mësojmë nga studimi i gjenomeve
00:20
of living people
2
5000
2000
të njerëzve që jetojnë
00:22
and extinct humans.
3
7000
2000
dhe atyre të zhdukur.
00:24
But before doing that,
4
9000
2000
Por më parë,
00:26
I just briefly want to remind you about what you already know:
5
11000
3000
dua t'ju rikujtoj shkurtimisht ato që tashmë i dini:
00:29
that our genomes, our genetic material,
6
14000
2000
gjenomet tona, materiali ynë gjenetik,
00:31
are stored in almost all cells in our bodies in chromosomes
7
16000
3000
ruhet thuajse në çdo qelizë të trupit tonë në kromozome
00:34
in the form of DNA,
8
19000
2000
në formën e ADN-së,
00:36
which is this famous double-helical molecule.
9
21000
3000
molekulës së famshme spirale të dyfishtë.
00:39
And the genetic information
10
24000
2000
Informacioni gjenetik
00:41
is contained in the form of a sequence
11
26000
2000
ruhet në formën e një sekuence
00:43
of four bases
12
28000
2000
të 4 bazave (të azotuara)
00:45
abbreviated with the letters A, T, C and G.
13
30000
3000
që shkurtimisht i shënojmë me A, T, C dhe G
00:48
And the information is there twice --
14
33000
2000
Ky informacion ruhet dy herë
00:50
one on each strand --
15
35000
2000
në secilin varg--
00:52
which is important,
16
37000
2000
kjo është e rëndësishme
00:54
because when new cells are formed, these strands come apart,
17
39000
2000
sepse sa herë formohen qeliza të reja, këto vargje ndahen
00:56
new strands are synthesized with the old ones as templates
18
41000
3000
dhe duke përdorur këto për shabllon, formohen vargje të tjera të reja
00:59
in an almost perfect process.
19
44000
3000
në një proces thuajse të përsosur.
01:02
But nothing, of course, in nature
20
47000
2000
Por, siç e dimë, sigurisht, asgjë në natyrë
01:04
is totally perfect,
21
49000
2000
nuk është tërësisht perfekte
01:06
so sometimes an error is made
22
51000
2000
kështu që ndonjëherë ndodhin gabime
01:08
and a wrong letter is built in.
23
53000
3000
dhe formohet një shkronjë e gabuar.
01:11
And we can then see the result
24
56000
2000
Ne i shohim rezultatet
01:13
of such mutations
25
58000
2000
e këtyre mutacioneve
01:15
when we compare DNA sequences
26
60000
2000
kur krahasojmë sekuencat e ADN-ve
01:17
among us here in the room, for example.
27
62000
3000
midis nesh në këtë dhomë p.sh.
01:20
If we compare my genome to the genome of you,
28
65000
3000
Nëse krahasojmë gjenomin tim me ndonjërin prej jush,
01:23
approximately every 1,200, 1,300 letters
29
68000
4000
përafërsisht një në çdo 1200, 1300 shkronja
01:27
will differ between us.
30
72000
2000
do të jetë ndryshe
01:29
And these mutations accumulate
31
74000
2000
Këto mutacione mblidhen
01:31
approximately as a function of time.
32
76000
3000
përafërsisht si funksion i kohës.
01:34
So if we add in a chimpanzee here, we will see more differences.
33
79000
3000
Nëse marim një shimpanze, do të shohim më shumë ndryshime.
01:37
Approximately one letter in a hundred
34
82000
3000
Përafërsisht një shkronjë në njëqind
01:40
will differ from a chimpanzee.
35
85000
2000
do të jetë ndryshe nga ajo e shimpanzesë.
01:42
And if you're then interested in the history
36
87000
2000
Nëse jeni të interesuar në historinë
01:44
of a piece of DNA, or the whole genome,
37
89000
2000
e një pjese të ADN-së, apo gjithë gjenomit,
01:46
you can reconstruct the history of the DNA
38
91000
3000
ju mund t'a rindërtoni historinë e ADN-së
01:49
with those differences you observe.
39
94000
2000
me këto diferenca që gjeni.
01:51
And generally we depict our ideas about this history
40
96000
4000
Përgjithësisht ne i formësojmë idetë tona për historinë
01:55
in the form of trees like this.
41
100000
2000
me pemë si kjo këtu.
01:57
In this case, it's very simple.
42
102000
2000
Në këtë rast, është shumë e thjeshtë.
01:59
The two human DNA sequences
43
104000
2000
Dy sekuenca ADN-je njerëzore
02:01
go back to a common ancestor quite recently.
44
106000
3000
përfundojnë shpesh në një paraardhës të njëjtë.
02:04
Farther back is there one shared with chimpanzees.
45
109000
4000
Më tej akoma gjejmë një paraardhës të përbashkët me shimpanzetë.
02:08
And because these mutations
46
113000
3000
Duke qenë se këto mutacione
02:11
happen approximately as a function of time,
47
116000
2000
ndodhin përafërsisht si një funksion i kohës,
02:13
you can transform these differences
48
118000
2000
ju mund t'i transformoni këto diferenca
02:15
to estimates of time,
49
120000
2000
në një kohë të përafërt
02:17
where the two humans, typically,
50
122000
2000
ku dy njerëz, përgjithësisht,
02:19
will share a common ancestor about half a million years ago,
51
124000
4000
do të ndajnë të njëjtin paraardhës rreth gjysëm milioni vite më parë,
02:23
and with the chimpanzees,
52
128000
2000
ndërsa me shimpanzetë,
02:25
it will be in the order of five million years ago.
