TED2010
Sam Harris: Science can answer moral questions
Filmed:
Readability: 4.3
6,257,604 views
Questions of good and evil, right and wrong are commonly thought unanswerable by science. But Sam Harris argues that science can -- and should -- be an authority on moral issues, shaping human values and setting out what constitutes a good life.
Sam Harris - Neuroscientist, philosopher
Sam Harris's work focuses on how our growing understanding of ourselves and the world is changing our sense of how we should live. Full bio
Sam Harris's work focuses on how our growing understanding of ourselves and the world is changing our sense of how we should live. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I'm going to speak today about the relationship
0
0
3000
Այսօր ես պատրաստվում եմ խոսել
00:18
between science and human values.
1
3000
4000
գիտության և մարդկային արժեքների հարաբերության մասին:
00:22
Now, it's generally understood that
2
7000
2000
Այսպես, սովորաբար կա կարծիք, որ
00:24
questions of morality --
3
9000
2000
բարոյականության հարցերը,
00:26
questions of good and evil and right and wrong --
4
11000
2000
բարու և չարի, ճիշտ ու սխալի հարցերը
00:28
are questions about which science officially has no opinion.
5
13000
3000
այնպիսի հարցեր են, որոնց մասին գիտությունը պաշտոնապես տեսակետ չունի:
00:31
It's thought that science can help us
6
16000
3000
Մարդիկ կարծում են, որ գիտությունը կարող է օգնել մեզ
00:34
get what we value,
7
19000
2000
ստանալ այն, ինչ մենք արժևորում ենք,
00:36
but it can never tell us what we ought to value.
8
21000
3000
բայց երբեք չի կարող ասել, թե ինչը պետք է արժևորենք:
00:39
And, consequently, most people -- I think most people
9
24000
2000
Հետևաբար, մարդկանց մեծամասնությունը, կարծում եմ նաև այստեղ գտնվողների
00:41
probably here -- think that science will never answer
10
26000
3000
մեծամասնությունը, հավանաբար, մտածում են, որ գիտությունը երբեք չի պատասխանի
00:44
the most important questions in human life:
11
29000
3000
մարդկային կյանքի ամենակարևոր հարցերին,
00:47
questions like, "What is worth living for?"
12
32000
2000
ինչպիսիք են` «Ինչի՞ համար արժե ապրել»,
00:49
"What is worth dying for?"
13
34000
2000
«Ինչի՞ համար արժե մահանալ»,
00:51
"What constitutes a good life?"
14
36000
2000
«Որո՞նք են լավ կյանքի բաղադրիչները»:
00:53
So, I'm going to argue
15
38000
2000
Այսպիսով, այսօր ես պատրաստվում եմ վիճարկել,
00:55
that this is an illusion -- that the separation between
16
40000
2000
որ դա պատրանք է. գիտության ու մարդկային արժեքների տարանջատումը
00:57
science and human values is an illusion --
17
42000
2000
պատրանք է,
00:59
and actually quite a dangerous one
18
44000
3000
և իրականում բավականին վտանգավոր պատրանք
01:02
at this point in human history.
19
47000
2000
մարդկային պատմության այս կետում:
01:04
Now, it's often said that science
20
49000
2000
Հիմա հաճախ ասում են, որ գիտությունը
01:06
cannot give us a foundation for morality and human values,
21
51000
3000
չի կարող մեզ հիմք տալ բարոյականության և մարդկային արժեքների համար,
01:09
because science deals with facts,
22
54000
3000
քանի որ այն գործ ունի փաստերի հետ,
01:12
and facts and values seem to belong to different spheres.
23
57000
4000
իսկ փաստերն ու արժեքները, թվում է, տարբեր ոլորտների են պատկանում:
01:16
It's often thought that there's no description
24
61000
3000
Հաճախ կարծում են, որ աշխարհի ձևի
01:19
of the way the world is
25
64000
2000
ոչ մի նկարագրություն
01:21
that can tell us how the world ought to be.
26
66000
4000
չի կարող մեզ ասել, թե այն ինչպիսին պետք է լինի:
01:25
But I think this is quite clearly untrue.
27
70000
2000
Բայց իմ կարծիքով դա միանգամայն սխալ է:
01:27
Values are a certain kind of fact.
