TED2017
Elizabeth Blackburn: The science of cells that never get old
ئیلیزابێس بلاکبێرن: زانستی خانەکان کە قەت کۆن نابێت
Filmed:
Readability: 4.7
1,957,519 views
چی وادەکات لەشمان پیربێت.. پێستمان چرچ بێت، و قژمان سپی بێت، و کۆئەندامی بەرگریمان لاواز بێت؟ زیندەوەرزان ئیلیزابێس بلاکبێرن خەڵاتێکی نۆبڵی بردووە بۆ کارەکانی بۆ دۆزینەوەی وەڵامەکە، بە دۆزینەوەی تێلۆمیرەیز: ئەنزیمێکە کە سەری کۆتایی کرۆمۆسۆمەکان نوێدەکاتەوە، کە دەشکێت کاتێک خانەکان دابەش دەبن. زیاتر بزانن لەسەر توێژینەوە نوێکەی بلاکبێرن -- لەگەڵ ئەوەشدا کە چۆن دەتوانین کۆنترۆڵی پیربوون بکەین.
Elizabeth Blackburn - Molecular biologist
Elizabeth Blackburn won a Nobel Prize for her pioneering work on telomeres and telomerase, which may play central roles in how we age. She is president of the Salk Institute and author of the New York Times Best Seller, "The Telomere Effect." Full bio
Elizabeth Blackburn won a Nobel Prize for her pioneering work on telomeres and telomerase, which may play central roles in how we age. She is president of the Salk Institute and author of the New York Times Best Seller, "The Telomere Effect." Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Where does the end begin?
0
1484
1932
کۆتایی لەکوێوە دەستپێدەکات؟
00:15
Well, for me, it all began
with this little fellow.
with this little fellow.
1
3440
3240
بۆ من، هەمووی لەم
شتە بچووکەوە دەستپێدەکات.
شتە بچووکەوە دەستپێدەکات.
00:20
This adorable organism --
2
8240
1416
ئەم بوونەوەرە ڕۆح سوکە --
00:21
well, I think it's adorable --
3
9680
1456
بەلای منەوە ڕۆح سوکە --
00:23
is called Tetrahymena
and it's a single-celled creature.
and it's a single-celled creature.
4
11160
4016
پێی دەوترێت تێتراهامینیا و
بوونەوەرێکی تاک خانەییە.
بوونەوەرێکی تاک خانەییە.
00:27
It's also been known as pond scum.
5
15200
1896
هەروەها ناسراویشە بە گەنگی حەوز.
00:29
So that's right, my career
started with pond scum.
started with pond scum.
6
17120
3720
کەواتە بەڵێ، من کارەکەم
لە گەنگی حەوزەوە دەستیپێکرد.
لە گەنگی حەوزەوە دەستیپێکرد.
00:33
Now, it was no surprise
I became a scientist.
I became a scientist.
7
21680
3056
ئێستا، جێی سەرسوڕمان نییە
کە بووم بە زانایەک.
کە بووم بە زانایەک.
00:36
Growing up far away from here,
8
24760
2096
کە لە شوێنێکی دوور گەورە بووم،
00:38
as a little girl I was deadly curious
9
26880
2896
بە منداڵی زۆر بە حەسرەت بووم
00:41
about everything alive.
10
29800
1976
دەربارەی هەموو شتێکی زیندوو.
00:43
I used to pick up lethally poisonous
stinging jellyfish and sing to them.
stinging jellyfish and sing to them.
11
31800
4640
زۆرجار ماسییە لیقەی ژەهراوی کوشندەم
هەڵدەگرتەوە و گۆرانیم بۆ دەوتن.
هەڵدەگرتەوە و گۆرانیم بۆ دەوتن.
00:49
And so starting my career,
12
37800
2816
بۆیە لە سەرەتای دەستپێکردندا،
00:52
I was deadly curious
about fundamental mysteries
about fundamental mysteries
13
40640
3376
زۆر بە حەسرەت بووم دەربارەی
نەزانراوە سەرەکییەکانی
نەزانراوە سەرەکییەکانی
00:56
of the most basic building blocks of life,
14
44040
3336
سەرەکیترین بەردی بناغەکانی ژیان، و
00:59
and I was fortunate to live in a society
where that curiosity was valued.
where that curiosity was valued.
15
47400
5696
خۆشبەخت بووم لە کۆمەڵگایەک
ژیام کە ئەو حەسرەتە بەرز دەنرخێنرا تیایدا.
ژیام کە ئەو حەسرەتە بەرز دەنرخێنرا تیایدا.
01:05
Now, for me, this little
pond scum critter Tetrahymena
pond scum critter Tetrahymena
16
53120
2576
ئێستا بۆ من، ئەم گەنگی
حەوزە کە پێی دەوترێ تێتراهامینا
حەوزە کە پێی دەوترێ تێتراهامینا
01:07
was a great way to study
the fundamental mystery
the fundamental mystery
17
55720
2296
ڕێگایەکی باش بوو بۆ لێکۆڵینەوە
لەسەر ئەو نەزانراوە سەرەکییانەی
لەسەر ئەو نەزانراوە سەرەکییانەی
01:10
I was most curious about:
18
58040
2056
زۆر حەزم بە زانینیان دەکرد:
01:12
those bundles of DNA
in our cells called chromosomes.
in our cells called chromosomes.
19
60120
4375
ئەو گورزە دی ئێن ئەیانەی خانەکانمان
کە پێیان دەوترێت کرۆمۆسۆمەکان. و
کە پێیان دەوترێت کرۆمۆسۆمەکان. و
01:16
And it was because I was curious
about the very ends of chromosomes,
about the very ends of chromosomes,
20
64519
6417
بە تایبەتیش زۆر بە حەسرەت بووم بۆ
زانین لەسەر کۆتاییەکانی کرۆمۆسۆمەکان،
زانین لەسەر کۆتاییەکانی کرۆمۆسۆمەکان،
01:22
known as telomeres.
21
70960
2016
ناسراو بە تێلۆمیرەکان.
01:25
Now, when I started my quest,
22
73000
2696
ئێستا، کە دەستم بە ئامانجەکەم کرد،
01:27
all we knew was that they helped
protect the ends of chromosomes.
protect the ends of chromosomes.
23
75720
3896
هەموو ئەوەی دەمانزانی ئەوەیە کە
ئەمانە کۆتایی کرۆمۆسۆمەکان دەپارێزن.
ئەمانە کۆتایی کرۆمۆسۆمەکان دەپارێزن.
01:31
It was important when cells divide.
24
79640
1696
گرنگیان هەیە لەکاتی دابەشبوونی خانەکان.
01:33
It was really important,
25
81360
1376
بەڕاستی گرنگ بوون،
01:34
but I wanted to find out
what telomeres consisted of,
what telomeres consisted of,
26
82760
4096
بەڵام ویستم بزانم تێلۆمیرەکان
لە چ شتێک پێکهاتوون، و
لە چ شتێک پێکهاتوون، و
01:38
and for that, I needed a lot of them.
27
86880
2776
بۆ ئەوە پێویستم بە زۆر بوو.
01:41
And it so happens
that cute little Tetrahymena
that cute little Tetrahymena
28
89680
2576
بە ڕێکەوتیش ئەم تێتراهامینانە
01:44
has a lot of short linear chromosomes,
29
92280
3016
کرۆمۆسۆمی ڕێک و کورتی زۆرە،
01:47
around 20,000,
30
95320
1616
نزیکەی ٢٠,٠٠٠ دانە.
01:48
so lots of telomeres.
31
96960
1360
کەواتە تێلۆمیری زۆری دەبێت. و
01:51
And I discovered that telomeres
consisted of special segments
consisted of special segments
32
99200
4696
بۆم دەرکەوت کە تێلۆمیرەکان
پێکهاتوون لە پارچەی تایبەتی
پێکهاتوون لە پارچەی تایبەتی
01:55
of noncoding DNA right
at the very ends of chromosomes.
at the very ends of chromosomes.
33
103920
3696
دی ئێن ئەیەک کە فرمان دەرناکات
لە کۆتاییەکانی کرۆمۆسۆمەکاندا.
لە کۆتاییەکانی کرۆمۆسۆمەکاندا.