53
130000
3000
koha do të ishte diku tek pesë milion vite më parë.
02:28
So what has now happened in the last few years
54
133000
2000
Ajo çfarë ka ndodhur këto vitet e fundit
02:30
is that there are account technologies around
55
135000
2000
është se gjendet teknologjia e nevojshme
02:32
that allow you to see many, many pieces of DNA very quickly.
56
137000
4000
që ju lejon të shihni shumë, shumë pjesë ADN-je në një kohë të shkurtër.
02:36
So we can now, in a matter of hours,
57
141000
2000
Tashmë vetëm për disa orë
02:38
determine a whole human genome.
58
143000
3000
ne mund të përcaktojmë gjithë gjenomin e një personi.
02:41
Each of us, of course, contains two human genomes --
59
146000
3000
Secili prej nesh, sigurisht, përmban dy gjenome njerëzor--
02:44
one from our mothers and one from our fathers.
60
149000
3000
një prej nënës dhe tjetra prej babait tonë.
02:47
And they are around three billion such letters long.
61
152000
4000
Secili prej tyre është tre miliardë shkronja i gjatë.
02:51
And we will find that the two genomes in me,
62
156000
2000
Ne do të kuptojmë se dy gjenomet e mia
02:53
or one genome of mine we want to use,
63
158000
2000
apo njëri prej tyre që duam t'a përdorim.
02:55
will have about three million differences
64
160000
3000
do të ketë 3 milion diferenca
02:58
in the order of that.
65
163000
2000
në këtë radhë.
03:00
And what you can then also begin to do
66
165000
2000
Më pas, mund të fillojmë të themi
03:02
is to say, "How are these genetic differences
67
167000
2000
se si këto diferenca gjenetike
03:04
distributed across the world?"
68
169000
2000
janë shpërndarë kudo në botë.
03:06
And if you do that,
69
171000
2000
Nëse e bëni këtë,
03:08
you find a certain amount of genetic variation in Africa.
70
173000
4000
ju do të gjeni një sasi të caktuar variacionesh gjenetike në Afrikë.
03:12
And if you look outside Africa,
71
177000
3000
Nëse shihni më tej jashtë Afrikës,
03:15
you actually find less genetic variation.
72
180000
3000
ju do të gjeni më pak variacione gjenetike.
03:18
This is surprising, of course,
73
183000
2000
Kjo të surprizon, sigurisht,
03:20
because in the order of six to eight times fewer people
74
185000
3000
sepse gjashtë apo tetë herë më pak njerëz
03:23
live in Africa than outside Africa.
75
188000
3000
jetojnë në Afrikë sesa jashtë saj.
03:26
Yet the people inside Africa
76
191000
3000
Prapëseprapë njerëzit brenda Afrikës
03:29
have more genetic variation.
77
194000
3000
kanë më shumë variacione gjenetike.
03:32
Moreover, almost all these genetic variants
78
197000
2000
Për më tepër, thuajse gjithë këto variante gjenetike
03:34
we see outside Africa
79
199000
2000
që gjejmë jashtë Afrikës
03:36
have closely related DNA sequences
80
201000
2000
kanë sekuenca tepër të ngjashme ADN-je
03:38
that you find inside Africa.
81
203000
2000
me ato brenda Afrikës,
03:40
But if you look in Africa,
82
205000
2000
Por nëse shohim në Afrikë,
03:42
there is a component of the genetic variation
83
207000
3000
egziston një komponent i variacionit gjenetik
03:45
that has no close relatives outside.
84
210000
3000
që nuk ka të afërm jashtë Afrike.
03:48
So a model to explain this
85
213000
3000
Nga kjo del se, modeli për t'a shpjeguar këtë
03:51
is that a part of the African variation, but not all of it,
86
216000
3000
është se një pjesë e variacioneve afrikane, por jo të gjitha,
03:54
[has] gone out and colonized the rest of the world.
87
219000
4000
janë larguar nga Afrika për të kolonizuar botën.
03:58
And together with the methods to date these genetic differences,
88
223000
4000
Sëbashku me metodat për të datuar diferencat gjenetike,
04:02
this has led to the insight
89
227000
2000
kjo na çon në përfundimin
04:04
that modern humans --
90
229000
2000
se njerëzit modernë--
04:06
humans that are essentially indistinguishable from you and me --
91
231000
3000
njerëz që janë në thelb të padallueshëm nga unë dhe ju--
04:09
evolved in Africa, quite recently,
92
234000
3000
evoluan në Afrikë kohët e fundit
04:12
between 100 and 200,000 years ago.
93
237000
4000
diku tek 100 -200 mijë vjet të shkuara.
04:16
And later, between 100 and 50,000 years ago or so,
94
241000
4000
Më vonë, midis 100 apo 50 mijë vjet më parë,
04:20
went out of Africa
95
245000
2000
ikën nga Afrika
04:22
to colonize the rest of the world.
96
247000
2000
për të kolonizuar pjesën tjetër të botës.
04:24
So what I often like to say
97
249000
2000
Kështu që, ajo që unë parapëlqej shpesh t'a them,
04:26
is that, from a genomic perspective,
98
251000
2000
nisur nga perpektiva gjenomike,
04:28
we are all Africans.
99
253000
2000
ne jemi të gjithë Afrikanë.
04:30
We either live inside Africa today,
100
255000
3000
Ne ose jetojmë sot brenda Afrikës,
04:33
or in quite recent exile.