28
72000
4000
Արժեքները փաստի որոշակի տեսակ են:
01:31
They are facts about the well-being of conscious creatures.
29
76000
4000
Դրանք փաստեր են գիտակցական էակների բարօրության մասին:
01:35
Why is it that we don't have ethical obligations toward rocks?
30
80000
4000
Ինչի՞ց է, որ մենք էթիկական պատասխանատվություններ չունենք ժայռերի առաջ:
01:39
Why don't we feel compassion for rocks?
31
84000
3000
Ինչու՞ մենք ժայռերի հանդեպ կարեկցանք չենք զգում:
01:42
It's because we don't think rocks can suffer. And if we're more
32
87000
2000
Քանի որ մենք չենք մտածում, որ ժայռը կարող է տառապել: Եվ եթե մենք ավելի
01:44
concerned about our fellow primates
33
89000
2000
մտահոգված ենք մեր բարեկամ պրիմատների մասին,
01:46
than we are about insects, as indeed we are,
34
91000
3000
քան միջատների, ինչը իրոք այդպես է, ապա
01:49
it's because we think they're exposed to a greater range
35
94000
2000
դա այն պատճառով է, որ մենք կարծում ենք` նրանք ենթակա են ավելի մեծ
01:51
of potential happiness and suffering.
36
96000
3000
պոտենցիալ երջանկության ու տառապանքի:
01:54
Now, the crucial thing to notice here
37
99000
3000
Այստեղ վճռական կետն այն է, որ
01:57
is that this is a factual claim:
38
102000
2000
սա փաստացի պնդում է:
01:59
This is something that we could be right or wrong about. And if we
39
104000
2000
Մենք կարող ենք ճիշտ կամ սխալ լինել այս հարցում: Եվ եթե մենք
02:01
have misconstrued the relationship between biological complexity
40
106000
3000
սխալ ենք մեկնաբանել կենսաբանական բարդության
02:04
and the possibilities of experience
41
109000
3000
և զգացողության հնարավորությունների միջև կապը,
02:07
well then we could be wrong about the inner lives of insects.
42
112000
3000
ապա կարող ենք և սխալվել միջատների ներքին կյանքի հարցում:
02:10
And there's no notion,
43
115000
4000
Եվ չկա մարդկային բարոյականության և արժեքների ոչ մի պատկերացում,
02:14
no version of human morality
44
119000
2000
ոչ մի տարբերակ
02:16
and human values that I've ever come across
45
121000
3000
ինձ երբևէ հանդիպածների մեջ,
02:19
that is not at some point reducible
46
124000
2000
որը ինչ-որ կերպ չհանգի
02:21
to a concern about conscious experience
47
126000
3000
գիտակցական գոյությանը
02:24
and its possible changes.
48
129000
2000
և դրա հնարավոր փոփոխություններին:
02:26
Even if you get your values from religion,
49
131000
3000
Եթե նույնիսկ դուք ձեր այժեքները վերցնում եք կրոնից,
02:29
even if you think that good and evil ultimately
50
134000
2000
եթե նույնիսկ կարծում եք, որ չարն ու բարին ի վերջո
02:31
relate to conditions after death --
51
136000
2000
կապված են մահից հետո ստեղծվող վիճակներին`
02:33
either to an eternity of happiness with God
52
138000
3000
կամ հավերժական երջանկություն Աստծո հետ,
02:36
or an eternity of suffering in hell --
53
141000
2000
կամ հավերժական տառապանք դժոխքում,
02:38
you are still concerned about consciousness and its changes.
54
143000
4000
դուք դեռևս մտածում եք գիտակցության և դրա փոփոխությունների մասին:
02:42
And to say that such changes can persist after death
55
147000
3000
Եվ ասել, որ նման փոփոխությունները կարող են շարունակվել մահվանից հետո,
02:45
is itself a factual claim,
56
150000
2000
ինքնին փաստացի պնդում է,
02:47
which, of course, may or may not be true.
57
152000
3000
որն, իհարկե, կարող է լինել ճիշտ կամ սխալ:
02:50
Now, to speak about the conditions of well-being
58
155000
3000
Այժմ, խոսելով բարօրության պայմանների մասին
02:53
in this life, for human beings,
59
158000
2000
այս կյանքում` մարդկային էակների համար,
02:55
we know that there is a continuum of such facts.