01:59
But here's a problem.
34
107640
2176
بەڵام کێشەیەک هەیە.
02:01
Now, we all start life as a single cell.
35
109840
2816
هەموو لە یەک خانەوە ژیانمان دەستپێدەکات.
02:04
It multiples to two.
Two becomes four. Four becomes eight,
Two becomes four. Four becomes eight,
36
112680
2736
دابەش دەبێت بۆ دوو. دووان دەبێت
بە چوار. چواریش بە هەشت، و
بە چوار. چواریش بە هەشت، و
02:07
and on and on to form
the 200 million billion cells
the 200 million billion cells
37
115440
3216
بەردەوام و بەردەوام دەبێت تا
دەگاتە ٢٠٠ ملیۆن ملیار خانە
دەگاتە ٢٠٠ ملیۆن ملیار خانە
02:10
that make up our adult body.
38
118680
1640
کە لەشی کەسێکی پێگەشتوو پێکدەهێنێت. و
02:12
And some of those cells
have to divide thousands of times.
have to divide thousands of times.
39
120960
3880
هەندێک لەو خانانەش پێویستە
هەزارەها جار دابەش ببن.
هەزارەها جار دابەش ببن.
02:17
In fact, even as I stand here before you,
40
125640
2856
ڕاستییەکەی، لەکاتێکدا کە من
لێرە لەبەردەمتان وەستاوم،
لێرە لەبەردەمتان وەستاوم،
02:20
all throughout my body,
cells are furiously replenishing
cells are furiously replenishing
41
128520
3096
لە تەواوی لەشمدا، خانەکان
بە بەردەوامی خۆیان نوێدەکەنەوە،
بە بەردەوامی خۆیان نوێدەکەنەوە،
02:23
to, well, keep me
standing here before you.
standing here before you.
42
131640
2520
بۆ ئەوەی بتوانم ئاوا
لەبەردەمی ئێوەدا بووەستم.
لەبەردەمی ئێوەدا بووەستم.
02:27
So every time a cell divides,
all of its DNA has to be copied,
all of its DNA has to be copied,
43
135040
4456
بۆیە هەرجارێک خانەیەک دابەش دەبێت،
پێویستە هەموو دی ئێن ئەیەکانی کۆپی بکرێن،
پێویستە هەموو دی ئێن ئەیەکانی کۆپی بکرێن،
02:31
all of the coding DNA
inside of those chromosomes,
inside of those chromosomes,
44
139520
2616
هەموو دی ئێن ئەیەکانی
زانیاریان لەسەرە لەو کرۆمۆسۆمانەدا،
زانیاریان لەسەرە لەو کرۆمۆسۆمانەدا،
02:34
because that carries
the vital operating instructions
the vital operating instructions
45
142160
4536
چونکە ئەوە زانیاری کارپێکردنی
هەستیاری لەسەرە
هەستیاری لەسەرە
02:38
that keep our cells in good working order,
46
146720
3016
کە وا دەکات خانەکانمان
بە باشی و کاری خۆیان بکەن،
بە باشی و کاری خۆیان بکەن،
02:41
so my heart cells can keep a steady beat,
47
149760
4656
بۆ ئەوەی خانەکانی دڵم بە ڕێکی لێبدەن،
02:46
which I assure you
they're not doing right now,
they're not doing right now,
48
154440
2216
کە دڵنیاتان ئەکەمەوە
لە ئێستایا وا نین، و
لە ئێستایا وا نین، و
02:48
and my immune cells
49
156680
2896
خانەکانی بەرگری لەشیشم
02:51
can fight off bacteria and viruses,
50
159600
4896
بەرەنگاری بەکتریا و ڤایرۆس ببنەوە، و
02:56
and our brain cells
can save the memory of our first kiss
can save the memory of our first kiss
51
164520
4856
خانەکانی مێشکیشم بتوانن
یادەوەری یەکەم ماچمان هەڵگرن و
یادەوەری یەکەم ماچمان هەڵگرن و
03:01
and keep on learning throughout life.
52
169400
2480
بەدرێژایی تەمەن بەردەوام بن لە فێربوون.
03:04
But there is a glitch
in the way DNA is copied.
in the way DNA is copied.
53
172520
4816
بەڵام هەڵەیەکی بچووکی هەستیار
هەیە لە کۆپیکردنی دی ئێن ئەیدا.
هەیە لە کۆپیکردنی دی ئێن ئەیدا.
03:09
It is just one of those facts of life.
54
177360
2856
تەنیا یەکێکە لەو ڕاستییانەی ژیان.
03:12
Every time the cell divides
and the DNA is copied,
and the DNA is copied,
55
180240
3376
هەر جارێک خانەکە دابەشدەبێت و
دی ئێن ئەیەکە کۆپی دەکرێت،
دی ئێن ئەیەکە کۆپی دەکرێت،
03:15
some of that DNA from the ends
gets worn down and shortened,
gets worn down and shortened,
56
183640
4016
هەندێک لە دی ئێن ئەی بەشی کۆتاییەکان
لێدەبنەوە و کورت دەبنەوە، و
لێدەبنەوە و کورت دەبنەوە، و
03:19
some of that telomere DNA.
57
187680
2296
هەندێک لەوە تێلۆمیرەکانە.
03:22
And think about it
58
190000
2176
بیریشی لێبکەنەوە
03:24
like the protective caps
at the ends of your shoelace.
at the ends of your shoelace.
59
192200
3456
وەک لاسیکەکەی سەری قەیتانەکان
ئەپارێزێت و ناهێڵێ شی ببنەوە.
ئەپارێزێت و ناهێڵێ شی ببنەوە.
03:27
And those keep the shoelace,
or the chromosome, from fraying,
or the chromosome, from fraying,
60
195680
5536
ئەوانەش قەیتانەکان یان کرۆمۆسۆمەکان
دەپارێزن لەوەی کە شی ببنەوە، و
دەپارێزن لەوەی کە شی ببنەوە، و
03:33
and when that tip
gets too short, it falls off,
gets too short, it falls off,
61
201240
5336
کاتێک ئەو سەرە زۆر کورت دەبێتەوە
دەرئەنجام لێدەبێتەوە، و
دەرئەنجام لێدەبێتەوە، و
03:38
and that worn down telomere
sends a signal to the cells.
sends a signal to the cells.
62
206600
3680
ئەو تێلۆمیرە کورت بووەوەیەش ئاماژەیەک
دەنێرێت بۆ خانەکان.
دەنێرێت بۆ خانەکان.
03:43
"The DNA is no longer being protected."
63
211520
2016
"دی ئێن ئەیەکە چیتر پارێزراو نییە."
03:45
It sends a signal. Time to die.
64
213560
2016
ئاماژەیەک دەنێرێت. کاتی مردنە.
03:47
So, end of story.
65
215600
1456
کەواتە، کۆتایی چیرۆکەکەیە.
03:49
Well, sorry, not so fast.
66
217080
2880
ببورن، وا بەخێرایی نا.
03:53
It can't be the end of the story,
67
221120
1616
ناکرێت کۆتایی چیرۆکەکە بێت،
03:54
because life hasn't died
off the face of the earth.
off the face of the earth.
68
222760
2496
چونکە ژیان لەسەر ڕووی
زەوی نەمردووە جارێکە.
زەوی نەمردووە جارێکە.
03:57
So I was curious:
69
225280
2616
بۆیە ویستم بزانم:
03:59
if such wear and tear is inevitable,
70
227920
2096
ئەگەر ئەو لێبوونەوە و نەمانە
هیچ ڕێگەی لێنەگیرێت،
هیچ ڕێگەی لێنەگیرێت،
04:02
how on earth does Mother Nature make sure
71
230040
3216
دایکە سرووشت چۆن دڵنیادەبێتەوە لەوەی
04:05
we can keep our chromosomes intact?
72
233280
2440
بتوانین کرۆمۆسۆمەکانمان بە
پارێزراوی بهێڵینەوە؟
پارێزراوی بهێڵینەوە؟
04:08
Now, remember that little
pond scum critter Tetrahymena?
pond scum critter Tetrahymena?