101
258000
2000
ose kemi emigruar jo shumë kohë më parë.
04:35
Another consequence
102
260000
2000
Një tjetër pasojë
04:37
of this recent origin of modern humans
103
262000
3000
e kësaj origjine të vonë të njerëzve modernë
04:40
is that genetic variants
104
265000
2000
është se variante gjenetike
04:42
are generally distributed widely in the world,
105
267000
2000
janë të shpërndarë gjerësisht nëpër botë,
04:44
in many places,
106
269000
2000
në shumë vende,
04:46
and they tend to vary as gradients,
107
271000
3000
dhe ato tentojnë të variojnë si gradientë,
04:49
from a bird's-eye perspective at least.
108
274000
4000
të paktën kur e sheh perspektivën nga lart.
04:53
And since there are many genetic variants,
109
278000
2000
Duke qenë se ekzistojnë kaq shumë variante gjenetike,
04:55
and they have different such gradients,
110
280000
3000
dhe ato kanë gradientë kaq të ndryshëm--
04:58
this means that if we determine a DNA sequence --
111
283000
3000
kjo nënkupton se nëse përcaktojmë një sekuencë ADN-je
05:01
a genome from one individual --
112
286000
3000
një gjenom të një individi--
05:04
we can quite accurately estimate
113
289000
2000
ne me shumë saktësi llogarisim
05:06
where that person comes from,
114
291000
2000
prej ku vjen ky person,
05:08
provided that its parents or grandparents
115
293000
2000
duke pranuar se prindërit apo gjyshërit e tij
05:10
haven't moved around too much.
116
295000
3000
nuk kanë lëvizur shumë rreth e rrotull.
05:13
But does this then mean,
117
298000
2000
A do të thotë kjo,
05:15
as many people tend to think,
118
300000
2000
siç shumica e njerëzve parapëlqejnë të mendojnë,
05:17
that there are huge genetic differences between groups of people --
119
302000
3000
se ekzistojnë diferenca të mëdha midis grupeve të njerëzve--
05:20
on different continents, for example?
120
305000
2000
në kontinentë të ndryshëm, për shembull?
05:22
Well we can begin to ask those questions also.
121
307000
3000
Epo edhe ne mund t'i bëjmë këto pyetje.
05:25
There is, for example, a project that's underway
122
310000
3000
Ekziston, përshembul, një projekt në vazhdim e sipër
05:28
to sequence a thousand individuals --
123
313000
2000
për të sekuencuar njëmijë individë--
05:30
their genomes -- from different parts of the world.
124
315000
3000
gjenomet e tyre--nga cepa të ndryshëm të botës.
05:33
They've sequenced 185 Africans
125
318000
3000
Ata kanë mbaruar së sekuencuari 185 afrikanë
05:36
from two populations in Africa.
126
321000
3000
nga dy popullata të ndryshme në Afrikë.
05:39
[They've] sequenced approximately equally [as] many people
127
324000
3000
Përafërsisht me këtë, janë sekuencuar njerëz edhe
05:42
in Europe and in China.
128
327000
3000
në Evropë dhe Kinë.
05:45
And we can begin to say how much variance do we find,
129
330000
3000
Kështu që ne mund të themi se sa variante kemi gjetur,
05:48
how many letters that vary
130
333000
3000
sa shkronja ndryshojnë
05:51
in at least one of those individual sequences.
131
336000
3000
në të paktën një prej sekuencave individuale.
05:54
And it's a lot: 38 million variable positions.
132
339000
4000
Në fakt janë shumë: 38 milionë pozicione të ndryshme.
05:58
But we can then ask: Are there any absolute differences
133
343000
3000
Ne mund të pyesim: A ka ndryshime absolute
06:01
between Africans and non-Africans?
134
346000
2000
midis afrikanëve dhe joafrikanëve?
06:03
Perhaps the biggest difference
135
348000
2000
Ndoshta diferenca më e madhe
06:05
most of us would imagine existed.
136
350000
2000
që shumica jonë imagjinon, ka ekzistuar.
06:07
And with absolute difference --
137
352000
2000
Dhe, me një diferencë absolute--
06:09
and I mean a difference
138
354000
2000
me diferencë nënkuptoj
06:11
where people inside Africa at a certain position,
139
356000
3000
që njerëzit brenda Afrikës në një pozicion të caktuar,
06:14
where all individuals -- 100 percent -- have one letter,
140
359000
3000
të gjithë individët--100 përqind--kanë një shkronjë,
06:17
and everybody outside Africa has another letter.
141
362000
4000
dhe gjithë të tjerët jashtë Afrike, kanë një shkronjë tjetër.
06:21
And the answer to that, among those millions of differences,
142
366000
3000
Përgjigja e kësaj, midis miliona ndryshimeve të hasura,
06:24
is that there is not a single such position.
143
369000
3000
është se nuk ekziston një pozicion i tillë.
06:29
This may be surprising.
144
374000
2000
Kjo mund të duket befasuese.
06:31
Maybe a single individual is misclassified or so.
145
376000
3000
Ndoshta është klasifikuar gabim ndonjë individ, apo diçka e tillë.
06:34
So we can relax the criterion a bit
146
379000
2000
Le t'i lehtësojmë disi kriteret
06:36
and say: How many positions do we find
147
381000
2000
dhe të pyesim: Sa pozicione ka
06:38
where 95 percent of people in Africa have
148
383000
2000
ku 95 përqind e njerëzve në Afrikë kanë
06:40
one variant,
149
385000
2000
një variant,
06:42
95 percent another variant,
150
387000
2000
95 përqind, një variant tjetër,
06:44
and the number of that is 12.
