TED2011
Jack Horner: Building a dinosaur from a chicken
Ջեք Հորներ: Հավից դինոզավր
Filmed:
Readability: 3.7
3,387,976 views
Հայտնի հնէաբան Ջեք Հորները իր կարիերան նվիրել է դինոզավրերի վերակենդանացման հետազոտություններին: Նա հայտնաբերել է բրածոներ` զարմանալիորեն լավ պահպանված արյան անոթներով և փափուկ հյուսվածքներով, բացառությամբ դինոզավրի ԴՆԹ-ի, որն այդպես էլ անձռնմխելի մնաց նրա համար: Եվ այսպես, համաձայն նոր մոտեցման, նա վերցնում է դինոզավրերի ներկայիս սերունդներին (հավերին) և գենետիկորեն փոփոխելով` ակտիվացնում ժառանգական գեները` այդ թվում ատամները, պոչերը և նույնիսկ թևերը` դրանք «Հավազավրերի» վերածելու նպատակով:
Jack Horner - Dinosaur digger
Jack Horner and his dig teams have discovered the first evidence of parental care in dinosaurs, extensive nesting grounds, evidence of dinosaur herds, and the world’s first dinosaur embryos. He's now exploring how to build a dinosaur. Full bio
Jack Horner and his dig teams have discovered the first evidence of parental care in dinosaurs, extensive nesting grounds, evidence of dinosaur herds, and the world’s first dinosaur embryos. He's now exploring how to build a dinosaur. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
When I was growing up in Montana,
0
0
4000
Երբ Մոնտանայում էի ապրում,
00:19
I had two dreams.
1
4000
3000
երկու երազանք ունեի:
00:22
I wanted to be a paleontologist,
2
7000
2000
Ուզում էի հնէաբան դառնալ`
00:24
a dinosaur paleontologist,
3
9000
2000
դինոզավրերի հնէաբան,
00:26
and I wanted to have a pet dinosaur.
4
11000
3000
և փոքրիկ դինոզավր ունենալ:
00:29
And so that's what I've been striving for
5
14000
3000
Ահա թե ինչի եմ ձգտել
00:32
all of my life.
6
17000
3000
իմ ամբողջ կյանքում:
00:35
I was very fortunate
7
20000
2000
Ես շատ բախտավոր եմ եղել
00:37
early in my career.
8
22000
2000
կարիերայիս հենց սկզբից:
00:39
I was fortunate
9
24000
2000
Բախտավոր եմ եղել
00:41
in finding things.
10
26000
2000
շատ բաներ բացահայտելիս:
00:43
I wasn't very good at reading things.
11
28000
2000
Ես այնքան էլ սեր չունեի ընթերցանության հետ:
00:45
In fact, I don't read much of anything.
12
30000
3000
Իրականում այդքան էլ շատ բան չեմ կարդացել,
00:48
I am extremely dyslexic,
13
33000
2000
քանի որ դիսլեքսիա ունեմ,
00:50
and so reading is the hardest thing I do.
14
35000
3000
այդ իսկ պատճառով ընթերցանությունն ամենաբարդ բանն է ինձ համար:
00:53
But instead, I go out and I find things.
15
38000
3000
Փոխարենը ես դուրս եմ գալիս ու ինչ-որ բաներ փնտրում ու գտնում:
00:56
Then I just pick things up.
16
41000
2000
Հետո պարզապես վերցնում եմ դրանք:
00:58
I basically practice for finding money on the street.
17
43000
3000
Ըստ էության, արդեն վարժվել եմ փողոցում փող գտնելուն:
01:01
(Laughter)
18
46000
2000
(Ծիծաղ)
01:03
And I wander about the hills,
19
48000
2000
Ես նաև սիրում եմ թափառել լեռներով
01:05
and I have found a few things.
20
50000
3000
և այդ ընթացքում մի շարք բաներ բացահայտել:
01:08
And I have been fortunate enough
21
53000
3000
Ես արդեն իսկ բախտավոր եմ,
01:11
to find things like the first eggs in the Western hemisphere
22
56000
5000
քանի որ բացահայտել եմ արևմտյան կիսագնդի դինոզավրերի առաջին ձվերը,
01:16
and the first baby dinosaurs in nests,
23
61000
4000
դրանց ձագուկներն իրենց բների մեջ,
01:20
the first dinosaur embryos
24
65000
2000
դինոզավրերի առաջին սաղմերը
01:22
and massive accumulations of bones.
25
67000
4000
և դրանց ոսկորների զանգվածային կույտերը:
01:26
And it happened to be at a time
26
71000
2000
Սա եղավ հենց այն ժամանակ,
01:28
when people were just starting to begin to realize
27
73000
4000
երբ մարդիկ պարզապես սկսեցին գիտակցել,
01:32
that dinosaurs weren't the big, stupid, green reptiles
28
77000
4000
որ դինոզավրերը այն մեծ, հիմար, կանաչ սողունները չեն,
01:36
that people had thought for so many years.
29
81000
3000
որ երկար տարիներ մարդիկ կարծել են:
01:39
People were starting to get an idea
30
84000
2000
Նրանք արդեն գաղափար էին կազմում դինոզավրերի մասին`
01:41
that dinosaurs were special.
31
86000
2000
որպես առանձնահատուկ կենդանիներ:
01:43
And so, at that time,
32
88000
3000
Եվ այսպես, հենց այդ ժամանակ
01:46
I was able to make some interesting hypotheses
33
91000
3000
ես կարողացա առաջ քաշել մի շարք հետաքրքիր վարկածներ`
01:49
along with my colleagues.
34
94000
2000
իմ գործընկերների հետ միասին:
01:51
We were able to actually say
35
96000
2000
Հիմնվելով մեր ունեցած ապացույցների վրա,
01:53
that dinosaurs -- based on the evidence we had --
36
98000
3000
մենք կարողացանք ասել, որ, փաստորեն, դինոզավրերը
01:56
that dinosaurs built nests
37
101000
3000
բույն են շինել,
01:59
and lived in colonies
38
104000
3000
ապրել են խմբերով,
02:02
and cared for their young,
39
107000
2000
հոգ են տարել իրենց ձագուկների մասին,
02:04
brought food to their babies
40
109000
2000
սնունդ են հայթայթել նրանց համար
02:06
and traveled in gigantic herds.