73
236600
2640
ئێستا، قەوزەی تێتراهامیناتان بیرە
ئەوەی پێی دەوترێت گەنگی حەوز؟
ئەوەی پێی دەوترێت گەنگی حەوز؟
04:13
The craziest thing was,
Tetrahymena cells never got old and died.
Tetrahymena cells never got old and died.
74
241080
4560
شێتانە ترین شتی ئەوەبوو،
خانەکانی تێتراهامینا قەت پیرنابن و نامرن.
خانەکانی تێتراهامینا قەت پیرنابن و نامرن.
04:18
Their telomeres weren't shortening
as time marched on.
as time marched on.
75
246600
4800
بە تێپەڕبوونی کات تێلۆمیرەکانیان
کورت نەئەبوونەوە و بمرن.
کورت نەئەبوونەوە و بمرن.
04:25
Sometimes they even got longer.
76
253320
1776
هەندێک جار تەنانەت درێژتریش دەبوون.
04:27
Something else was at work,
77
255120
1896
شتێکی تر لە ئارایا بوو، و
04:29
and believe me, that something
was not in any textbook.
was not in any textbook.
78
257040
2960
باوەڕم پێبکەن، ئەو شتە لە
هیچ کتێبێکدا نییە.
هیچ کتێبێکدا نییە.
04:32
So working in my lab with
my extraordinary student Carol Greider --
my extraordinary student Carol Greider --
79
260680
3256
کەواتە لەکاتی ئیشکردن لە تاقیگەکەم و
لەگەڵ خوێندکارە بێوێنەکەم کارۆڵ گریدەر و
لەگەڵ خوێندکارە بێوێنەکەم کارۆڵ گریدەر و
04:35
and Carol and I shared
the Nobel Prize for this work --
the Nobel Prize for this work --
80
263960
2600
من و کارۆڵ خەڵاتی نۆبڵمان بردەوە
پێکەوە بۆ ئەم کارە --
پێکەوە بۆ ئەم کارە --
04:39
we began running experiments
81
267400
1960
دەستمان کرد بە ئەنجامدانی تاقیکردنەوە و
04:42
and we discovered
cells do have something else.
cells do have something else.
82
270200
3000
بۆمان دەرکەوت کە خانەکان
بەڕاستی شتێکی تریان هەیە.
بەڕاستی شتێکی تریان هەیە.
04:45
It was a previously undreamed-of enzyme
83
273960
2976
ئەنزیمێک پێشتر بیری لێنەکرابۆوە
04:48
that could replenish,
make longer, telomeres,
make longer, telomeres,
84
276960
3536
کە بتوانێت تێلۆمیرەکان
نوێبکاتەوە و درێژتریان بکات، و
نوێبکاتەوە و درێژتریان بکات، و
04:52
and we named it telomerase.
85
280520
2800
ناومان نا تێلۆمیرەیس. و
04:55
And when we removed
our pond scum's telomerase,
our pond scum's telomerase,
86
283840
3616
کاتێکیش تێلۆمیرەیسی قەوزەی
گەنگی حەوزمان دەرکرد،
گەنگی حەوزمان دەرکرد،
04:59
their telomeres ran down and they died.
87
287480
2440
تێلۆمیرەکانیان کورت بووە و مردن.
05:02
So it was thanks
to their plentiful telomerase
to their plentiful telomerase
88
290600
2696
کەواتە بەهۆی تێلۆمیرەیسە
زۆرەکەیانەوە بوو
زۆرەکەیانەوە بوو
05:05
that our pond scum critters never got old.
89
293320
3480
کە ئەم قەوزانە قەت پیر نەئەبوون.
05:10
OK, now, that's
an incredibly hopeful message
an incredibly hopeful message
90
298040
3280
باشە، ئێستا ئەوە پەیامێکی
تەواو هیوا بەخشە
تەواو هیوا بەخشە
05:14
for us humans to be
receiving from pond scum,
receiving from pond scum,
91
302080
3320
بۆ ئێمەی مرۆڤ کە بتوانین
لە قەوزەی گەنگی حەوزەوە وەریگرین،
لە قەوزەی گەنگی حەوزەوە وەریگرین،
05:18
because it turns out
92
306400
1256
چونکە دەرکەوتووە
05:19
that as we humans age,
our telomeres do shorten,
our telomeres do shorten,
93
307680
3816
ئێمەی مرۆڤ لەگەڵ چوون بەتەمەندا،
تێلۆمیرەکانمان کورت دەبنەوە، و
تێلۆمیرەکانمان کورت دەبنەوە، و
05:23
and remarkably,
that shortening is aging us.
that shortening is aging us.
94
311520
4016
بەشێوەیەکی بەرچاویش، ئەو
کورت بوونەوەیە پیرمان دەکات.
کورت بوونەوەیە پیرمان دەکات.
05:27
Generally speaking,
the longer your telomeres,
the longer your telomeres,
95
315560
2176
بەشێوەیەکی گشتی قسەکەین،
هەتا تێلۆمیرەکان درێژتر بن،
هەتا تێلۆمیرەکان درێژتر بن،
05:29
the better off you are.
96
317760
1240
باشترە بۆت.
05:32
It's the overshortening of telomeres
97
320640
1736
زۆر کورتبوونەوەی تێلۆمیرەکانە
05:34
that leads us to feel and see
signs of aging.
signs of aging.
98
322400
3400
دەبێتە هۆی ئەوەی هەست بە نیشانەکانی
پیربوون بکەین و بیانبینین.
پیربوون بکەین و بیانبینین.
05:38
My skin cells start to die
99
326480
1816
خانەکانی پێستم دەست دەکەن بە مردن و
05:40
and I start to see fine lines, wrinkles.
100
328320
2856
منیش وردە وردە هێڵ و چرچی
دەبینم لە پێستی خۆمدا.
دەبینم لە پێستی خۆمدا.
05:43
Hair pigment cells die.
101
331200
1840
خانەکانی ڕەنگی قژ دەمرن.
05:45
You start to see gray.
102
333480
1520
ئیتر تاڵی سپی دەبینیت.
05:47
Immune system cells die.
103
335480
1880
خانەکانی کۆئەندامی بەرگری دەمرن.
05:50
You increase your risks of getting sick.
104
338160
2696
مەترسی تووشبوون بە
نەخۆشییت زیاد دەبێت.
نەخۆشییت زیاد دەبێت.
05:52
In fact, the cumulative research
from the last 20 years
from the last 20 years
105
340880
3616
ڕاستییەکەی، کۆکراوەی توێژینەوەکانی
ئەم ٢٠ ساڵەی پێشوو
ئەم ٢٠ ساڵەی پێشوو
05:56
has made clear that telomere attrition
106
344520
3176
ئەوەی ڕوونکردۆتەوە کە کورتبوونی تێلۆمیرەکان
05:59
is contributing to our risks
of getting cardiovascular diseases,
of getting cardiovascular diseases,
107
347720
4536
ڕۆڵ دەگێڕێت لە زیادبوونی مەترسیمان
بۆ توشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ،
بۆ توشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ،
06:04
Alzheimer's, some cancers and diabetes,
108
352280
3816
نەخۆشی ئەلزەهەیامەر، هەندێک
جۆری شێرپەنجە و شەکرە،
جۆری شێرپەنجە و شەکرە،
06:08
the very conditions many of us die of.
109
356120
2720
ئەو نەخۆشییانەی زۆربەمان
بەهۆیانەوە دەمرین. و
بەهۆیانەوە دەمرین. و
06:12
And so we have to think about this.
110
360600
3400
بۆیە دەبێت بیر لەمە بکەینەوە.
06:17
What is going on?
111
365360
1936
چی ڕووئەیات؟
06:19
This attrition,
112
367320
1736
ئەم کورتبوونەوەیە،
06:21
we look and we feel older, yeah.
113
369080
1976
سەیری ئەکەین و هەست بە
پیرتر بوون دەکەین، بەڵێ.
پیرتر بوون دەکەین، بەڵێ.
06:23
Our telomeres are losing
the war of attrition faster.
the war of attrition faster.