151
389000
2000
ky numër është 12.
06:46
So this is very surprising.
152
391000
2000
Kjo është shumë befasuese.
06:48
It means that when we look at people
153
393000
2000
Kjo do të thotë se kur shohim njerëzit
06:50
and see a person from Africa
154
395000
3000
dhe shohim një person nga Afrika
06:53
and a person from Europe or Asia,
155
398000
3000
dhe një person nga Evropa apo Azia
06:56
we cannot, for a single position in the genome with 100 percent accuracy,
156
401000
4000
ne nuk mundemi, për një pozicion të caktuar të gjenomit me 100 përqind saktësi,
07:00
predict what the person would carry.
157
405000
2000
të parashikojmë se ç'ka një person.
07:02
And only for 12 positions
158
407000
2000
Dhe vetëm për 12 pozicione
07:04
can we hope to be 95 percent right.
159
409000
4000
me 95 përqind siguri, e dimë se ç'gjendet.
07:08
This may be surprising,
160
413000
2000
Kjo mund të jetë befasuese,
07:10
because we can, of course, look at these people
161
415000
2000
sepse ne mundemi, sigurisht, të shohim këta persona
07:12
and quite easily say where they or their ancestors came from.
162
417000
4000
dhe me shumë lehtësi të përcaktojmë nga vijnë paraardhësit e tyre.
07:16
So what this means now
163
421000
2000
Kjo do të thotë që
07:18
is that those traits we then look at
164
423000
2000
këto shenja që ne shohim
07:20
and so readily see --
165
425000
2000
me kaq lehtësi--
07:22
facial features, skin color, hair structure --
166
427000
3000
tipare të fytyrës, ngjyra e lëkurës, struktura e flokut--
07:25
are not determined by single genes with big effects,
167
430000
4000
nuk përcaktohen nga gjene të vetme me efekt të madh,
07:29
but are determined by many different genetic variants
168
434000
3000
por në fakt, përcaktohen nga variantë gjenetik të ndryshëm
07:32
that seem to vary in frequency
169
437000
2000
që duket se ndryshojnë në shpeshtësi
07:34
between different parts of the world.
170
439000
2000
midis pjesëve të ndryshme të botës.
07:36
There is another thing with those traits
171
441000
3000
Ka edhe diçka tjetër me këto tipare
07:39
that we so easily observe in each other
172
444000
3000
që ne i dallojmë kaq lehtësisht tek njeri tjetri
07:42
that I think is worthwhile to consider,
173
447000
2000
që ia vlen t'a marrim në konsideratë,
07:44
and that is that, in a very literal sense,
174
449000
3000
dhe ajo është se, në një kuptim të drejtëpërdrejtë,
07:47
they're really on the surface of our bodies.
175
452000
3000
këto shenja janë në sipërfaqen e trupit tonë.
07:50
They are what we just said --
176
455000
2000
Ato janë ashtu siç thamë--
07:52
facial features, hair structure, skin color.
177
457000
3000
tipare të fytyrës, strukturë floku, ngjyrë lëkure.
07:55
There are also a number of features
178
460000
2000
Ekzistojnë gjithashtu një numër tiparesh
07:57
that vary between continents like that
179
462000
2000
që variojnë midis kontinenteve, si mënyra se si
07:59
that have to do with how we metabolize food that we ingest,
180
464000
4000
metabolizojmë ushqimin që hamë,
08:03
or that have to do
181
468000
2000
apo se si
08:05
with how our immune systems deal with microbes
182
470000
3000
sistemi yne imunitar përballon mikrobet
08:08
that try to invade our bodies.
183
473000
2000
që mundohen të pushtojnë trupin tonë.
08:10
But so those are all parts of our bodies
184
475000
2000
Por këto janë gjithë pjesët e trupit tonë
08:12
where we very directly interact with our environment,
185
477000
3000
ku ne bashkëveprojmë me mjedisin përreth,
08:15
in a direct confrontation, if you like.
186
480000
4000
në një konfrontim të drejtpërdrejtë, po të doni.
08:19
It's easy to imagine
187
484000
2000
Është e lehtë të imagjinojmë
08:21
how particularly those parts of our bodies
188
486000
2000
sesi veçanërisht këto pjesë të trupit tonë
08:23
were quickly influenced by selection from the environment
189
488000
3000
u ndikuan shpejt nga seleksionimi mjedisor
08:26
and shifted frequencies of genes
190
491000
2000
dhe ndryshuan shpeshtësine e gjeneve
08:28
that are involved in them.
191
493000
2000
që janë të përfshira në to.
08:30
But if we look on other parts of our bodies
192
495000
3000
Por, nëse shohim pjesë të tjera të trupit,
08:33
where we don't directly interact with the environment --
193
498000
2000
pjesë që nuk kanë bashkëvepruar direkt me mjedisin--
08:35
our kidneys, our livers, our hearts --
194
500000
3000
veshka, zemra apo mëlçia--
08:38
there is no way to say,
195
503000
2000
nuk ekziston ndonjë mënyrë të themi,
08:40
by just looking at these organs,
196
505000
2000
vetëm duke shikuar këto organe,
08:42
where in the world they would come from.
197
507000
3000
të përcaktojmë se nga ç'pjesë e botës janë.