60
160000
3000
մենք գիտենք, որ կան մի շարք այդպիսի փաստեր:
02:58
We know that it's possible to live in a failed state,
61
163000
3000
Մենք գիտենք, որ հնարավոր է ապրել ձախողված վիճակում,
03:01
where everything that can go wrong does go wrong --
62
166000
2000
որտեղ այն ամենը, ինչ կարող է վատ լինել, վատ է,
03:03
where mothers cannot feed their children,
63
168000
3000
որտեղ մայրերը չեն կարողանում կերակրել իրենց երեխաներին,
03:06
where strangers cannot find the basis for peaceful collaboration,
64
171000
4000
որտեղ անծանոթները չեն կարողանում խաղաղ համագործակցության հիմքեր գտնել.
03:10
where people are murdered indiscriminately.
65
175000
3000
որտեղ մարդիկ անխտիր սպանվում են:
03:13
And we know that it's possible to move along this continuum
66
178000
3000
Եվ մենք գիտենք, որ այս շարքը հնարավոր է շարունակել
03:16
towards something quite a bit more idyllic,
67
181000
2000
և հասցնել հովվերգական ինչ-որ բանի,
03:18
to a place where a conference like this is even conceivable.
68
183000
5000
մի տեղ, ուր նման համագումարը նույնիսկ հասկանալի է:
03:23
And we know -- we know --
69
188000
3000
Եվ մենք գիտենք, գիտենք,
03:26
that there are right and wrong answers
70
191000
2000
որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ,
03:28
to how to move in this space.
71
193000
2000
թե ինչպես պետք է շարժվել այս տարածության մեջ:
03:30
Would adding cholera to the water be a good idea?
72
195000
6000
Ջրին խոլերայի հարուցիչ ավելացնելը լա՞վ գաղափար է:
03:36
Probably not.
73
201000
2000
Հավանաբար ոչ:
03:38
Would it be a good idea for everyone to believe in the evil eye,
74
203000
3000
Արդյոք լա՞վ գաղափար կլիներ, որ բոլորը հավատային չար աչքին,
03:41
so that when bad things happened to them
75
206000
2000
որպեսզի երբ նրանց հետ վատ բաներ պատահեին,
03:43
they immediately blame their neighbors? Probably not.
76
208000
4000
նրանք անմիջապես մեղադրեին հարևաններին: Հավանաբար ոչ:
03:47
There are truths to be known
77
212000
2000
Կան ճշմարտություններ, որ պետք է իմանալ
03:49
about how human communities flourish,
78
214000
3000
այն մասին, թե ինչպես են մարդկային հասարակությունները բարգավաճում,
03:52
whether or not we understand these truths.
79
217000
2000
անկախ նրանից` մենք այդ ճշմարտությունները հասկանու՞մ ենք, թե՞ ոչ:
03:54
And morality relates to these truths.
80
219000
3000
Եվ բարոյականությունը կապված է այս ճշմարտությունների հետ:
03:57
So, in talking about values we are talking about facts.
81
222000
4000
Այսպիսով, խոսելով արժեքների մասին, մենք խոսում ենք փաստերի մասին:
04:01
Now, of course our situation in the world can be understood at many levels --
82
226000
3000
Իհարկե, մեր գոյությունը աշխարհում կարելի է հասկանալ տարբեր մակարդակներով,
04:04
from the level of the genome
83
229000
2000
գենոֆոնդի մակարդակից
04:06
on up to the level of economic systems
84
231000
2000
մինչև տնտեսական համակարգերի
04:08
and political arrangements.
85
233000
2000
և քաղաքական կարգավորումների մակարդակը:
04:10
But if we're going to talk about human well-being
86
235000
2000
Բայց եթե մենք պատրաստվում ենք խոսել մարդկային բարեկեցության մասին,
04:12
we are, of necessity, talking about the human brain.
87
237000
3000
ապա անհրաժեշտ է խոսել մարդկային ուղեղի մասին:
04:15
Because we know that our experience of the world and of ourselves within it
88
240000
3000
Քանի որ մենք գիտենք, որ աշխարհի և դրանում մեր սեփական անձի զգացողությունը
04:18
is realized in the brain --
89
243000
3000
կատարվում է ուղեղում,
04:21
whatever happens after death.