114
371080
3536
تیلۆمیرەکانی ئێمە خێراتر
شەڕی کورتبوونەوەکە دەدۆڕێنن. و
شەڕی کورتبوونەوەکە دەدۆڕێنن. و
06:26
And those of us who feel youthful longer,
115
374640
3456
ئەوانەشمان کە ماوەیەکی زیاتر
بە گەنجی دەمێنینەوە،
بە گەنجی دەمێنینەوە،
06:30
it turns out our telomeres
are staying longer
are staying longer
116
378120
2656
دەرکەوتووە تێلۆمیرەکانمان
بە درێژی دەمێننەوە
بە درێژی دەمێننەوە
06:32
for longer periods of time,
117
380800
1296
بۆ ماوەیەکی زیاتر،
06:34
extending our feelings of youthfulness
118
382120
2776
هەستی گەنجێتیمان درێژدەکەنەوە و
06:36
and reducing the risks
of all we most dread
of all we most dread
119
384920
3496
مەترسییەکانی هەموو نەخۆشییە
خراپەکان کەمدەکەنەوە
خراپەکان کەمدەکەنەوە
06:40
as the birthdays go by.
120
388440
2040
کاتێک تەمەنمان تێدەپەڕێت.
06:44
OK,
121
392480
1216
باشە،
06:45
seems like a no-brainer.
122
393720
2160
لەوە ئەچێ تێگەشتنی قورس بێت.
06:48
Now, if my telomeres are connected
123
396640
3656
ئێستا، ئەگەر تێلۆمیرەکانم بەسترابێتن بەوەی
06:52
to how quickly
I'm going to feel and get old,
I'm going to feel and get old,
124
400320
3576
چەندێک بەخێرایی هەست
بە پیربوون دەکەم و پیردەبم،
بە پیربوون دەکەم و پیردەبم،
06:55
if my telomeres can be
renewed by my telomerase,
renewed by my telomerase,
125
403920
4456
ئەگەر تێلۆمیرەکانم بە
تێلۆمیرەیس نوێببنەوە،
تێلۆمیرەیس نوێببنەوە،
07:00
then all I have to do to reverse
the signs and symptoms of aging
the signs and symptoms of aging
126
408400
4496
هەموو ئەوەی لەسەرمە بیکەم بۆ
پێچەوانەکردنەوەی نیشانەکانی پیربوون
پێچەوانەکردنەوەی نیشانەکانی پیربوون
07:04
is figure out where to buy
that Costco-sized bottle
that Costco-sized bottle
127
412920
3536
ئەوەیە بزانم لەکوێ بتڵێک
بکڕم کە پڕە
بکڕم کە پڕە
07:08
of grade A organic
fair trade telomerase, right?
fair trade telomerase, right?
128
416480
4176
لە تێلۆمیرەیسی نمرە یەکی
ئەندامی، وا نییە؟
ئەندامی، وا نییە؟
07:12
Great! Problem solved.
129
420680
1656
تەواو! کێشەکە چارەسەر بوو.
07:14
(Applause)
130
422360
1016
(چەپڵەلێدان)
07:15
Not so fast, I'm sorry.
131
423400
2896
وا بە خێرایی نا، ببورن.
07:18
Alas, that's not the case.
132
426320
3456
بەداخەوە، بەو شێوەیە نییە.
07:21
OK. And why?
133
429800
1256
باشە. ئەی بۆچی؟
07:23
It's because human genetics has taught us
134
431080
4336
لەبەر ئەوەیە کە بۆماوەیی مرۆڤ فێری کردوین
07:27
that when it comes to our telomerase,
135
435440
3096
کاتێک یەتە سەر تێلۆمیرەیسی خۆمان،
07:30
we humans live on a knife edge.
136
438560
3416
ئێمەی مرۆڤ لەسەر
لێواری چەقۆیەک دەژین.
لێواری چەقۆیەک دەژین.
07:34
OK, simply put,
137
442000
1240
باشە، بە سادەیی بیڵێم،
07:36
yes, nudging up telomerase
does decrease the risks of some diseases,
does decrease the risks of some diseases,
138
444280
6256
بەڵێ، زیادکردنی تێلۆمیرەیس مەترسییەکانی
هەندێک لە نەخۆشییەکان کەمدەکەنەوە،
هەندێک لە نەخۆشییەکان کەمدەکەنەوە،
07:42
but it also increases the risks
of certain and rather nasty cancers.
of certain and rather nasty cancers.
139
450560
6056
بەڵام مەترسییەکانی هەندێک
جۆری شێرپەنجەی کوشندەش زیاد دەکات.
جۆری شێرپەنجەی کوشندەش زیاد دەکات.
07:48
So even if you could buy
that Costco-sized bottle of telomerase,
that Costco-sized bottle of telomerase,
140
456640
5776
کەواتە ئەگەر بشتوانی ئەو بتڵە تێلۆمیرەیسە
بکڕیت، و
بکڕیت، و
07:54
and there are many websites
marketing such dubious products,
marketing such dubious products,
141
462440
6736
هەندێک ماڵپەڕیش هەبن کە بتوانیت
ئەو جۆرە بەرهەمانەی لێبکڕیت،
ئەو جۆرە بەرهەمانەی لێبکڕیت،
08:01
the problem is you could
nudge up your risks of cancers.
nudge up your risks of cancers.
142
469200
4560
کێشەکە ئەوە ئەبێت کە مەترسی
خۆت بۆ شێرپەنجەکان زیاد دەکەیت. و
خۆت بۆ شێرپەنجەکان زیاد دەکەیت. و
08:06
And we don't want that.
143
474600
1240
ئێمەش ئەوەمان ناوێت.
08:09
Now, don't worry,
144
477400
2736
باشە، خەمتان نەبێت، و
08:12
and because, while I think
it's kind of funny that right now,
it's kind of funny that right now,
145
480160
4896
پێموابێت ئەمەی ئێستا جێی پێکەنینە،
08:17
you know, many of us may be thinking,
well, I'd rather be like pond scum.
well, I'd rather be like pond scum.
146
485080
3440
چونکە زۆرێک لە ئێمە بیر ئەکەنەوە ئەڵێن،
باشترە وەک قەوزەی گەندی ناو حەوز بم.
باشترە وەک قەوزەی گەندی ناو حەوز بم.
08:22
(Laughter)
147
490720
3120
(پێکەنین)
08:26
There is something for us humans
148
494640
1576
شتێک هەیە بۆ ئێمەی مرۆڤ
08:28
in the story of telomeres
and their maintenance.
and their maintenance.
149
496240
2576
لە چیرۆکی تێلۆمیرەیسەکان و
هەوڵی هێشتنەوەیان.
هەوڵی هێشتنەوەیان.
08:30
But I want to get one thing clear.
150
498840
1656
بەڵام ئەمەوێ شتێک ڕوونکەمەوە.
08:32
It isn't about enormously
extending human lifespan
extending human lifespan
151
500520
3176
دەربارەی درێژکردنی ماوەی
ژیانی مرۆڤ
ژیانی مرۆڤ
08:35
or immortality.
152
503720
2016
یان نەمری نییە.
08:37
It's about health span.
153
505760
2896
دەربارەی مەودای لەشساغ بوونە.
08:40
Now, health span is the number
of years of your life
of years of your life
154
508680
2696
ئێستا، مەودای لەشساغی ژمارەی
ئەو ساڵانەی تەمەنی خۆتە
ئەو ساڵانەی تەمەنی خۆتە
08:43
when you're free of disease,
you're healthy, you're productive,
you're healthy, you're productive,
155
511400
3776
کە بێ هیچ نەخۆشییەکیت، لەشت ساغە،
توانای کارکردنت هەیە، و
توانای کارکردنت هەیە، و
08:47
you're zestfully enjoying life.
156
515200
2136
چێژیش لە ژیان دەبینیت.
08:49
Disease span, the opposite of health span,
157
517360
2696
ماوەی نەخۆش بوون، پێچەوانەی
ماوەی لەشساغ بوونە،
ماوەی لەشساغ بوونە،
08:52
is the time of your life
spent feeling old and sick and dying.
spent feeling old and sick and dying.
158
520080
3736
ئەو کاتەی ژیانتە کە بەسەری دەبەیت و
هەست بە نەخۆشی و پیری و نزیکە مەرگ دەکەیت.
هەست بە نەخۆشی و پیری و نزیکە مەرگ دەکەیت.