08:46
So there's another interesting thing
198
511000
2000
Një tjetër gjë interesante del prej kësaj
08:48
that comes from this realization
199
513000
3000
dhe është fakti se
08:51
that humans have a recent common origin in Africa,
200
516000
4000
njerëzit kanë një origjinë të përbashkët në Afrikë,
08:55
and that is that when those humans emerged
201
520000
3000
dhe kur filluan të shfaqen
08:58
around 100,000 years ago or so,
202
523000
2000
para 100 mijë vitesh, apo diçka e ngjashme,
09:00
they were not alone on the planet.
203
525000
2000
ata nuk ishin vetëm në planet.
09:02
There were other forms of humans around,
204
527000
3000
Kishte edhe forma të tjera humanoidësh rreth e qark,
09:05
most famously perhaps, Neanderthals --
205
530000
3000
një prej më të famshmëve, ndoshta, neandertali--
09:08
these robust forms of humans,
206
533000
2000
këto forma të bëshme njerëzish,
09:10
compared to the left here
207
535000
2000
krahasuar me pjesën e majtë këtu
09:12
with a modern human skeleton on the right --
208
537000
4000
me një skelet modern njerëzor në të djathtë--
09:16
that existed in Western Asia and Europe
209
541000
3000
që ka ekzistuar në Azinë Perëndimore dhe Evropë
09:19
since several hundreds of thousands of years.
210
544000
2000
prej disa qindra mijëra vjetësh.
09:21
So an interesting question is,
211
546000
2000
Kështu na lind një pyetje interesante,
09:23
what happened when we met?
212
548000
2000
çfarë ndodhi kur u takuam?
09:25
What happened to the Neanderthals?
213
550000
2000
Çfarë i ndodhi neandertalëve?
09:27
And to begin to answer such questions,
214
552000
2000
Dhe për t'i dhënë përgjigje pyetjeve të tilla,
09:29
my research group -- since over 25 years now --
215
554000
4000
grupi im kërkimor--tashmë prej 25 vjetësh--
09:33
works on methods to extract DNA
216
558000
2000
punon për metodologji të nxjerrjes së ADN-së
09:35
from remains of Neanderthals
217
560000
2000
prej mbetjeve të neandertalëve
09:37
and extinct animals
218
562000
2000
dhe kafshëve të zhdukura
09:39
that are tens of thousands of years old.
219
564000
3000
që janë dhjetëra mijëra vjeçare.
09:42
So this involves a lot of technical issues
220
567000
3000
Kjo përmban një sërë çështjesh teknike
09:45
in how you extract the DNA,
221
570000
2000
se si nxirret kjo ADN,
09:47
how you convert it to a form you can sequence.
222
572000
3000
se si kjo mund të konvertohet në një format të sekuencueshëm.
09:50
You have to work very carefully
223
575000
2000
Duhet të punosh me shumë kujdes
09:52
to avoid contamination of experiments
224
577000
3000
për të shmangur kontaminimin e eksperimenteve
09:55
with DNA from yourself.
225
580000
3000
me vetë ADN-në tonë.
09:58
And this then, in conjunction with these methods
226
583000
3000
Së bashku me të tjera çështje si kjo, duke i shtuar dhe metodat
10:01
that allow very many DNA molecules to be sequenced very rapidly,
227
586000
4000
që lejojnë sekuencimin e shpejtë të shumë molekulave ADN-je
10:05
allowed us last year
228
590000
2000
na lejuan që vitin e kaluar
10:07
to present the first version of the Neanderthal genome,
229
592000
3000
të prezantonim versionin e parë të gjenomit të Neandertalit
10:10
so that any one of you
230
595000
2000
në të tillë formë ku secili prej jush
10:12
can now look on the Internet, on the Neanderthal genome,
231
597000
2000
mund të shohë në internet, prej gjenomit neandertal,
10:14
or at least on the 55 percent of it
232
599000
3000
të paktën 55 përqind të tij
10:17
that we've been able to reconstruct so far.
233
602000
3000
prej asaj që kemi arrirë të rindërtojmë deri më tani.
10:20
And you can begin to compare it to the genomes
234
605000
2000
Pas kësaj, kjo mund të krahasohet me gjenome
10:22
of people who live today.
235
607000
3000
të njerëzve që jetojnë sot.
10:25
And one question
236
610000
2000
Dhe një pyetje
10:27
that you may then want to ask
237
612000
2000
që mund të doni të pyesni
10:29
is, what happened when we met?
238
614000
2000
është, çfarë ndodhi kur u takuam?
10:31
Did we mix or not?
239
616000
2000
U përziemë apo jo?
10:33
And the way to ask that question
240
618000
2000
Mënyra se si t'a pyesim këtë pyetje
10:35
is to look at the Neanderthal that comes from Southern Europe
241
620000
3000
është të shohim neandertalët që vijnë prej Evropës Jugore
10:38
and compare it to genomes
242
623000
2000
dhe t'a krahasojmë me gjenomet
10:40
of people who live today.
243
625000
2000
e njerëzve që jetojnë sot.
10:42
So we then look
244
627000
2000
Më pas shohim
10:44
to do this with pairs of individuals,
245
629000
2000
t'a bëjmë këtë me çifte individësh
10:46
starting with two Africans,
246
631000
2000
duke filluar me dy afrikanë,
10:48
looking at the two African genomes,
247
633000
2000
duke parë dy gjenomet afrikanë,
10:50
finding places where they differ from each other,
248
635000
3000
gjejmë pozicionet ku këta gjenome ndryshojnë nga njëri tjetri,
10:53
and in each case ask: What is a Neanderthal like?