90
246000
2000
ինչ էլ որ պատահի մահվանից հետո:
04:23
Even if the suicide bomber does get 72 virgins in the afterlife,
91
248000
5000
Եթե նույնիսկ մահապարտ ահաբեկիչը հանդերձյալ կյանքում ստանում է 72 կույսերի,
04:28
in this life, his personality --
92
253000
3000
այս կյանքում նրա անհատականությունը`
04:31
his rather unfortunate personality --
93
256000
2000
բավականին դժբախտ անհատականությունը,
04:33
is the product of his brain.
94
258000
3000
նրա ուղեղի արտադրանքն է:
04:36
So the contributions of culture --
95
261000
3000
Այսպիսով մշակույթը,
04:39
if culture changes us, as indeed it does,
96
264000
2000
եթե այն փոխում է մեզ, իսկ դա իրոք այդպես է,
04:41
it changes us by changing our brains.
97
266000
2000
ապա այն մեզ փոխում է` փոխելով մեր ուղեղը:
04:43
And so therefore whatever cultural variation there is
98
268000
3000
Հետևաբար, ինչպիսի մշակութային տարբերություն էլ լինի նրանում,
04:46
in how human beings flourish
99
271000
2000
թե ինչպես են մարդկային էակները զարգանում,
04:48
can, at least in principle, be understood
100
273000
2000
այդ տարբերությունը կարող է, գոնե սկզբունքորեն, հասկացվել
04:50
in the context of a maturing science of the mind --
101
275000
3000
մտքի հասունացող գիտության կոտնեքստում`
04:53
neuroscience, psychology, etc.
102
278000
3000
նյարդաբանություն, հոգեբանություն և այլն:
04:56
So, what I'm arguing is that
103
281000
2000
Այսպիսով, իմ ասելիքն այն է, որ
04:58
value's reduced to facts --
104
283000
2000
արժեքը հանգում է փաստերի,
05:00
to facts about the conscious experience
105
285000
2000
փաստերի` գիտակցական էակների
05:02
of conscious beings.
106
287000
3000
գիտակցական զգացողությունների մասին:
05:05
And we can therefore visualize a space
107
290000
3000
Եվ մենք հետևաբար կարող ենք հնարավոր
05:08
of possible changes in the experience of these beings.
108
293000
3000
փոփոխությունների տարածք տեսնել այդ էակների զգացողությունների մեջ:
05:11
And I think of this as kind of a moral landscape,
109
296000
2000
Եվ ես դա պատկերացնում եմ որպես ինչ-որ բարոյական բնապատկեր`
05:13
with peaks and valleys that correspond
110
298000
2000
գագաթներով և հովիտներով, որոնք համապատասխանում են
05:15
to differences in the well-being of conscious creatures,
111
300000
3000
գիտակցական էակների բարեկեցության տարբերություններին`
05:18
both personal and collective.
112
303000
2000
ինչպես անձնական, այնպես էլ հավաքական:
05:20
And one thing to notice is that perhaps
113
305000
2000
Պետք է հաշվի առնել մի բան, որ հավանաբար
05:22
there are states of human well-being
114
307000
2000
կան մարդկային բարեկեցության այնպիսի վիճակներ,
05:24
that we rarely access, that few people access.
115
309000
3000
որոնց մենք հազվադեպ ենք հասնում, որոնց քչերն են հասնում:
05:27
And these await our discovery.
116
312000
2000
Եվ դրանք սպասում են մեր կողմից բացահայտվելուն:
05:29
Perhaps some of these states can be appropriately called
117
314000
2000
Հավանաբար այս վիճակներից ոմանք կարելի է համապատասխանաբար անվանել
05:31
mystical or spiritual.
118
316000
2000
միստիկ կամ ոգեղեն:
05:33
Perhaps there are other states that we can't access
119
318000
2000
Հավանաբար կան այլ վիճակներ, որոնց մենք չենք կարող հասնել,
05:35
because of how our minds are structured
120
320000
3000
մեր ուղեղի կառուցվածքի պատճառով,
05:38
but other minds possibly could access them.