08:55
So the real question becomes,
159
523840
3576
کەواتە پرسیارە ڕاستەقینەکە ئەوەیە،
08:59
OK, if I can't guzzle telomerase,
160
527440
1760
کەواتە ئەگەر نەتوانم تێلۆمیرەیس وەرگرم،
09:02
do I have control
over my telomeres' length
over my telomeres' length
161
530920
3176
کۆنترۆڵم دەبێت بەسەر
درێژی تیلۆمیرەکانم و
درێژی تیلۆمیرەکانم و
09:06
and hence my well-being, my health,
162
534120
3736
لەشساغی و تەندروستی خۆم و
09:09
without those downsides of cancer risks?
163
537880
2600
بێ ئەو کێشانەی درووستکردنی مەترسی
بۆ توشبوون بە شێرپەنجە؟
بۆ توشبوون بە شێرپەنجە؟
09:13
OK?
164
541480
1336
باشە؟
09:14
So, it's the year 2000.
165
542840
2736
ساڵی ٢٠٠٠ بوو.
09:17
Now, I've been minutely scrutinizing
little teeny tiny telomeres
little teeny tiny telomeres
166
545600
5216
بە وردی خەریکی پشکنین بووم
لەسەر ئەم تیلۆمیرە بچووکانە و
لەسەر ئەم تیلۆمیرە بچووکانە و
09:22
very happily for many years,
167
550840
2416
بەدڵخۆشییەوە چەندین ساڵ خەریکی بووم،
09:25
when into my lab walks
a psychologist named Elissa Epel.
a psychologist named Elissa Epel.
168
553280
3816
کاتێک دەروون ناسێک بەناوی
ئیلیسا ئیپێڵ هاتە تاقیگەکەم.
ئیلیسا ئیپێڵ هاتە تاقیگەکەم.
09:29
Now, Elissa's expertise is in the effects
of severe, chronic psychological stress
of severe, chronic psychological stress
169
557120
6696
پسپۆڕی ئیلیسیا لە کاریگەری فشاری
دەروونی قورس و درێژخایەنە
دەروونی قورس و درێژخایەنە
09:35
on our mind's and our body's health.
170
563840
1920
لەسەر تەندروستی مێشک و لەشمان.
09:39
And there she was standing in my lab,
171
567280
1936
لە تاقیگەکەمدا وەستابوو،
09:41
which ironically overlooked
the entrance to a mortuary, and --
the entrance to a mortuary, and --
172
569240
5056
کە بەسەر شوێنی چوونە ژوورەوەی
تەرمگەیەکدا دەیڕوانی، و --
تەرمگەیەکدا دەیڕوانی، و --
09:46
(Laughter)
173
574320
2336
(پێکەنین)
09:48
And she had a life-and-death
question for me.
question for me.
174
576680
2656
پرسیارێکی ژیان و مردنی هەبوو بۆم.
09:51
"What happens to telomeres
in people who are chronically stressed?"
in people who are chronically stressed?"
175
579360
3656
چی بەسەر تێلۆمیرەکان یەت لەو
کەسانەدا کە فشاری درێژخایەنیان لەسەرە؟
کەسانەدا کە فشاری درێژخایەنیان لەسەرە؟
09:55
she asked me.
176
583040
1216
ئەو پرسیارەی لێکردم.
09:56
You see, she'd been studying caregivers,
177
584280
2136
توێژینەوەی لەسەر مناڵبەخێوکەرەکان کردووە، و
09:58
and specifically mothers of children
with a chronic condition,
with a chronic condition,
178
586440
5536
بەتایبەتیش دایکی منداڵەکانی
کە کێشەی درێژخایەنیان هەبووە،
کە کێشەی درێژخایەنیان هەبووە،
10:04
be it gut disorder,
be it autism, you name it --
be it autism, you name it --
179
592000
4536
ئەگەر کێشەی ریخۆڵەبێت،
ئۆتیزم، یان هەرشتێکی تر --
ئۆتیزم، یان هەرشتێکی تر --
10:08
a group obviously under enormous
and prolonged psychological stress.
and prolonged psychological stress.
180
596560
5200
کۆمەڵێک کە دەکەونە بەر فشارێکی
دەروونی زۆر و درێژخایەن.
دەروونی زۆر و درێژخایەن.
10:16
I have to say, her question
181
604600
2456
دەبێت بڵێم، پرسیارەکەی
10:19
changed me profoundly.
182
607080
2016
زۆر منی گۆڕی.
10:21
See, all this time
I had been thinking of telomeres
I had been thinking of telomeres
183
609120
2736
هەموو ئەمکاتە کە بیرم
لە تێلۆمیرەکان دەکردەوە
لە تێلۆمیرەکان دەکردەوە
10:23
as those miniscule
molecular structures that they are,
molecular structures that they are,
184
611880
3296
وەک پێکهاتە گەردیلە بچووکەکان، و
10:27
and the genes that control telomeres.
185
615200
2320
جینەکانی کۆنترۆڵی تێلۆمیرەکان دەکەن. و
10:30
And when Elissa asked me
about studying caregivers,
about studying caregivers,
186
618760
3176
کاتێک ئیلیسا لێی پرسیم
دەربارەی توێژینەوە لەسەر مناڵبەخێوکەرەکان،
دەربارەی توێژینەوە لەسەر مناڵبەخێوکەرەکان،
10:33
I suddenly saw telomeres
in a whole new light.
in a whole new light.
187
621960
3480
لەناکاو تێلۆمیرەکانم لە
ڕووناکییەکی تەواو جیادا بینی.
ڕووناکییەکی تەواو جیادا بینی.
10:39
I saw beyond the genes and the chromosomes
188
627560
2736
سەروو جینەکان و کرۆمۆسۆمەکانم بینی
10:42
into the lives of the real people
we were studying.
we were studying.
189
630320
3936
بۆناو ژیانی خەڵکە ڕاستەقینەکانی
کە توێژینەوەمان دەکرد لەسەریان.
کە توێژینەوەمان دەکرد لەسەریان.
10:46
And I'm a mom myself,
190
634280
2216
منیش خۆم دایکم، و
10:48
and at that moment,
191
636520
1936
لەو کاتەدا،
10:50
I was struck by the image of these women
192
638480
3816
تاسام بە وێنەی ئەم ژنانە
10:54
dealing with a child with a condition
193
642320
3120
کە مامەڵەیان لەگەڵ
دۆخێکی وادا دەکرد
دۆخێکی وادا دەکرد
10:58
very difficult to deal with,
often without help.
often without help.
194
646320
2880
کە مامەڵەکردن قورسە لەگەڵی،
زۆرجار بەبێ یارمەتی. و
زۆرجار بەبێ یارمەتی. و
11:02
And such women, simply,
195
650080
3016
ئەم ژنانەش، بە سادەیی،
11:05
often look worn down.
196
653120
3790
لەوە دەچوو ماندوو بووبێتن.
11:09
So was it possible their telomeres
were worn down as well?
were worn down as well?
197
657680
4016
کەواتە ڕێی تێدەچێت کە تێلۆمیرەکانیشیان
تەواو ماندوو بووبێتن؟
تەواو ماندوو بووبێتن؟
11:13
So our collective curiosity
went into overdrive.
went into overdrive.
198
661720
3656
کەواتە حەسرەتی هەردووکمان
زۆر زیاتر بوو.
زۆر زیاتر بوو.
11:17
Elissa selected for our first study
a group of such caregiving mothers,
a group of such caregiving mothers,
199
665400
3896
ئیلیسا بۆ یەکەمین توێژینەوەمان
گروپێکی لەم دایکە منداڵبەخێوکەرانەی هەڵبژارد، و
گروپێکی لەم دایکە منداڵبەخێوکەرانەی هەڵبژارد، و
11:21
and we wanted to ask:
What's the length of their telomeres
What's the length of their telomeres
200
669320
4176
ویستمان بپرسین:
درێژی تێلۆمیرەکانیان چەندە
درێژی تێلۆمیرەکانیان چەندە
11:25
compared with the number of years
that they have been caregiving
that they have been caregiving
201
673520
4576
بەراورد بە ژمارەی ساڵەکانی کە
خەریکی چاودێری کردنی
خەریکی چاودێری کردنی
11:30
for their child with a chronic condition?