41
111000
3000
և ճանապարհ են ընկել հսկայական խմբերով:
02:09
So it was pretty interesting stuff.
42
114000
3000
Սա իսկապես շատ հետաքրքիր է:
02:12
I have gone on to find more things
43
117000
3000
Ես շարունակում էի ինչ-որ բաներ բացահայտել
02:15
and discover that dinosaurs really were very social.
44
120000
4000
և հայտնաբերեցի, որ դինոզավրերն իսկապես շատ հաղորդասեր են եղել:
02:19
We have found a lot of evidence
45
124000
3000
Մենք բազմաթիվ ապացույցներ գտանք,
02:22
that dinosaurs changed
46
127000
2000
որ դինոզավրերի ձագերը փոխակերպվել են,
02:24
from when they were juveniles to when they were adults.
47
129000
2000
երբ մեծացել են:
02:26
The appearance of them would have been different --
48
131000
3000
Դրանք արտաքնապես տարբերվում էին մեծ դինոզավրերից,
02:29
which it is in all social animals.
49
134000
2000
ինչը հատուկ է բոլոր հաղորդասեր կենդանիներին:
02:31
In social groups of animals,
50
136000
2000
Կենդանիների խմբերի մեջ
02:33
the juveniles always look different than the adults.
51
138000
3000
ձագերը տարբերվում են մեծերից իրենց տեսքով:
02:36
The adults can recognize the juveniles;
52
141000
2000
Մեծերը կարող են ճանաչել ձագերին,
02:38
the juveniles can recognize the adults.
53
143000
2000
փոքրերն էլ իրենց հերթին ճանաչում են մեծերին:
02:40
And so we're making a better picture
54
145000
3000
Եվ այսպես մենք ավելի հստակ պատկերացում ենք կազմում,
02:43
of what a dinosaur looks like.
55
148000
2000
թե ինչ տեսք ունի դինոզավրը:
02:45
And they didn't just all chase Jeeps around.
56
150000
3000
Դրանք չէին հետապնդում ջիպ մեքենաներին:
02:48
(Laughter)
57
153000
2000
(Ծիծաղ)
02:50
But it is that social thing
58
155000
3000
Սակայն կարծում եմ, որ հենց այս փաստն է,
02:53
that I guess attracted Michael Crichton.
59
158000
4000
որ գրավել է Մայքլ Քրայքթոնին:
02:57
And in his book, he talked about the social animals.
60
162000
4000
Իր գրքում նա խոսում է կենդանիների նաման վարքագծի մասին:
03:01
And then Steven Spielberg, of course,
61
166000
2000
Այնուհետև Սթիվեն Սփիլբերգը
03:03
depicts these dinosaurs
62
168000
2000
պատկերեց այս կենդանիներին`
03:05
as being very social creatures.
63
170000
3000
որպես հաղորդասեր կենդանիների:
03:08
The theme of this story is building a dinosaur,
64
173000
2000
Սա մի պատմություն է, որ պատմում է դինոզավրերին կրկին վերաստեղծելու մասին,
03:10
and so we come to that part of "Jurassic Park."
65
175000
4000
ուստի անդրադառնանք «Jurassic Park»-ին:
03:14
Michael Crichton really was one of the first people
66
179000
3000
Մայքլ Քրայքթոնն իսկապես այն առաջիններից էր,
03:17
to talk about bringing dinosaurs back to life.
67
182000
4000
որ խոսեց դինոզավրերին կյանք վերադարձնելու մասին:
03:21
You all know the story, right.
68
186000
2000
Բոլորդ էլ լսել եք այդ պատմության մասին, այնպես չէ՞:
03:23
I mean, I assume everyone here has seen "Jurassic Park."
69
188000
3000
Նկատի ունեմ, բոլորդ էլ տեսած կլինեք «Jurassic Park» ֆիլմը:
03:26
If you want to make a dinosaur,
70
191000
2000
Եթե ուզում եք դինոզավր ստանալ,
03:28
you go out, you find yourself a piece of petrified tree sap --
71
193000
4000
դուրս եք գալիս, փնտրում և գտնում եք ծառի կարծրացած բուսահյութ,
03:32
otherwise known as amber --
72
197000
2000
որն այլ կերպ հայտնի է որպես սաթ անունով,
03:34
that has some blood-sucking insects in it,
73
199000
3000
(դրանց մեջ կան արյունախում միջատներ),
03:37
good ones,
74
202000
2000
ընտրում եք ամենալավերը,
03:39
and you get your insect and you drill into it
75
204000
3000
վերցնում եք դրանք, ծակում հորատիչով,
03:42
and you suck out some DNA,
76
207000
2000
և հետազոտում ԴՆԹ-ն,
03:44
because obviously all insects that sucked blood in those days
77
209000
3000
քանզի ակնհայտ է, որ այն օրերին բոլոր արյունախում միջատներն էլ
03:47
sucked dinosaur DNA out.
78
212000
3000
կծած կլինեին դինոզավրերին և քաշած կլինեին դրանց արյանը, ուստի և ԴՆԹ-ն:
03:50
And you take your DNA back to the laboratory
79
215000
3000
Այս ԴՆԹ-ն տանում եք լաբորատորիա
03:53
and you clone it.
80
218000
3000
և կլոնավորում այն:
03:56
And I guess you inject it into maybe an ostrich egg,
81
221000
3000
Երևի այն կներարկեք ջայլամի ձվի մեջ,
03:59
or something like that,
82
224000
2000
կամ նմանատիպ այլ բանի մեջ:
04:01
and then you wait,
83
226000
2000
Հետո կսպասեք,
04:03
and, lo and behold, out pops a little baby dinosaur.
84
228000
3000
և ահա, ձվից դուրս կգա մի փոքրիկ դինոզավր:
04:06
And everybody's happy about that.