121
323000
4000
բայց այլ կառուցվածքի ուղեղը գուցե կարող է հասնել դրանց:
05:42
Now, let me be clear about what I'm not saying. I'm not saying
122
327000
2000
Հիմա, թույլ տվեք հստակեցնել, թե ինչ չեմ ասում: Ես չեմ ասում,
05:44
that science is guaranteed to map this space,
123
329000
5000
որ գիտությունը հաստատապես կարող է պլանավորել տիեզերքը,
05:49
or that we will have scientific answers to every
124
334000
2000
կամ որ մենք գիտական պատասխաններ կունենանք յուրաքանչյուր
05:51
conceivable moral question.
125
336000
2000
ըմբռնելի բարոյական հարցին:
05:53
I don't think, for instance, that you will one day consult
126
338000
2000
Օրինակ, չեմ կարծում, որ դուք մի օր կխորհրդակցեք
05:55
a supercomputer to learn whether you should have a second child,
127
340000
4000
սուպերհամակարգչի հետ, թե արդյոք արժե երկրորդ երեխա ունենալ,
05:59
or whether we should bomb Iran's nuclear facilities,
128
344000
4000
կամ արդյոք մենք պետք է պայթեցնենք Իրանի միջուկային սարքավորումները,
06:03
or whether you can deduct the full cost of TED as a business expense.
129
348000
4000
կամ արդյոք կարելի TED-ի ողջ արժեքը գանձել որպես բիզնես ծախս:
06:07
(Laughter)
130
352000
2000
(Ծիծաղ)
06:09
But if questions affect human well-being
131
354000
2000
Բայց եթե հարցերը ազդում են մարդկային բարեկեցության վրա,
06:11
then they do have answers, whether or not we can find them.
132
356000
3000
ապա նրանք պատասխաններ ունեն, անկախ նրանից, մենք դրանք կարո՞ղ ենք գտնել, թե ոչ:
06:14
And just admitting this --
133
359000
2000
Եվ պարզապես սա ընդունելը ,
06:16
just admitting that there are right and wrong answers
134
361000
2000
պարզապես ընդունելը, որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ
06:18
to the question of how humans flourish --
135
363000
2000
այն հարցին, թե ինչպես են մարդիկ զարգանում,
06:20
will change the way we talk about morality,
136
365000
2000
կփոխի մեր մոտեցումը բարոյականության հարցին
06:22
and will change our expectations
137
367000
2000
և կփոխի մեր ակնկալիքները
06:24
of human cooperation in the future.
138
369000
4000
մարդկային համագործակցությունից ապագայում:
06:28
For instance, there are 21 states in our country
139
373000
4000
Օրինակ, մեր երկրում կա 21 նահանգ,
06:32
where corporal punishment in the classroom is legal,
140
377000
3000
որտեղ դասարանում մարմնական պատիժ հասցնելը օրինական է,
06:35
where it is legal for a teacher to beat a child with a wooden board, hard,
141
380000
6000
որտեղ ուսուցիչը կարող է երեխային ծեծել փայտով, ուժեղ
06:41
and raising large bruises and blisters and even breaking the skin.
142
386000
4000
և առաջացնել մեծ կապտուկներ ու պալարներ, նույնիսկ պատռել մաշկը:
06:45
And hundreds of thousands of children, incidentally,
143
390000
2000
Եվ հարյուր հազարավոր երեխաներ, պատահաբար,
06:47
are subjected to this every year.
144
392000
2000
ենթարկվում են դրան ամեն տարի:
06:49
The locations of these enlightened districts, I think, will fail to surprise you.
145
394000
5000
Այս լուսավորյալ շրջանների տեղակայումը ձեզ չի զարմացնի:
06:54
We're not talking about Connecticut.
146
399000
3000
Մենք չենք խոսում Կոնեքտիկուտի մասին:
06:57
And the rationale for this behavior is explicitly religious.
147
402000
4000
Եվ նման պահվածքի պատճառները միանգամայն կրոնական են:
07:01
The creator of the universe himself
148
406000
2000
Ինքը` տիեզերքի արարիչն է
07:03
has told us not to spare the rod,
149
408000
2000
մեզ ասել երեխային երես չտալ,
07:05
lest we spoil the child --
150
410000
2000
որպեսզի չփչացնենք նրան.
07:07
this is in Proverbs 13 and 20, and I believe, 23.
151
412000
5000
սա ասվում է 13 և 20 Առակների մեջ , և, կարծում եմ նաև 23-ի:
07:12
But we can ask the obvious question:
152
417000
2000
Բայց մենք կարող ենք տալ հետևյալ ակնհայտ հարցը.