202
678120
2776
منداڵەکانیان بوون کە
کێشەی درێژخایەنیان هەیە؟
کێشەی درێژخایەنیان هەیە؟
11:32
So four years go by
203
680920
2776
چوار ساڵ تێپەڕی و
11:35
and the day comes
when all the results are in,
when all the results are in,
204
683720
3136
ئەو ڕۆژە هات کە هەموو
ئەنجامەکان دەرچوون، و
ئەنجامەکان دەرچوون، و
11:38
and Elissa looked down
at our first scatterplot
at our first scatterplot
205
686880
2696
ئیلیسا سەیری یەکەمین
خشتەی ئەنجامەکانی کرد و
خشتەی ئەنجامەکانی کرد و
11:41
and literally gasped,
206
689600
1520
بە تەواوەتی تاسا،
11:44
because there was a pattern to the data,
207
692960
2616
چونکە داتاکان بە شێوەیەک بوون، و
11:47
and it was the exact gradient
that we most feared might exist.
that we most feared might exist.
208
695600
5416
هەمان ئەو شێوەیە بوو کە ئەترساین
لەوەی کە پێی بگەین.
لەوەی کە پێی بگەین.
11:53
It was right there on the page.
209
701040
1936
ڕێک لەوێ بوو لەسەر لاپەڕەکە.
11:55
The longer, the more years that is,
210
703000
2416
هەتا ساڵەکان زیاتر بن،
11:57
the mother had been
in this caregiving situation,
in this caregiving situation,
211
705440
2896
کە دایکەکان خەریکی بەخێوکردنی
ئەو جۆرە منداڵانە بووبێتن،
ئەو جۆرە منداڵانە بووبێتن،
12:00
no matter her age,
212
708360
1696
تەمەنی خۆیان هەرچەندێک بووبێت،
12:02
the shorter were her telomeres.
213
710080
1976
تێلۆمیرەکانی کورتر دەبوون.
12:04
And the more she perceived
214
712080
3096
هەتا زیاتریش وا سەیری
12:07
her situation as being more stressful,
215
715200
4656
دۆخی خۆی بکردایە کە فشاری لەسەر بێت،
12:11
the lower was her telomerase
and the shorter were her telomeres.
and the shorter were her telomeres.
216
719880
5360
تێلۆمیرەیسەکانی کەمتر دەبوون و
تێلۆمیرەکانیشی کورتتر دەبوون.
تێلۆمیرەکانیشی کورتتر دەبوون.
12:19
So we had discovered something unheard of:
217
727360
3496
کەواتە شتێکمان دۆزییەوە
کە پێشتر نەبیستراوە:
کە پێشتر نەبیستراوە:
12:22
the more chronic stress you are under,
the shorter your telomeres,
the shorter your telomeres,
218
730880
3856
هەتا فشاری دەروونی زیاتر بێت لەسەرت،
تێلۆمیرەکانت درێژتر دەبن،
تێلۆمیرەکانت درێژتر دەبن،
12:26
meaning the more likely you were
to fall victim to an early disease span
to fall victim to an early disease span
219
734760
5656
واتە ئەگەری زیاترە کە ببیت
بە قوربانی ماوەیەکی کورتتری نەخۆشبوون و
بە قوربانی ماوەیەکی کورتتری نەخۆشبوون و
12:32
and perhaps untimely death.
220
740440
1720
لەوانەشە مردنی ناوەخت.
12:35
Our findings meant
that people's life events
that people's life events
221
743000
4336
دۆزینەوەکانمان واتای
ئەوەبوو ڕووداوەکانی ژیانی خەڵک و
ئەوەبوو ڕووداوەکانی ژیانی خەڵک و
12:39
and the way we respond to these events
222
747360
2936
شێوەی کاردانەوەمان بۆ ئەم ڕووداوانە
12:42
can change how you
maintain your telomeres.
maintain your telomeres.
223
750320
4080
دەکرێت گۆڕانکاری بهێنێت بەسەر
توانای ڕاگرتنی تێلۆمیرەکانت.
توانای ڕاگرتنی تێلۆمیرەکانت.
12:48
So telomere length wasn't
just a matter of age counted in years.
just a matter of age counted in years.
224
756080
4720
کەواتە درێژی تێلۆمیر تەنیا
مەسەلەی ژماردنی تەمەنی نییە بە ساڵەکان.
مەسەلەی ژماردنی تەمەنی نییە بە ساڵەکان.
12:54
Elissa's question to me,
225
762520
1416
پرسیارەکەی ئیلیسا بۆ من،
12:55
back when she first came to my lab,
indeed had been a life-and-death question.
indeed had been a life-and-death question.
226
763960
3920
ئەوکاتەی کە هات بۆ تاقیگەکەم،
بەڕاستی پرسیاری ژیان و مردن بوو.
بەڕاستی پرسیاری ژیان و مردن بوو.
13:01
Now, luckily, hidden
in that data there was hope.
in that data there was hope.
227
769920
4136
ئێستا، خۆشبەختانە، هیوایەک
لەو زانیاریانەیا شاردرابۆوە.
لەو زانیاریانەیا شاردرابۆوە.
13:06
We noticed that some mothers,
228
774080
1616
تێبینی ئەوەمان کرد
هەندێک لە دایکەکان،
هەندێک لە دایکەکان،
13:07
despite having been carefully caring
for their children for many years,
for their children for many years,
229
775720
4136
سەرەڕای ئەوەی بۆ چەندین ساڵ
بە جوانی ئاگایان لە منداڵەکانیان بووە،
بە جوانی ئاگایان لە منداڵەکانیان بووە،
13:11
had been able to maintain their telomeres.
230
779880
2600
توانیویشیانە درێژی
تێلۆمیرەکانیشیان ڕاگرن.
تێلۆمیرەکانیشیان ڕاگرن.
13:15
So studying these women closely revealed
that they were resilient to stress.
that they were resilient to stress.
231
783520
5416
کەواتە توێژینەوەی سەر ئەم ژنانە
دەریخست خۆیان بەهێزترن بۆ فشاری دەروونی.
دەریخست خۆیان بەهێزترن بۆ فشاری دەروونی.
13:20
Somehow they were able
to experience their circumstances
to experience their circumstances
232
788960
2656
بەجۆرێک توانیویانە وا ئەزموونی
ئەم بارودۆخانە بکەن
ئەم بارودۆخانە بکەن
13:23
not as a threat day in and day out
233
791640
2496
نەک وەک مەترسی ڕۆژانە بێت
13:26
but as a challenge,
234
794160
1656
بەڵکو وەک ململانێیەک، و
13:27
and this has led to a very important
insight for all of us:
insight for all of us:
235
795840
4056
ئەمەش بووە هۆی تێگەشتنێکی
زۆر گرنگ بۆ هەموومان:
زۆر گرنگ بۆ هەموومان:
13:31
we have control over the way we age
236
799920
3776
کۆنترۆڵمان هەیە بەسەر
شێوەی چوون بەتەمەنمان
شێوەی چوون بەتەمەنمان
13:35
all the way down into our cells.
237
803720
2520
هەتا سەر تاک بە تاکی خانەکان.
13:39
OK, now our initial curiosity
became infectious.
became infectious.
238
807680
3416
باشە، ئێستا حەسرەتی ئەوەڵمان
بوو بە شتێکی درم.
بوو بە شتێکی درم.
13:43
Thousands of scientists
from different fields
from different fields
239
811120
2576
هەزارەها زانا لە
چەندین بوارەوە
چەندین بوارەوە
13:45
added their expertise
to telomere research,
to telomere research,
240
813720
3496
ئەزموونی خۆیان زیادکرد
بۆ توێژینەوەی سەر تێلۆمیر، و
بۆ توێژینەوەی سەر تێلۆمیر، و
13:49
and the findings have poured in.
241
817240
1920
دۆزینەوەی نوێ کرا.
13:51
It's up to over 10,000
scientific papers and counting.
scientific papers and counting.
242
819840
5000
بەرزبۆتەوە بۆ زیاتر لە ١٠ هەزار
توێژینەوەی زانستی و لە زیادبووندایە.
توێژینەوەی زانستی و لە زیادبووندایە.