85
231000
3000
Եվ այս փաստը կերջանկացնի բոլորիս:
04:09
(Laughter)
86
234000
3000
(Ծիծաղ)
04:12
And they're happy over and over again.
87
237000
2000
Եվ նրանք կրկին անգամ կերջանիկանան:
04:14
They keep doing it; they just keep making these things.
88
239000
3000
Նրանք շարունակում են նման բաներ անել:
04:17
And then, then, then, and then ...
89
242000
4000
Եվ այսպես շարունակ…
04:21
Then the dinosaurs, being social,
90
246000
3000
Քանի որ դինոզավրերը բավականին հաղորդասեր կենդանիներ են,
04:24
act out their socialness,
91
249000
3000
կարողանում են ցուցաբերել իրենց այդ հատկանիշը:
04:27
and they get together,
92
252000
2000
Նրանք չեն հավաքվում միասին
04:29
and they conspire.
93
254000
3000
և դավադրություն չեն կազակերպում:
04:32
And, of course, that's what makes Steven Spielberg's movie --
94
257000
4000
Անշուշտ, հենց սրա մասին է Սթիվեն Սփիլբերգի ֆիլմը.
04:36
conspiring dinosaurs chasing people around.
95
261000
3000
դավադիր դինոզավրերը մարդկանց հալածելիս:
04:39
So I assume everybody knows
96
264000
2000
Ես համոզված եմ, բոլորն էլ գիտեն, որ
04:41
that if you actually had a piece of amber and it had an insect in it,
97
266000
3000
եթե վերցնենք սաթի կտոր լի արյունախում միջատներով,
04:44
and you drilled into it,
98
269000
3000
ծակենք հորատիչով
04:47
and you got something out of that insect,
99
272000
2000
և արյուն վերցնենք միջատից,
04:49
and you cloned it, and you did it over and over and over again,
100
274000
3000
հետո կլոնավորենք այն, և սա կատարենք պարբերաբար,
04:52
you'd have a room full of mosquitos.
101
277000
2000
ապա արդյունքում կունենանք մի սենյակ` լի մոծակներով:
04:54
(Laughter)
102
279000
2000
(Ծիծաղ)
04:56
(Applause)
103
281000
5000
(Ծափահարություններ)
05:01
And probably a whole bunch of trees as well.
104
286000
3000
Կամ էլ հավանաբար մի ամբողջ անտառ լի ծառերով:
05:04
Now if you want dinosaur DNA,
105
289000
2000
Ուստի, եթե ուզում ենք դինոզավրի ԴՆԹ-ը,
05:06
I say go to the dinosaur.
106
291000
3000
ապա պետք է հենց դինոզավրից վերցնենք այն:
05:09
So that's what we've done.
107
294000
2000
Եվ մենք հենց այդպես էլ արեցինք:
05:11
Back in 1993 when the movie came out,
108
296000
2000
1993 թվականից հետո, երբ ֆիլմը դուրս եկավ,
05:13
we actually had a grant from the National Science Foundation
109
298000
3000
Գիտությունների Ազգային Հիմնադրամի կողմից մենք դրամաշնորհ ստացանք`
05:16
to attempt to extract DNA from a dinosaur,
110
301000
3000
դինոզավրից ԴՆԹ ստանալու փորձարկում կատալելու համար:
05:19
and we chose the dinosaur on the left,
111
304000
3000
Եվ մենք ընտրեցինք դինոզավրի մի տեսակ`
05:22
a Tyrannosaurus rex, which was a very nice specimen.
112
307000
3000
Tyrannosaurus Rex-ը, որը հիանալի նմուշ էր:
05:25
And one of my former doctoral students,
113
310000
2000
Իմ նախկին դոկտորական ուսանողներից մեկը,
05:27
Dr. Mary Schweitzer,
114
312000
2000
դոկտոր Մարի Շվայցերը,
05:29
actually had the background
115
314000
2000
իսկապես ուներ նախադրալներ
05:31
to do this sort of thing.
116
316000
2000
նման գործով զբաղվելու համար:
05:33
And so she looked into the bone of this T. rex,
117
318000
3000
Եվ այսպես, նա հետազոտեց T. Rex-ի ազդրերի
05:36
one of the thigh bones,
118
321000
2000
ոսկորներից մեկը,
05:38
and she actually found
119
323000
2000
և ըստ էության, նա
05:40
some very interesting structures in there.
120
325000
3000
այնտեղ շատ հետաքրքիր կառուցվածքներ հայտնաբերեց:
05:43
They found these red circular-looking objects,
121
328000
4000
Նրանք հայտնաբերեցին կարմիր շրջանաձև կետեր,
05:47
and they looked, for all the world,
122
332000
2000
որոնք նման էին աշխարհին հայտնի
05:49
like red blood cells.
123
334000
2000
արյան կարմիր բջիջներին:
05:51
And they're in
124
336000
2000
Դրանք գտնվում են
05:53
what appear to be the blood channels
125
338000
2000
արյուանատար անոթների մեջ,
05:55
that go through the bone.
126
340000
2000
որոնք անցնում են ոսկորների միջով:
05:57
And so she thought, well, what the heck.
127
342000
3000
Նա զարմացած էր. գրողը տանի:
06:00
So she sampled some material out of it.
128
345000
3000
Ուստի որոշեց նմուշի համար որոշակի նյութեր հանել այդտեղից:
06:03
Now it wasn't DNA; she didn't find DNA.
129
348000
3000
Դա ԴՆԹ չէր, նա չկարողացավ ԴՆԹ գտնել:
06:06
But she did find heme,
130
351000
3000
Սակայն նա գտավ հեմատին,
06:09
which is the biological foundation
131
354000
2000
որը հանդիսանում է հեմոգլոբինի
06:11
of hemoglobin.
132
356000
2000
կենսաբանական հիմքը:
06:13
And that was really cool.
133
358000
2000
Եվ դա իսկապես հիանալի էր:
06:15
That was interesting.
134
360000
2000
Շատ հետաքրքիր էր:
06:17
That was -- here we have 65-million-year-old heme.