07:14
Is it a good idea, generally speaking,
153
419000
4000
արդյոք լա՞վ գաղափար է, ընդհանուր առմամբ,
07:18
to subject children to pain
154
423000
3000
երեխաներին ենթարկել ցավի,
07:21
and violence and public humiliation
155
426000
3000
բռնության և հրապարակային նվաստացման,
07:24
as a way of encouraging healthy emotional development
156
429000
2000
որպես միջոց` խրախուսելու առողջ էմոցիոնալ զարգացումը
07:26
and good behavior?
157
431000
2000
և լավ պահվածքը:
07:28
(Laughter)
158
433000
1000
(Ծիծաղ)
07:29
Is there any doubt
159
434000
4000
Կա՞ որևէ կասկած,
07:33
that this question has an answer,
160
438000
2000
որ այս հարցն ունի պատասխան
07:35
and that it matters?
161
440000
3000
և որ դա կարևոր է:
07:38
Now, many of you might worry
162
443000
2000
Ձեզանից շատերը գուցե անհանգստանան,
07:40
that the notion of well-being is truly undefined,
163
445000
3000
որ բարեկեցություն հասկացությունը իրականում չունի սահմանում
07:43
and seemingly perpetually open to be re-construed.
164
448000
3000
և, թվում է` անընդհատ ենթակա է փոփոխման:
07:46
And so, how therefore can there be an
165
451000
2000
Ուրեմն, ինչպե՞ս կարող է այդ դեպքում լինել
07:48
objective notion of well-being?
166
453000
3000
բարեկեցության օբյեկտիվ հասկացություն:
07:51
Well, consider by analogy, the concept of physical health.
167
456000
3000
Սրա նմանությամբ եկեք քննարկենք ֆիզիկական առողջության գաղափարը:
07:54
The concept of physical health is undefined.
168
459000
3000
Այն սահմանում չունի:
07:57
As we just heard from Michael Specter, it has changed over the years.
169
462000
3000
Ինչպես քիչ առաջ լսեցինք Մայքլ Սպեկտերից, այն փոխվել է տարիների ընթացքում:
08:00
When this statue was carved
170
465000
2000
Այս արձանի ստեղծման ժամանակ
08:02
the average life expectancy was probably 30.
171
467000
3000
կյանքի միջին տևողությունը հավանաբար 30 տարի էր:
08:05
It's now around 80 in the developed world.
172
470000
3000
Այսօր զարգացած աշխարհում այն շուրջ 80 տարի է:
08:08
There may come a time when we meddle with our genomes
173
473000
3000
Գուցե գա ժամանակ, երբ մենք այնպես կխառնենք մեր գեները,
08:11
in such a way that not being able to run a marathon
174
476000
3000
որ մարաթոնյան վազքի մասնակցել չկարողանալը
08:14
at age 200 will be considered a profound disability.
175
479000
4000
200 տարեկանում կհամարվի լուրջ թուլություն:
08:18
People will send you donations when you're in that condition.
176
483000
3000
Մարդիկ ձեզ նվիրատվություններ կուղարկեն, եթե այդ վիճակում լինեք:
08:21
(Laughter)
177
486000
2000
(Ծիծաղ)
08:23
Notice that the fact that the concept of health
178
488000
4000
Նկատեք` այն փաստից, որ առողջության գաղափարը
08:27
is open, genuinely open for revision,
179
492000
3000
բաց է, իսկապես բաց է վերանայման համար,
08:30
does not make it vacuous.
180
495000
2000
չի նվազում դրա կարևորությունը;
08:32
The distinction between a healthy person
181
497000
3000
Առողջ մարդու և
08:35
and a dead one
182
500000
2000
մահացածի միջև տարանջատումը
08:37
is about as clear and consequential as any we make in science.
183
502000
3000
նույնքան պարզ և տրամաբանական, որքան գիտության մեջ կատարվող ցանկացած տարանջատում:
08:43
Another thing to notice is there may be many peaks on the moral landscape:
184
508000
3000
Պետք է նկատել նաև, որ բարոյական բնապատկերի վրա կարող են լինել շատ գագաթներ.