13:58
So several studies
rapidly confirmed our initial finding
rapidly confirmed our initial finding
243
826840
3496
کەواتە چەندین توێژینەوە بەخێرایی
دۆزینەوەی سەرەتای ئێمەی دووپاتکردەوە
دۆزینەوەی سەرەتای ئێمەی دووپاتکردەوە
14:02
that yes, chronic stress
is bad for telomeres.
is bad for telomeres.
244
830360
2760
کە بەڵێ، فشاری درێژخایەن
خراپە بۆ تێلۆمیرەکان. و
خراپە بۆ تێلۆمیرەکان. و
14:06
And now many are revealing
245
834720
1376
ئێستاش چەندینی تر ئاشکرای دەکەن
14:08
that we have more control
over this particular aging process
over this particular aging process
246
836120
3896
کە کۆنترۆڵمان زیاترە بەسەر
ئەم پرۆسە تایبەتی بەتەمەندا چوون
ئەم پرۆسە تایبەتی بەتەمەندا چوون
14:12
than any of us could ever have imagined.
247
840040
2816
زیاتر لەوەی دەتوانن
بیهێننە بەرچاوی خۆتان.
بیهێننە بەرچاوی خۆتان.
14:14
A few examples:
248
842880
1216
چەند نموونەیەک:
14:16
a study from the University
of California, Los Angeles
of California, Los Angeles
249
844120
4136
توێژینەوەیەکی زانکۆی کالیفۆرنیا،
لۆس ئانجیلیس
لۆس ئانجیلیس
14:20
of people who are caring
for a relative with dementia, long-term,
for a relative with dementia, long-term,
250
848280
5416
لەسەر ئەو کەسانەی چاودێری بەردەوامی
کەسێکیان دەکەن کە ئەلزەهایمەری هەیە و
کەسێکیان دەکەن کە ئەلزەهایمەری هەیە و
14:25
and looked at their caregiver's
telomere maintenance capacity
telomere maintenance capacity
251
853720
5456
سەیری توانای مانەوەی تێلۆمیری
ئەو چاودێرانەیان کرد و
ئەو چاودێرانەیان کرد و
14:31
and found that it was improved
252
859200
2216
بۆیان دەرکەوت کە باشتر بووە
14:33
by them practicing a form of meditation
253
861440
3816
بە ئەنجامدانی جۆرێکی تایبەتی یۆگا
14:37
for as little as 12 minutes
a day for two months.
a day for two months.
254
865280
2880
بۆ ماوەی ١٢ خولەک لە
ڕۆژێکدا بۆ دوو مانگ.
ڕۆژێکدا بۆ دوو مانگ.
14:41
Attitude matters.
255
869720
1656
هەڵوێست گرنگە،
14:43
If you're habitually a negative thinker,
256
871400
2376
ئەگەر خۆت ڕەشبینانە بیرکەیتەوە،
14:45
you typically see a stressful situation
with a threat stress response,
with a threat stress response,
257
873800
5736
وا دەڕوانیتە دۆخێکی فشاراوی وەک
وەک مەترسییەک بۆسەر خۆت،
وەک مەترسییەک بۆسەر خۆت،
14:51
meaning if your boss wants to see you,
258
879560
2456
واتە ئەگەر بەڕێوبەرەکەت بیەوێ بتبینێت،
14:54
you automatically think,
"I'm about to be fired,"
"I'm about to be fired,"
259
882040
2336
یەکسەر وا بیردەکەیتەوە،
"خەریکە دەردەکرێم،" و
"خەریکە دەردەکرێم،" و
14:56
and your blood vessels constrict,
260
884400
1576
بۆرییەکانی خوێنت تەسک دەبنەوە، و
14:58
and your level of the stress
hormone cortisol creeps up,
hormone cortisol creeps up,
261
886000
4336
ڕێژەی هۆرمۆنی سترێس کە
کۆرتیزۆڵە بەرزدەبێتەوە، و
کۆرتیزۆڵە بەرزدەبێتەوە، و
15:02
and then it stays up,
262
890360
1536
هەر بە بەرزی دەمێنێتەوە و
15:03
and over time, that persistently
high level of the cortisol
high level of the cortisol
263
891920
4936
بەتێپەڕبوونی کاتیش، ئەم ڕێژە
بەرزە بەردەوامەی کۆرتیزۆڵ
بەرزە بەردەوامەی کۆرتیزۆڵ
15:08
actually damps down your telomerase.
264
896880
1896
ڕێژەی تیلۆمیرەیسی خانەکانت کەمدەکاتەوە.
15:10
Not good for your telomeres.
265
898800
1760
باش نییە بۆ تیلۆمیرەکانت.
15:14
On the other hand,
266
902200
1256
لەلایەکی تریشەوە،
15:15
if you typically see something stressful
as a challenge to be tackled,
as a challenge to be tackled,
267
903480
5976
ئەگەر وا سەیری دۆخێکی پڕ سترێس
بکەیت وەک ململانێیەک،
بکەیت وەک ململانێیەک،
15:21
then blood flows to your heart
and to your brain,
and to your brain,
268
909480
3456
ئەوکاتە خوێن دەچێت بۆ دڵ و مێشکت، و
15:24
and you experience a brief
but energizing spike of cortisol.
but energizing spike of cortisol.
269
912960
4696
ئەزمونی زیاتکردنێکی کورت و
زۆر وزەبەخشی کۆرتیزۆڵ دەکەیت. و
زۆر وزەبەخشی کۆرتیزۆڵ دەکەیت. و
15:29
And thanks to that habitual
"bring it on" attitude,
"bring it on" attitude,
270
917680
2536
بەهۆی هەڵوێستی خۆتەوە
کە بەرەنگاری هەموو شتێک دەبیتەوە
کە بەرەنگاری هەموو شتێک دەبیتەوە
15:32
your telomeres do just fine.
271
920240
3040
تێلۆمیرەکانت سەلامەت دەبن.
15:37
So ...
272
925600
1200
کەواتە....
15:40
What is all of this telling us?
273
928160
2840
هەموو ئەمانە چیمان پێدەڵێت؟
15:45
Your telomeres do just fine.
274
933480
1936
تێلۆمیرەکانت سەلامەت دەبن.
15:47
You really do have power
to change what is happening
to change what is happening
275
935440
5976
هێزی ئەوەت هەیە ئەوە بگۆڕیت
15:53
to your own telomeres.
276
941440
2360
کە بەسەر تێلۆمیرەکانتدا دێت.
15:56
But our curiosity
just got more and more intense,
just got more and more intense,
277
944480
5040
بەڵام حەسرەتت زیاتر و زیاتر
قوڵتر بووەتەوە،
قوڵتر بووەتەوە،
16:02
because we started to wonder,
278
950520
2416
چونکە دەستمان کرد بە پرسین،
16:04
what about factors outside our own skin?
279
952960
3216
ئەی شتەکانی دەرەوەی لەشی خۆمان؟
16:08
Could they impact
our telomere maintenance as well?
our telomere maintenance as well?
280
956200
3920
دەکرێت ئەوانیش کاربکەنە
سەر ماوەی مانەوەی تێلۆمیر؟
سەر ماوەی مانەوەی تێلۆمیر؟
16:12
You know, we humans
are intensely social beings.
are intensely social beings.
281
960800
3336
ئێمەی مرۆڤ بوونەوەرێکی
زۆر کۆمەڵایەتین.
زۆر کۆمەڵایەتین.
16:16
Was it even possible
that our telomeres were social as well?
that our telomeres were social as well?
282
964160
4000
دەکرێت تێلۆمیرەکانی خۆشمان
شتێکی کۆمەڵایەتی بێت؟ و
شتێکی کۆمەڵایەتی بێت؟ و
16:21
And the results have been startling.
283
969440
1720
ئەنجامەکان سەرسوڕهێنەر بوون.
16:24
As early as childhood,
284
972400
1680
هەر لە منداڵییەوە،
16:28
emotional neglect, exposure to violence,
285
976360
3176
فەرامۆشکردنی سۆزی، کەوتنە
بەر توندوتیژی،
بەر توندوتیژی،
16:31
bullying and racism
286
979560
2016
شەڕپێفرۆشتن و ڕەگەزپەرستی
16:33
all impact your telomeres,
and the effects are long-term.
and the effects are long-term.