135
362000
5000
Այսինքն, մենք ունեինք 65 մլն տարեկան հեմատին:
06:22
Well we tried and tried
136
367000
2000
Դե մենք փորձեցինք, փորձեցինք,
06:24
and we couldn't really get anything else out of it.
137
369000
2000
սակայն այդպես էլ չկարողացանք ինչ-որ բան ստանալ դրանից:
06:26
So a few years went by,
138
371000
2000
Եվ այսպես անցավ մի քանի տարի,
06:28
and then we started the Hell Creek Project.
139
373000
2000
և այդ ժամանակ մենք սկսեցինք իրականացնել «Hell Creek» նախագիծը:
06:30
And the Hell Creek Project was this massive undertaking
140
375000
3000
Իսկ նախագիծն իրենից ներկայացնում էր մասսայական հետազոտություն`
06:33
to get as many dinosaurs as we could possibly find,
141
378000
3000
որքան հնարավոր է շատ դինոզավրեր գտնելու նպատակով,
06:36
and hopefully find some dinosaurs
142
381000
2000
և հույսով լի հայտնաբերելու այնպիսի դինոզավրեր,
06:38
that had more material in them.
143
383000
3000
որոնք ավելի շատ նյութ կպարունակեին իրենց մեջ:
06:41
And out in eastern Montana
144
386000
3000
Իսկ դրսում` Արևելյան Մոնտանայում
06:44
there's a lot of space, a lot of badlands,
145
389000
2000
ահռելի տարածություններ կան, ամայի վայրեր,
06:46
and not very many people,
146
391000
2000
որտեղ շատ քիչ մարդիկ կան:
06:48
and so you can go out there and find a lot of stuff.
147
393000
2000
Ուստի կարող ես գալ այստեղ և շատ բաներ հայտնաբերել:
06:50
And we did find a lot of stuff.
148
395000
2000
Մենք շատ բաներ ենք բացահայտել հենց այստեղ:
06:52
We found a lot of Tyrannosaurs,
149
397000
2000
Բազմաթիվ Tyrannosaur-ներ ենք գտել,
06:54
but we found one special Tyrannosaur,
150
399000
2000
սակայն կար մեկը, որն առանձնահատուկ էր,
06:56
and we called it B-rex.
151
401000
2000
և մենք նրան կոչեցինք «B-rex»:
06:58
And B-rex was found
152
403000
2000
B-rex-ին գտանք
07:00
under a thousand cubic yards of rock.
153
405000
2000
1000 խորանարդ յարդ խորության տակ գտնվող ապարների տակից:
07:02
It wasn't a very complete T. rex,
154
407000
3000
Դա ամբողջական T. Rex չէր,
07:05
and it wasn't a very big T. rex,
155
410000
3000
և ոչ էլ խոշոր T. Rex էր,
07:08
but it was a very special B-rex.
156
413000
3000
դա շատ յուրահատուկ B-rex էր:
07:11
And I and my colleagues cut into it,
157
416000
2000
Եվ այսպես, ես և իմ գործընկերները` փորելով հասանք դրան,
07:13
and we were able to determine,
158
418000
2000
և կարողացանք բացահայտել,
07:15
by looking at lines of arrested growth, some lines in it,
159
420000
3000
նայելով նրա աճի կանգման պատճառ հանդիսացող գծերին,
07:18
that B-rex had died at the age of 16.
160
423000
3000
որ B-rex-ը սատկել է 16 տարին լրանալուն պես:
07:21
We don't really know how long dinosaurs lived,
161
426000
3000
Մենք իրականում չգիտենք, թե որքան երկար են դինոզավրերն ապրել,
07:24
because we haven't found the oldest one yet.
162
429000
2000
քանի որ դեռ չենք գտել ամենահին դինոզավրին:
07:26
But this one died at the age of 16.
163
431000
3000
Սակայն այս մեկը, անշուշտ, սատկել էր 16 տարեկանում:
07:29
We gave samples to Mary Schweitzer,
164
434000
2000
Մենք նմուշները տվեցինք Մարի Շվայցերին,
07:31
and she was actually able to determine
165
436000
2000
և նա, փաստորեն, հիմնվելով ոսկորի մեջ հայտնաբերված
07:33
that B-rex was a female
166
438000
2000
ոսկրածուծի հյուսվածքի վրա,
07:35
based on medullary tissue
167
440000
2000
կարողացավ որոշել,
07:37
found on the inside of the bone.
168
442000
2000
որ B-rex-ը եղել է իգական սեռի դինոզավր:
07:39
Medullary tissue is the calcium build-up,
169
444000
3000
Ոսկրածուծի հյուսվածքն, ըստ էության, կալցիումի կուտակումն է,
07:42
the calcium storage basically,
170
447000
2000
դա հիմնականում կուտակվում է
07:44
when an animal is pregnant,
171
449000
2000
հղի կենդանիների
07:46
when a bird is pregnant.
172
451000
2000
կամ հղի թռչունների ոսկրերի մեջ:
07:48
So here was the character
173
453000
2000
Ահա այն հատկանիշը,
07:50
that linked birds and dinosaurs.
174
455000
2000
որ միավորում է թռչուններին և դինոզավրերին:
07:52
But Mary went further.
175
457000
2000
Սակայն Մարին շարունակեց իր գործը:
07:54
She took the bone, and she dumped it into acid.
176
459000
3000
Նա վերցրեց ոսկորը և այն ընկղմեց թթվի մեջ:
07:57
Now we all know that bones are fossilized,
177
462000
3000
Դե բոլորս էլ գիտենք, որ ոսկորները բրածո են,
08:00
and so if you dump it into acid,
178
465000
2000
և եթե դրանք ընկղմենք թթվի մեջ
08:02
there shouldn't be anything left.
179
467000
2000
ապա դրանցից ոչինչ չի մնա:
08:04
But there was something left.
180
469000
2000
Բայց, այնուամենայնիվ, մի բան մնաց:
08:06
There were blood vessels left.
181
471000
3000
Արյան անոթներն էին մնացել:
08:09
There were flexible, clear blood vessels.