249
638000
3000
dhe për çdo rast pyesim: Si është Nendertali në lidhje me këta?
10:56
Does it match one African or the other African?
250
641000
3000
I ngjan këtij afrikani apo tjetrit më shumë?
10:59
We would expect there to be no difference,
251
644000
3000
Ne presim që të të mos ketë diferenca,
11:02
because Neanderthals were never in Africa.
252
647000
2000
duke qenë se neandërtalët nuk kanë jetuar ndonjëherë në Afrikë.
11:04
They should be equal, have no reason to be closer
253
649000
3000
Duhet të jenë njëlloj, nuk ka arsye që të jetë më e ngjashme
11:07
to one African than another African.
254
652000
3000
me një afrikan se me afrikanin tjetër.
11:10
And that's indeed the case.
255
655000
2000
Në fakt kështu është.
11:12
Statistically speaking, there is no difference
256
657000
2000
Nga ana statistikore, nuk ka asnjë ndryshim
11:14
in how often the Neanderthal matches one African or the other.
257
659000
4000
se sa herë neandertali përket me një afrikan sesa me tjetrin.
11:18
But this is different
258
663000
2000
Kjo është ndryshe
11:20
if we now look at the European individual and an African.
259
665000
4000
kur ne shohim një individ evropian dhe një afrikan.
11:24
Then, significantly more often,
260
669000
3000
Kësaj here, në sasi të konsiderueshme,
11:27
does a Neanderthal match the European
261
672000
2000
neandertali i ngjan më shumë evropianit
11:29
rather than the African.
262
674000
2000
sesa afrikanit.
11:31
The same is true if we look at a Chinese individual
263
676000
3000
E njëjta gjë ndodh edhe kur krahasojmë një individ kinez
11:34
versus an African,
264
679000
2000
me një afrikan,
11:36
the Neanderthal will match the Chinese individual more often.
265
681000
4000
neandertali do të përkojë me kinezin më shpesh.
11:40
This may also be surprising
266
685000
2000
Kjo duket befasuese
11:42
because the Neanderthals were never in China.
267
687000
2000
duke qenë se neandertalët nuk kanë qenë ndonjëherë në Kinë.
11:44
So the model we've proposed to explain this
268
689000
4000
Kështu që modeli që ne propozuam për të shpjeguar këtë
11:48
is that when modern humans came out of Africa
269
693000
2000
është se kur njerëzit modernë dolën prej Afrikës
11:50
sometime after 100,000 years ago,
270
695000
3000
diku 100 mijë vite më parë,
11:53
they met Neanderthals.
271
698000
2000
ata u takuan me neandertalët.
11:55
Presumably, they did so first in the Middle East,
272
700000
3000
Me sa duket, ata u takuan në Lindjen e Mesme
11:58
where there were Neanderthals living.
273
703000
2000
ku kishte neandertalë që jetonin.
12:00
If they then mixed with each other there,
274
705000
2000
Nëse këta u përzienë me njëri tjetrin aty,
12:02
then those modern humans
275
707000
2000
dhe këta njerëz modernë
12:04
that became the ancestors
276
709000
2000
që u bënë paraardhësit
12:06
of everyone outside Africa
277
711000
2000
e kujtdo jashtë Afrike,
12:08
carried with them this Neanderthal component in their genome
278
713000
3000
morën me vete këtë komponent të neandertalit në gjenomin e tyre
12:11
to the rest of the world.
279
716000
2000
në pjesët e tjera të botës.
12:13
So that today, the people living outside Africa
280
718000
3000
Prej kësaj, njerëzit që jetojnë sot jashtë Afrikës
12:16
have about two and a half percent of their DNA
281
721000
3000
kanë rreth dy, dy e gjysëm përqind të ADN-së së tyre
12:19
from Neanderthals.
282
724000
2000
prej neandertalëve.
12:21
So having now a Neanderthal genome
283
726000
3000
Duke patur tashmë një gjenom neandertal
12:24
on hand as a reference point
284
729000
2000
në dorë si një pikë referimi
12:26
and having the technologies
285
731000
2000
dhe duke patur teknologjitë
12:28
to look at ancient remains
286
733000
2000
për të parë mbetjet antike
12:30
and extract the DNA,
287
735000
2000
dhe ekstraktimin e ADN-së,
12:32
we can begin to apply them elsewhere in the world.
288
737000
4000
ne mund t'i aplikojmë këto diku tjetër nëpër botë.
12:36
And the first place we've done that is in Southern Siberia
289
741000
3000
Vendi i parë që e bëmë këtë ishte Siberia Jugore
12:39
in the Altai Mountains
290
744000
2000
në malet Altai
12:41
at a place called Denisova,
291
746000
2000
në një vend të quajtur Denisova,
12:43
a cave site in this mountain here,
292
748000
2000
një vendqendrim shpellash atje,
12:45
where archeologists in 2008
293
750000
3000
ku në 2008-ën, arkeologët
12:48
found a tiny little piece of bone --
294
753000
2000
gjetën një pjesë të vockël të një kocke--
12:50
this is a copy of it --
295
755000
2000
kjo është një kopje e saj--
12:52
that they realized came from the last phalanx
296
757000
4000
të cilën e kuptuan që ishte prej falangës së fundit
12:56
of a little finger of a pinky of a human.
297
761000
3000
të gishtit të vogël të një njeriu.