287
981600
4440
هەموو کاردەکەنە سەر تێلۆمیرەکان، و
کاریگەرییەکانیش درێژخایەنن.
کاریگەرییەکانیش درێژخایەنن.
16:39
Can you imagine the impact on children
288
987800
2296
دەتوانن بیهێننە بەرچاوی خۆتان
چی کاریگەری دەبێت
چی کاریگەری دەبێت
16:42
of living years in a war zone?
289
990120
1920
لەسەر منداڵەکانی لە ناوچەی جەنگدا دەژین؟
16:46
People who can't trust their neighbors
290
994240
1856
خەڵکەکانی کە ناتوانن
متمانە بە دراوسێکانیان بکەن و
متمانە بە دراوسێکانیان بکەن و
16:48
and who don't feel safe
in their neighborhoods
in their neighborhoods
291
996120
3136
هەست بە سەلامەتی ناکەن
لە گەڕەکەکانی خۆیاندا
لە گەڕەکەکانی خۆیاندا
16:51
consistently have shorter telomeres.
292
999280
2080
تێلۆمیرەکانیان کورتترە.
16:54
So your home address
matters for telomeres as well.
matters for telomeres as well.
293
1002600
2976
کەواتە شوێنی نیشتەجێبوونیشت
گرنگە بۆ تێلۆمیرەکان.
گرنگە بۆ تێلۆمیرەکان.
16:57
On the flip side,
294
1005600
1200
لە دیوەکەی ترەوە،
17:00
tight-knit communities,
being in a marriage long-term,
being in a marriage long-term,
295
1008200
3296
کۆمەڵگاکانی نزیکن لەیەکترەوە،
هاوسەرگیری درێژخایەن، و
هاوسەرگیری درێژخایەن، و
17:03
and lifelong friendships, even,
296
1011520
2936
تەنانەت هاوڕێیەتی درێژخایەنیش،
17:06
all improve telomere maintenance.
297
1014480
2920
هەموو مانەوەی تێلۆمیرەکان زیاتر دەکەن.
17:10
So what is all this telling us?
298
1018360
3456
کەواتە هەموو ئەمە چیمان پێدەڵێت؟
17:13
It's telling us that I have the power
to impact my own telomeres,
to impact my own telomeres,
299
1021840
4496
پێمدەڵێت کە من هێزی ئەوەم هەیە
کار بکەمە سەر تێلۆمیرەکانی خۆم، و
کار بکەمە سەر تێلۆمیرەکانی خۆم، و
17:18
and I also have the power to impact yours.
300
1026359
3297
هێزی ئەوەم هەیە کار بکەمە
سەر تێلۆمیرەکانی تۆش.
سەر تێلۆمیرەکانی تۆش.
17:21
Telomere science has told us
just how interconnected we all are.
just how interconnected we all are.
301
1029680
5800
زانستی تێلۆمیر فێری کردین
کە چۆن ژیانمان بەیەکترەوە بەستراوە.
کە چۆن ژیانمان بەیەکترەوە بەستراوە.
17:29
But I'm still curious.
302
1037520
1200
بەڵام هێشتا حەسرەت گرتومی.
17:31
I do wonder
303
1039920
2240
پرسیاری ئەوەم لا درووست بووە
17:35
what legacy all of us
304
1043200
2200
هەموومان چ میراتییەک بەجێدێڵین
17:38
will leave for the next generation?
305
1046560
1759
بۆ نەوەی دوای خۆمان؟
17:40
Will we invest
306
1048960
1576
هەوڵدەدەین بۆ
17:42
in the next young woman or man
307
1050560
3016
ژن یان پیاوە گەنجەکانی داهاتوو
17:45
peering through a microscope
at the next little critter,
at the next little critter,
308
1053600
4216
بتوانن لە مایکرۆسکۆپدا
سەیری خانە بچووکەکان بکەن،
سەیری خانە بچووکەکان بکەن،
17:49
the next bit of pond scum,
309
1057840
2656
سەیری قەوزەی گەنگی حەوز بکەن،
17:52
curious about a question
we don't even know today is a question?
we don't even know today is a question?
310
1060520
3776
پرسیارێکیان هەبێت کە ئێمە تەنانەت
لەم ڕۆژەیا بیرمان لێنەکردبێتەوە؟
لەم ڕۆژەیا بیرمان لێنەکردبێتەوە؟
17:56
It could be a great question
that could impact all the world.
that could impact all the world.
311
1064320
2896
دەکرێت پرسیارێکی گرنگ بێت
کە کار بکاتە سەر هەموو جیهان. و
کە کار بکاتە سەر هەموو جیهان. و
17:59
And maybe, maybe you're curious about you.
312
1067240
3680
لەوانەشە، لەوانەشە بیر بکەیتەوە
کە چی لەخۆت بکەیت.
کە چی لەخۆت بکەیت.
18:04
Now that you know
how to protect your telomeres,
how to protect your telomeres,
313
1072080
2256
ئێستا کە ئەزانیت چۆن
ئەتوانی تێلۆمیرەکانت بپارێزیت،
ئەتوانی تێلۆمیرەکانت بپارێزیت،
18:06
are you curious what are you going to do
314
1074360
1905
بیردەکەیتەوە پێویستە چی بکەیت
18:08
with all those decades
of brimming good health?
of brimming good health?
315
1076289
2480
بۆ ئەوەی دەیان ساڵی تر
بە تەندروستی بەسەر بەریت؟ و
بە تەندروستی بەسەر بەریت؟ و
18:11
And now that you know you could impact
the telomeres of others,
the telomeres of others,
316
1079200
3880
ئێستا کە ئەزانیت ئەتوانیت
کاربکەیتە سەر تێلۆمیری خەڵکی تر،
کاربکەیتە سەر تێلۆمیری خەڵکی تر،
18:16
are you curious
317
1084040
1200
بیردەکەیتەوە
18:18
how will you make a difference?
318
1086040
1960
چۆن بتوانیت جیاوازی درووستکەیت؟ و
18:21
And now that you know the power
of curiosity to change the world,
of curiosity to change the world,
319
1089880
4096
ئێستا کە ئەزانیت حەسرەت گرتن بۆ
زانینی شتێک چ هێزێکی هەیە بۆ گۆڕینی جیهان،
زانینی شتێک چ هێزێکی هەیە بۆ گۆڕینی جیهان،
18:26
how will you make sure
that the world invests in curiosity
that the world invests in curiosity
320
1094000
6216
چۆن دڵنیا دەبیتەوە لەوەی جیهان
گرنگی بەو حەسرەتە بات
گرنگی بەو حەسرەتە بات
18:32
for the sake of the generations
that will come after us?
that will come after us?
321
1100240
4560
لەبەر بەرژەوەندی نەوەکانی تری
لە دوای ئێمەوە یەن؟
لە دوای ئێمەوە یەن؟
18:38
Thank you.
322
1106560
1216
زۆر سوپاس.
18:39
(Applause)
323
1107800
5400
(چەپڵەلێدان)
ABOUT THE SPEAKER
Elizabeth Blackburn - Molecular biologistElizabeth Blackburn won a Nobel Prize for her pioneering work on telomeres and telomerase, which may play central roles in how we age. She is president of the Salk Institute and author of the New York Times Best Seller, "The Telomere Effect."
Why you should listen
Dr. Blackburn is the president of the Salk Institute and a pioneering molecular biologist. She received the Nobel Prize in Physiology or Medicine in 2009 for discovering the molecular nature of telomeres, the ends of chromosomes that serve as protective caps essential for preserving genetic information, and for co-discovering telomerase, an enzyme that maintains telomere ends. Both telomeres and telomerase are thought to play central roles in aging and diseases such as cancer, and her work helped launch entire new fields of research in these areas.
In addition to the Nobel Prize, Blackburn has received nearly every major scientific award including the Lasker, Gruber, and Gairdner prizes. She has served as president of the American Association of Cancer Research and the American Society for Cell Biology, and on editorial boards of scientific journals including Cell and Science. She coauthored the best-selling book The Telomere Effect: A Revolutionary Approach to Living Younger, Healthier, Longer.
Elizabeth Blackburn | Speaker | TED.com