182
474000
4000
Դրանք ճկուն, հստակ արյան անոթներ էին:
08:13
And so here was the first soft tissue from a dinosaur.
183
478000
3000
Եվ այսպես, մենք ունեյինք դինոզավրի առաջին փափուկ հյուսվածքը:
08:16
It was extraordinary.
184
481000
2000
Արտակարգ էր:
08:18
But she also found osteocytes,
185
483000
3000
Պետք է նաև նշել, որ նա հայտնաբերեց օստեոցիտներ.
08:21
which are the cells that laid down the bones.
186
486000
3000
սրանք ոսկրերի մեջ տեղավորված բջիջներ են:
08:24
And try and try, we could not find DNA,
187
489000
4000
Փորձեցինք, փորձեցինք և այդպես էլ ԴՆԹ չգտանք,
08:28
but she did find evidence of proteins.
188
493000
3000
սակայն Մարին գտավ սպիտակուցների ապացույցներ:
08:31
But we thought maybe --
189
496000
3000
Եվ մենք մտածեցինք.
08:34
well, we thought maybe
190
499000
2000
իսկ միգուցե
08:36
that the material was breaking down after it was coming out of the ground.
191
501000
3000
գետնի տակից հանելուց հետո նյութերը քայքայվո՞ւմ են:
08:39
We thought maybe it was deteriorating very fast.
192
504000
2000
Մենք կարծում էինք, որ դրանք շատ արագ փչանում են:
08:41
And so we built a laboratory
193
506000
2000
Ուստի կառուցեցինք մի լաբորատորիա`
08:43
in the back of an 18-wheeler trailer,
194
508000
3000
բեռնատար մեքենայի կցավագոնի ետնամասում,
08:46
and actually took the laboratory to the field
195
511000
3000
իսկ, լաբորատորիան կառուցեցինք դաշտում,
08:49
where we could get better samples.
196
514000
2000
որտեղից ավելի լավ նմուշներ կարող էինք գտանել:
08:51
And we did. We got better material.
197
516000
3000
Եվ այդպես էլ արեցինք: Մենք ավելի լավ նմուշներ գտանք:
08:54
The cells looked better.
198
519000
2000
Բջիջներն ավելի լավ տեսք ունեին:
08:56
The vessels looked better.
199
521000
2000
Անոթները ևս լավ տեսք ունեին:
08:58
Found the protein collagen.
200
523000
2000
Նույնը վերաբերվում էր նաև կոլագենին:
09:00
I mean, it was wonderful stuff.
201
525000
3000
Նկատի ունեմ, այդ ամենը հրաշալի էր:
09:03
But it's not dinosaur DNA.
202
528000
4000
Սակայն դինոզավրի ԴՆԹ չգտանք:
09:07
So we have discovered
203
532000
2000
Եվ այսպես, մենք բացահայտեցինք,
09:09
that dinosaur DNA, and all DNA,
204
534000
2000
որ դինոզավրի ԴՆԹ-ն, և ցանկած ԴՆԹ
09:11
just breaks down too fast.
205
536000
2000
շատ արագ քայքայվում է:
09:13
We're just not going to be able
206
538000
2000
Եվ մենք, պարզապես, ի վիճակի չենք լինի
09:15
to do what they did in "Jurassic Park."
207
540000
3000
անել այն, ինչ արել են «Jurassic Park»-ում:
09:18
We're not going to be able to make a dinosaur
208
543000
3000
Մենք չենք կարողանա դինոզավրից
09:21
based on a dinosaur.
209
546000
3000
դինոզավր ստեղծել:
09:24
But birds are dinosaurs.
210
549000
4000
Սակայն թռչուններն արդեն իսկ դինոզավրեր են:
09:29
Birds are living dinosaurs.
211
554000
3000
Նրանք կենդանի դինոզավրեր են:
09:32
We actually classify them
212
557000
2000
Իրականում մենք դասում ենք նրանց
09:34
as dinosaurs.
213
559000
2000
դինոզավրերի շարքին:
09:36
We now call them non-avian dinosaurs
214
561000
2000
Ներկայումս մենք նրանց դասակարգում ենք ոչ փետրավոր
09:38
and avian dinosaurs.
215
563000
2000
և փետրավոր դինոզավրեր:
09:40
So the non-avian dinosaurs
216
565000
2000
Եվ այսպես, ոչ փետրավոր դինոզավրերը
09:42
are the big clunky ones that went extinct.
217
567000
2000
այն հսկա անճոռնի դինոզավրերն են, որոնք ոչնչացել են:
09:44
Avian dinosaurs are our modern birds.
218
569000
3000
Իսկ փետրավոր դինոզավրերը ներկայիս թռչուններն են:
09:47
So we don't have to make a dinosaur
219
572000
2000
Ուստի մենք դինոզավր ստեղծելու կարիք չունենք,
09:49
because we already have them.
220
574000
3000
քանզի արդեն ունենք դինոզավր:
09:54
(Laughter)
221
579000
4000
(Ծիծաղ)
09:58
I know, you're as bad as the sixth-graders.
222
583000
4000
Գիտեմ, ձեզ համար սա նույնքան բարդ է, որքան վեցերորդ դասարանցու համար:
10:02
(Laughter)
223
587000
2000
(Ծիծաղ)
10:04
The sixth-graders look at it and they say, "No."
224
589000
3000
Վեցերորդ դասարանի աշակերտները նայում են այս ամենին և ասաում. «Ո'չ»:
10:07
(Laughter)
225
592000
2000
(Ծիծաղ)
10:09
"You can call it a dinosaur,
226
594000
2000
«Դուք կարող եք դրան կոչել դինոզավր,
10:11
but look at the velociraptor: the velociraptor is cool."
227
596000
3000
սակայն նայեք վելոսիրապտեր դինոզավրին: Այն հրրաշալի է:
10:14
(Laughter)
228
599000
2000
(Ծիծաղ)
10:16
"The chicken is not."
229
601000
2000
«Իսկ հավը` ոչ»:
10:18
(Laughter)
230
603000
2000
(Ծիծաղ)
10:20
So this is our problem,
231
605000
2000
Եվ այսպես, ահա մեր խնդիրը,
10:22
as you can imagine.