12:59
And it was well enough preserved
298
764000
2000
Kjo ishte e ruajtur mjaftueshëm mirë
13:01
so we could determine the DNA from this individual,
299
766000
3000
kështu që ne mundëm të përcaktonim ADN-në e këtij individi,
13:04
even to a greater extent
300
769000
2000
në sasi edhe më të madhe
13:06
than for the Neanderthals actually,
301
771000
2000
se ajo e neandertalit, në fakt,
13:08
and start relating it to the Neanderthal genome
302
773000
2000
dhe filluam ta krahasojmë atë me gjenomin e neandertalit
13:10
and to people today.
303
775000
3000
dhe të njerëzve të sotëm.
13:13
And we found that this individual
304
778000
2000
Zbuluam se ky individ
13:15
shared a common origin for his DNA sequences
305
780000
3000
ndante të njëjtën origjinë të sekuencës së ADN-së
13:18
with Neanderthals around 640,000 years ago.
306
783000
4000
me neandertalët diku tek 640 mijë vite më parë.
13:22
And further back, 800,000 years ago
307
787000
3000
Akoma më tej, 800 mijë vite më parë
13:25
is there a common origin
308
790000
2000
kishte të njëjtën origjinë
13:27
with present day humans.
309
792000
2000
me njerëzit e sotëm.
13:29
So this individual comes from a population
310
794000
2000
Kështu, ky individ vjen prej një popullate
13:31
that shares an origin with Neanderthals,
311
796000
3000
që ndan origjinën me neandertalët
13:34
but far back and then have a long independent history.
312
799000
3000
shumë kohë më parë, dhe pas kësaj ka një histori të gjatë të pavarur.
13:37
We call this group of humans,
313
802000
2000
Ne i quajmë këta njerëz,
13:39
that we then described for the first time
314
804000
2000
që ne i përshkruam për herë ta parë
13:41
from this tiny, tiny little piece of bone,
315
806000
2000
prej kësaj kocke kaq të vockël,
13:43
the Denisovans,
316
808000
2000
Denisovanë,
13:45
after this place where they were first described.
317
810000
3000
prej vendit ku u përshkruan për herë të parë.
13:48
So we can then ask for Denisovans
318
813000
3000
Ne mund të bëjmë të njëjtat pyetje për denisovanët
13:51
the same things as for the Neanderthals:
319
816000
2000
ashtu siç edhe për neandertalët:
13:53
Did they mix with ancestors of present day people?
320
818000
4000
A u përzienë me parardhësit e njerëzve të sotëm?
13:57
If we ask that question,
321
822000
2000
Nëse e bëjmë këtë pyetje,
13:59
and compare the Denisovan genome
322
824000
2000
dhe krahasojmë gjenomin denisovan
14:01
to people around the world,
323
826000
2000
me atë të njerëzve nëpër botë,
14:03
we surprisingly find
324
828000
2000
çuditërisht zbulojmë se
14:05
no evidence of Denisovan DNA
325
830000
2000
nuk ka evidencë të ADN-së denisovane
14:07
in any people living even close to Siberia today.
326
832000
5000
në asnjë njeri qoftë edhe afër Siberisë në ditët e sotme.
14:12
But we do find it in Papua New Guinea
327
837000
2000
Por, gjejmë ngjashmëri me njerëz në Papua New Guinea
14:14
and in other islands in Melanesia and the Pacific.
328
839000
4000
dhe në ishuj të tjerë në Melanezi dhe Paqësor.
14:18
So this presumably means
329
843000
2000
Kjo duket se do të thotë
14:20
that these Denisovans had been more widespread in the past,
330
845000
3000
që denisovanët kanë qenë më të përhapur në të shkuarën,
14:23
since we don't think that the ancestors of Melanesians
331
848000
3000
duke qenë se nuk mendojmë që parardhësit e Melanezianëve
14:26
were ever in Siberia.
332
851000
2000
kanë qenë ndonjëherë në Siberi.
14:28
So from studying
333
853000
2000
Nga studimi
14:30
these genomes of extinct humans,
334
855000
3000
i këtyre njerëzve të zhdukur,
14:33
we're beginning to arrive at a picture of what the world looked like
335
858000
3000
po arrijmë të vizatojmë se si bota ka qenë dikur
14:36
when modern humans started coming out of Africa.
336
861000
3000
kur njerëzit modernë filluan të dalin prej Afrikës.
14:39
In the West, there were Neanderthals;
337
864000
3000
Në perëndim, ishin neandertalët;
14:42
in the East, there were Denisovans --
338
867000
2000
Në lindje, denisovanët--
14:44
maybe other forms of humans too
339
869000
2000
ndoshta edhe forma të tjera njerëzish gjithashtu
14:46
that we've not yet described.
340
871000
2000
të cilat ende si kemi zbuluar.
14:48
We don't know quite where the borders between these people were,
341
873000
3000
Ne ende se dimë se ku ishin kufijtë midis tyre,
14:51
but we know that in Southern Siberia,
342
876000
2000
por dimë që në Siberinë Jugore,
14:53
there were both Neanderthals and Denisovans
343
878000
2000
kishte edhe neandertalë edhe denisovanë
14:55
at least at some time in the past.
344
880000
3000
të paktën për një periudhë kohe në të shkuarën.
14:58
Then modern humans emerged somewhere in Africa,
345
883000
3000
Më pas njerëzit modernë u shfaqën diku në Afrikë,
15:01
came out of Africa, presumably in the Middle East.
346
886000
3000
dolën prej saj, me sa duket në Lindjen e Mesme.