232
607000
3000
ինչպես տեսնում եք:
10:25
The chicken is a dinosaur.
233
610000
2000
Հավը դինոզավր է:
10:27
I mean it really is.
234
612000
2000
Նկատի ունեմ, որ դա իսկապես այդպես է:
10:29
You can't argue with it
235
614000
2000
Եվ դուք չեք կարող վիճել դրա շուրջ,
10:31
because we're the classifiers and we've classified it that way.
236
616000
3000
քանի որ մենք ենք դասակարգողները, իսկ մենք նման կերպ ենք դասակգումը կատարել:
10:34
(Laughter)
237
619000
2000
(Ծիծաղ)
10:36
(Applause)
238
621000
4000
(Ծափահարություններ)
10:41
But the sixth-graders demand it.
239
626000
2000
Սակայն վեցերորդ դասարանցիները պահանջում են,
10:43
"Fix the chicken."
240
628000
2000
«Սահմանեք, թե ինչ է իրենից ներկայացնում հավը»:
10:45
(Laughter)
241
630000
2000
(Ծիծաղ)
10:47
So that's what I'm here to tell you about:
242
632000
2000
Ահա թե ինչի մասին ենք պատրաստվում խոսել.
10:49
how we are going to fix a chicken.
243
634000
3000
թե ինչպես ենք սահամանելու հավը:
10:52
So we have a number of ways
244
637000
3000
Եվ այսպես, կան տարբեր միջոցներ,
10:55
that we actually can fix the chicken.
245
640000
5000
որոնցով իրականում կարող ենք բնորոշել հավին:
11:00
Because evolution works,
246
645000
2000
Քանի որ էվոլյուցիա ասվածը գործում է,
11:02
we actually have some evolutionary tools.
247
647000
3000
բնականաբար մենք ունենք որոշ էվոլյուցիոն գործիքներ:
11:05
We'll call them biological modification tools.
248
650000
3000
Դրանք կկոչենք կենսաբանական փոփոխությունների գործիքներ:
11:08
We have selection.
249
653000
2000
Գոյություն ունի նաև ընտրություն կոչվածը:
11:10
And we know selection works.
250
655000
2000
Եվ մենք գիտենք, որ դա նույպես գործում է:
11:12
We started out with a wolf-like creature
251
657000
3000
Մենք կատարեցինք մի փորձարկում գայլանման մի կենդանու հետ
11:15
and we ended up with a Maltese.
252
660000
3000
և այն վերածեցինք Մալտես ցեղատեսակի շնիկի:
11:18
I mean, that's --
253
663000
3000
Նկատի ունեմ, որ
11:21
that's definitely genetic modification.
254
666000
4000
իրոք գենետիկական փոփոխություն կատարեցինք:
11:25
Or any of the other funny-looking little dogs.
255
670000
4000
Կամ նրան վերածեցինք որևէ այլ զվարճալի փոքրիկ շնիկի:
11:30
We also have transgenesis.
256
675000
2000
Գոյություն ունի նաև գենային փոխանցում կոչվածը:
11:32
Transgenesis is really cool too.
257
677000
2000
Սա ևս չափազանց հետաքրքիր գործընթաց է:
11:34
That's where you take a gene out of one animal and stick it in another one.
258
679000
3000
Դա նշանակում է, երբ մի կենդանուց վերցնում ես դրա գենը և այն փոխանցում մեկ այլ կենդանու:
11:37
That's how people make GloFish.
259
682000
3000
Ահա թե ինչպես են մարդիկ ստացել գլոուֆիշ ձկան տեսակը:
11:40
You take a glow gene
260
685000
3000
Վերցնում եք ակտիվ գենը
11:43
out of a coral or a jellyfish
261
688000
4000
մարջանից կամ մեդուզայից
11:47
and you stick it in a zebrafish,
262
692000
2000
և այն ներարկում եք զեբրաձկան մեջ,
11:49
and, puff, they glow.
263
694000
2000
և, ահա, դրանք կենդանություն են ստանում:
11:51
And that's pretty cool.
264
696000
2000
Սա իսկապես հետաքրքիր է:
11:53
And they obviously make a lot of money off of them.
265
698000
3000
Ակնհայտ է, որ մարդիկ դրանցից մեծ փողեր են ստեղծում:
11:56
And now they're making Glow-rabbits
266
701000
2000
Իսկ հիմա նրանք աշխատում են գլոու - ճագարների
11:58
and Glow-all-sorts-of-things.
267
703000
2000
և նմանատիպ այլ կենդանիերի ստեղծման վրա:
12:00
I guess we could make a glow chicken.
268
705000
3000
Կարծում եմ, որ մենք էլ կարող ենք ստեղծել գլո հավեր:
12:03
(Laughter)
269
708000
2000
(Ծիծաղ)
12:05
But I don't think that'll satisfy the sixth-graders either.
270
710000
3000
Սակայն, ըստ իս, դա էլ չի բավարարի վեցերորդ դասարանցիներին:
12:08
But there's another thing.
271
713000
2000
Չնայած գոյություն ունի մեկ այլ հանգամանք ևս:
12:10
There's what we call atavism activation.
272
715000
3000
Այն, ինչ մենք կոչում ենք ատավիզմի ակտիվացում:
12:13
And atavism activation
273
718000
2000
Իսկ ատավիզմի ակտիվացումը,
12:15
is basically --
274
720000
2000
ընդհանուր առմամբ,
12:17
an atavism is an ancestral characteristic.
275
722000
4000
իրենից ներկայացնում է ժառանգական գեների խախտում:
12:21
You heard
276
726000
2000
Երևի լսել եք,
12:23
that occasionally children are born with tails,
277
728000
3000
որ երբեմն երեխաները ծնվում են պոչով,
12:26
and it's because it's an ancestral characteristic.
278
731000
4000
հենց սա էլ կոչվում է ժառանգական գեների խախտում:
12:30
And so there are a number of atavisms
279
735000
3000
Այսպիսով, կան մի շարք ատավիզմներ,
12:33
that can happen.
280
738000
2000
որոնք կարող են դրսևորվել:
12:35
Snakes are occasionally born with legs.
281
740000
3000
Օրինակ երբ օձերը ծնվում են ոտքերով:
12:38
And here's an example.
282
743000
2000
Կամ մեկ այլ օրինակ:
12:40
This is a chicken with teeth.
283
745000
3000
Սա ատամներով հավ է:
12:43
A fellow by the name of Matthew Harris
284
748000
2000
Իմ ընկերը` Մեթյու Հարրիսը ,
12:45
at the University of Wisconsin in Madison
285
750000
3000
որ աշխատում է Մեդիսոնի Վիսկոնսին Համալսարանում,
12:48
actually figured out a way to stimulate
286
753000
3000
իրականում գտավ այն միջոցը, որով ակտիվացրեց
12:51
the gene for teeth,
287
756000
3000
ատամի գենը,
12:54
and so was able to actually turn the tooth gene on
288
759000
3000
և, փաստորեն, այդպիսով կարողացավ շարժի գցել դա,
12:57
and produce teeth in chickens.
289
762000
3000
որի միջոցով հավերի մոտ ատամներ սկսեցին աճել:
13:00
Now that's a good characteristic.
290
765000
3000
Եվ այսպես, սա լավ հատկանիշ է:
13:03
We can save that one.
291
768000
3000
Կարող ենք պահպանել սա,
13:06
We know we can use that.
292
771000
2000
քանի որ հստակ գիտենք, որ կօգտագործենք դա:
13:08
We can make a chicken with teeth.
293
773000
3000
Մենք կարող ենք ստեղծել ատամներով հավ:
13:12
That's getting closer.
294
777000
2000
Կամաց - կամաց մոտենում ենք մեր նշանակոտին:
13:14
That's better than a glowing chicken.
295
779000
2000
Սա ավելի լավ է, քան գենի փոխանցումը:
13:16
(Laughter)
296
781000
2000
(Ծիծաղ)
13:18
A friend of mine, a colleague of mine,
297
783000
2000
Իմ ընկերը, որը նաև իմ գործընկերն է,
13:20
Dr. Hans Larsson at McGill University,
298
785000
2000
դոկտոր Հանս Լարսոնը ՄակԳիլ համալսարանից,
13:22
is actually looking at atavisms.
299
787000
2000
ներկայումս ուսումնասիրում է ատավիզմները:
13:24
And he's looking at them
300
789000
2000
Նա հետազոտության է ենթարկում թռչուններին`
13:26
by looking at the embryo genesis of birds
301
791000
3000
զննելով վերջիններիս նախասաղմի կազմավորումը
13:29
and actually looking at how they develop,
302
794000
3000
և, ըստ էության նաև այն, թե ինչպես է այն զարգանում:
13:32
and he's interested in how birds actually lost their tail.
303
797000
4000
Նրան հետաքրքրում է, թե ինչպես են թռչուններն, իրականում, կորցրել իրենց պոչը:
13:36
He's also interested in the transformation
304
801000
2000
Նա հետաքրքրում է նաև բազուկի, առջևի վերջույթի
13:38
of the arm, the hand, to the wing.
305
803000
3000
փոխակերպումը թևի:
13:41
He's looking for those genes as well.
306
806000
2000
Նա փնտրում է այդ գեները:
13:43
And I said, "Well, if you can find those,
307
808000
3000
Ուստի ես ասացի. «Դե, եթե կարողանաս գտնել այդ գեները,
13:46
I can just reverse them
308
811000
2000
ես կարող եմ հակադրել դրանք
13:48
and make what I need to make for the sixth-graders."
309
813000
3000
և անել այն, ինչ անհրաժեշտ է անել վեցերորդ դասարանցիներին համոզելու համար»:
13:51
And so he agreed.
310
816000
2000
Եվ այսպես նա համաձայնեց:
13:53
And so that's what we're looking into.
311
818000
2000
Ահա թե ինչ ենք մենք ուսումնասիրում:
13:55
If you look at dinosaur hands,
312
820000
2000
Եթե նայեք դինոզավրի թևերին,
13:57
a velociraptor
313
822000
2000
վելոսիրապտերը
13:59
has that cool-looking hand with the claws on it.
314
824000
2000
ունի հետաքրքրիր ճիրաններով թևեր:
14:01
Archaeopteryx, which is a bird, a primitive bird,
315
826000
3000
Արքեոպտերիքսը, որը պարզունակ թռչունի տեսակ է,
14:04
still has that very primitive hand.
316
829000
3000
նույնպես ունի շատ պարզունակ թև:
14:07
But as you can see, the pigeon,
317
832000
2000
Բայց ինչպես տեսնում եք, աղավնին,
14:09
or a chicken or anything else, another bird,
318
834000
2000
կամ հավը, կամ նմանատիպ այլ թռչուն,
14:11
has kind of a weird-looking hand,
319
836000
3000
ունի մի տեսակ տարօրինակ թև,
14:14
because the hand is a wing.
320
839000
2000
քանզի այն ոչ թե ձեռք է, այլ թև է:
14:16
But the cool thing is
321
841000
2000
Սակայն հետաքրքիրն այն է,
14:18
that, if you look in the embryo,
322
843000
3000
որ, եթե նայեք սաղմին,
14:21
as the embryo is developing
323
846000
2000
մինչ այն զարգանում է,
14:23
the hand actually looks
324
848000
3000
ապա կտեսնեք, որ այն իրականում ավելի շատ նման է
14:26
pretty much like the archaeopteryx hand.
325
851000
2000
արքեոպտերիքսի թևին:
14:28
It has the three fingers, the three digits.
326
853000
3000
Այն ունի երեք մատ, երեք ֆալանգ:
14:31
But a gene turns on that actually fuses those together.
327
856000
3000
Սակայն գենը ակտիվանում է, և դրանք իրականում միաձուլվում են:
14:34
And so what we're looking for is that gene.