15:04
They meet Neanderthals, mix with them,
347
889000
3000
Ata u takuan me neandertalët, u përzienë me ta,
15:07
continue to spread over the world,
348
892000
3000
vazhduan të shpërndahen nëpër botë,
15:10
and somewhere in Southeast Asia,
349
895000
3000
dhe diku në Azinë Juglindore,
15:13
they meet Denisovans and mix with them
350
898000
2000
ata takuan denisovanët dhe u përzienë edhe me këta
15:15
and continue on out into the Pacific.
351
900000
3000
dhe vazhduan nëpër Paqësor.
15:18
And then these earlier forms of humans disappear,
352
903000
3000
Më pas këto forma të hershme njerëzore u zhdukën,
15:21
but they live on a little bit today
353
906000
3000
por jetojnë pak edhe sot
15:24
in some of us --
354
909000
2000
në disa prej nesh--
15:26
in that people outside of Africa have two and a half percent of their DNA
355
911000
3000
në atë që njerëzit jashtë Afrike kanë 2,5 përqind të ADN-së së tyre
15:29
from Neanderthals,
356
914000
2000
prej neandertalëve,
15:31
and people in Melanesia
357
916000
2000
dhe njerëzit në Melanezi
15:33
actually have an additional five percent approximately
358
918000
3000
kanë afërsisht 5 përqind ADN-je
15:36
from the Denisovans.
359
921000
3000
prej denisovanëve.
15:39
Does this then mean that there is after all
360
924000
2000
A do të thotë kjo, se, pas të gjithash
15:41
some absolute difference
361
926000
2000
ka disa ndryshime absolute
15:43
between people outside Africa and inside Africa
362
928000
3000
midis njerëzve brenda Afrike dhe jashtë saj
15:46
in that people outside Africa
363
931000
2000
në atë që njerëzit jashtë Afrikës
15:48
have this old component in their genome
364
933000
2000
kanë këtë komponent të vjetër në gjenomin e tyre
15:50
from these extinct forms of humans,
365
935000
2000
prej këtyre formave të zhdukura njerëzish,
15:52
whereas Africans do not?
366
937000
2000
ndërsa afrikanët se kanë?
15:54
Well I don't think that is the case.
367
939000
3000
Epo, s'mendoj se ky është rasti.
15:57
Presumably, modern humans
368
942000
2000
Duket se, njerëzit modernë
15:59
emerged somewhere in Africa.
369
944000
2000
u shfaqën diku në Afrikë.
16:01
They spread across Africa also, of course,
370
946000
3000
Ata u shpërndanë edhe nëpër Afrikë
16:04
and there were older, earlier forms of humans there.
371
949000
3000
dhe aty kishte forma më të vjetra njerëzish gjithashtu.
16:07
And since we mixed elsewhere,
372
952000
2000
Dhe meqënëse u përziemë tjetërkund,
16:09
I'm pretty sure that one day,
373
954000
2000
jam i sigurtë se një ditë,
16:11
when we will perhaps have a genome
374
956000
2000
kur ndoshta do të kemi një gjenom
16:13
of also these earlier forms in Africa,
375
958000
2000
të këtyre formave të vjetra afrikane,
16:15
we will find that they have also mixed
376
960000
2000
ne do të zbulojmë se edhe ata u përzienë
16:17
with early modern humans in Africa.
377
962000
3000
me njerëzit e hershëm modernë në Afrikë.
16:21
So to sum up,
378
966000
2000
Për t'a përmbledhur,
16:23
what have we learned from studying genomes
379
968000
2000
çfarë kemi mësuar duke studiar gjenomet
16:25
of present day humans
380
970000
2000
e njerëzve të ditëve tona
16:27
and extinct humans?
381
972000
2000
dhe atyre të zhdukur?
16:29
We learn perhaps many things,
382
974000
2000
Kemi mësuar shumë gjëra,
16:31
but one thing that I find sort of important to mention
383
976000
5000
por është e rëndësishm të përmendim një
16:36
is that I think the lesson is that we have always mixed.
384
981000
3000
që është se ne gjithmonë jemi përzierë.
16:39
We mixed with these earlier forms of humans,
385
984000
2000
Ne u përziemë me këto forma të hershme njerëzish,
16:41
wherever we met them,
386
986000
2000
kudo ku i takuam,
16:43
and we mixed with each other ever since.
387
988000
4000
dhe u pëziemë me njeri tjetrin prejandej.
16:47
Thank you for your attention.
388
992000
2000
Faleminderit për vëmendjen tuaj.
16:49
(Applause)
389
994000
6000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Svante Pääbo - GeneticistSvante Pääbo explores human genetic evolution by analyzing DNA extracted from ancient sources, including mummies, an Ice Age hunter and the bone fragments of Neanderthals.
Why you should listen
Svante Pääbo's research on the DNA of human and nonhuman primates has exposed the key genetic changes that transformed our grunting ape-like ancestors into the charming latte-sipping humans we are today. As a director at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology in Leipzig, Germany, Pääbo and his team developed a technique of isolating and sequencing the DNA of creatures long extinct, using a variety of fragile, ancient source material from Homo sapiens and other human species.
His work shows that all humans trace their ancestry to a small population of Africans who later spread out across the world. We’ve also learned that Neanderthals, the short stocky hunters who disappeared 30,000 years ago, mated with the more modern human species and left their imprint deep within our genome. In 2007, Time named the Swedish biologist one of the 100 Most Influential People in the World for his work.
He says: "Neanderthals are not totally extinct. In some of us they live on, a little bit."
Svante Pääbo | Speaker | TED.com