328
859000
3000
Եվ այն, ինչ փնտրում ենք, հենց այդ գենն է:
14:37
We want to stop that gene from turning on,
329
862000
2000
Մենք ուզում ենք, որ դադարի գործելուց այն գենը,
14:39
fusing those hands together,
330
864000
2000
որը միմյանց է ձուլում մատները,
14:41
so we can get a chicken that hatches out with a three-fingered hand,
331
866000
3000
այնպես, որ կարողանանք ստանալ ճուտիկ, որը ձվից դուրս կգա երեք-մատնյա թևով,
14:44
like the archaeopteryx.
332
869000
2000
ինչպես արքեոպտերիքսը:
14:46
And the same goes for the tails.
333
871000
3000
Նույնը վերաբերում է նաև պոչին:
14:49
Birds have basically
334
874000
3000
Հիմնականում թռչունները ունեն
14:52
rudimentary tails.
335
877000
2000
թերաճ պոչ:
14:54
And so we know
336
879000
3000
Ուստի, մենք գիտենք, որ
14:57
that in embryo,
337
882000
2000
սաղմը,
14:59
as the animal is developing,
338
884000
2000
մինչ այն զարգանում է,
15:01
it actually has a relatively long tail.
339
886000
3000
իրականում ունի համեմատաբար երկար պոչ:
15:04
But a gene turns on
340
889000
2000
Սակայն հենց գենը սկսում է ակտիվանալ,
15:06
and resorbs the tail, gets rid of it.
341
891000
3000
կլանում է պոչը և ձերբազատվում դրանից:
15:09
So that's the other gene we're looking for.
342
894000
3000
Իսկ դա այն հենց այն գենն է, որ մենք փնտրում էինք:
15:12
We want to stop that tail from resorbing.
343
897000
4000
Մենք ուզում ենք կասեցնել պոչի սերտաճումը:
15:16
So what we're trying to do really
344
901000
3000
Այդ իսկ պատճառով, այն, ինչ ուզում ենք անել, հետևյալն է.
15:19
is take our chicken,
345
904000
3000
վերցնել հավը,
15:22
modify it
346
907000
2000
փոփոխել այն
15:24
and make the chickenosaurus.
347
909000
2000
և ստանալ հավազավր:
15:26
(Laughter)
348
911000
3000
(Ծիծաղ)
15:29
It's a cooler-looking chicken.
349
914000
3000
Հետաքրքիր արտաքինով հավ կլինի:
15:32
But it's just the very basics.
350
917000
3000
Սակայն սրանք միայն հիմնական հիմունքներն են:
15:35
So that really is what we're doing.
351
920000
2000
Ուստի, հենց այն է, ինչ մենք անում ենք, ինչ մեզ հարկավոր է:
15:37
And people always say, "Why do that?
352
922000
2000
Մարդիկ հաճախ հարցնում են. «Ինչո՞ւ եք անում նման բաներ:
15:39
Why make this thing?
353
924000
2000
Ինչո՞ւ է պետք նմանատիպ բաներ անել:
15:41
What good is it?"
354
926000
2000
Ի՞նչ օգուտ կա դրանից»:
15:43
Well, that's a good question.
355
928000
2000
Այո, լավ հարց է:
15:45
Actually, I think it's a great way to teach kids
356
930000
2000
Ըստ էության, կարծում եմ, որ սա լավ միջոց է երեխաներին սովորեցնելու
15:47
about evolutionary biology
357
932000
2000
էվոլյուցիան
15:49
and developmental biology
358
934000
2000
և զարգացող կենսաբանությունը
15:51
and all sorts of things.
359
936000
2000
ու նմաատիպ այլ բաները:
15:53
And quite frankly, I think
360
938000
3000
Եվ, անկեղծ ասած, ես կարծում եմ, որ
15:56
if Colonel Sanders
361
941000
2000
եթե գնդապետ Սենդերսը
15:58
was to be careful how he worded it,
362
943000
3000
ուշադիր լիներ, թե ինչպես է արտահայտվում այս ամենի մասին,
16:01
he could actually advertise an extra piece.
363
946000
3000
նա կարող էր իրականում գովազդել շատ ավելին:
16:04
(Laughter)
364
949000
4000
(Ծիծաղ)
16:08
Anyway --
365
953000
2000
Ամեն դեպքում..
16:12
When our dino-chicken hatches,
366
957000
4000
Երբ մեր դինո-ճուտիկը ձվից դուրս գա
16:16
it will be, obviously, the poster child,
367
961000
3000
այն կլինի, ակնահայտորեն, օրինակ կծառայի մյւսների համար,
16:19
or what you might call a poster chick,
368
964000
3000
կամ ինչպես դուք կկոչեիք, հայտնի ճուտիկի օրնակ կծառայի,
16:22
for technology, entertainment and design.
369
967000
3000
որ պատկերվել է տեխնոլոգինաերի, ժամանցի և դիզայնի նպատակով:
16:25
Thank you.
370
970000
2000
Շնորհակալություն:
16:27
(Applause)
371
972000
3000
(Ծափահարություններ)
ABOUT THE SPEAKER
Jack Horner - Dinosaur diggerJack Horner and his dig teams have discovered the first evidence of parental care in dinosaurs, extensive nesting grounds, evidence of dinosaur herds, and the world’s first dinosaur embryos. He's now exploring how to build a dinosaur.
Why you should listen
Paleontologist Jack Horner discovered the first dinosaur eggs in the Western Hemisphere, the first evidence of dinosaur colonial nesting, the first evidence of parental care among dinosaurs, and the first dinosaur embryos.
Horner's research covers a wide range of topics about dinosaurs, including their behavior, physiology, ecology and evolution. Due to struggles with the learning disability, dyslexia, Horner does not hold a formal college degree but was awarded an Honorary Doctorate of Science from the University of Montana in 1986. Also in 1986 he was awarded a MacArthur Fellowship.
He's the Curator of Paleontology at the Museum of the Rockies in Bozeman, Montana, and is widely acknowledged to be the inspiration for the main character in the book and film Jurassic Park.
Jack Horner | Speaker | TED.com