08:46
There may be equivalent ways to thrive;
185
511000
3000
կարող են լինել համարժեք եղանակներ զարգանալու,
08:49
there may be equivalent ways to organize a human society
186
514000
2000
մարդկային հասարակությունը այնպես կազմակերպելու,
08:51
so as to maximize human flourishing.
187
516000
2000
որ զարգացումը հասնի առավելագույնի:
08:53
Now, why wouldn't this
188
518000
2000
Ուրեմն, ինչո՞ւ սա չի կարող
08:55
undermine an objective morality?
189
520000
4000
քանդել օբյեկտիվ բարոյականությունը:
08:59
Well think of how we talk about food:
190
524000
3000
Եկեք մտածենք, թե ինչպես ենք խոսում սննդի մասին.
09:02
I would never be tempted to argue to you
191
527000
3000
ես երբեք չէի փորձի ձեզ համոզել,
09:05
that there must be one right food to eat.
192
530000
2000
որ ուտելու համար կա մեկ ճիշտ սնունդ:
09:07
There is clearly a range of materials
193
532000
2000
Բնականաբար, կան մի շարք նյութեր,
09:09
that constitute healthy food.
194
534000
2000
որոնցից բաղկացած է առողջ սնունդը:
09:11
But there's nevertheless a clear distinction
195
536000
2000
Բայց, այնուամենայնիվ, կա հստակ տարանջատում
09:13
between food and poison.
196
538000
2000
սնունդի և թույնի միջև:
09:15
The fact that there are many right answers
197
540000
3000
Այն հանգամանքը, որ բազմաթիվ ճիշտ պատասխաններ կան,
09:18
to the question, "What is food?"
198
543000
2000
այն հարցին, թե ինչ է սնունդը,
09:20
does not tempt us
199
545000
3000
չի նշանակում,
09:23
to say that there are no truths to be known about human nutrition.
200
548000
5000
որ չկան մարդկային սնուցման մասին ճշմարտություններ, որ պետք է իմանալ:
09:28
Many people worry
201
553000
2000
Շատերն անհանգստանում են,
09:30
that a universal morality would require
202
555000
3000
որ համընդհանուր բարոյականությունը կպահանջեր
09:33
moral precepts that admit of no exceptions.
203
558000
3000
բարոյական նորմեր, որոնցում բացառություններ լինել չեն կարող:
09:36
So, for instance, if it's really wrong to lie,
204
561000
2000
Ուրեմն, եթե օրինակ ստելն իրոք վատ է,
09:38
it must always be wrong to lie,
205
563000
2000
ապա ստելը պետք է միշտ վատ լինի,
09:40
and if you can find an exception,
206
565000
2000
և եթե կարող եք բացառություն գտնել,
09:42
well then there's no such thing as moral truth.
207
567000
3000
ուրեմն չկա այնպիսի երևույթ, ինչպիսին բարոյական ճշմարտությունն է:
09:45
Why would we think this?
208
570000
2000
Ինչո՞ւ ենք մենք այդպես մտածում:
09:47
Consider, by analogy, the game of chess.
209
572000
3000
Համեմատության համար վերցնենք շախմատը:
09:50
Now, if you're going to play good chess,
210
575000
2000
Եթե պատրաստվում եք լավ շախմատ խաղալ,
09:52
a principle like, "Don't lose your Queen,"
211
577000
2000
«Մի կորցրու թագուհուն» սկբունքին
09:54
is very good to follow.
212
579000
2000
արժե հետևել:
09:56
But it clearly admits some exceptions.
213
581000
2000
Բայց դա հաստատ որոշ բացառություններ է թույլ տալիս;
09:58
There are moments when losing your Queen is a brilliant thing to do.
214
583000
3000
Կան պահեր, երբ թագուհուն կորցնելը հիանալի քայլ է:
10:01
There are moments when it is the only good thing you can do.
215
586000
4000
Կան պահեր, երբ դա միակ լավ քայլն է, որ կարող ես անել:
10:05
And yet, chess is a domain of perfect objectivity.
216
590000
4000
Եվ չնայած սրան, շախմատը կատարյալ օբյեկտիվության բնագավառ է:
10:09
The fact that there are exceptions here does not
217
594000
2000
Այն փաստը, որ կան բացառություններ,
10:11
change that at all.
218
596000
3000
այստեղ ոչինչ չի փոխում:
10:14
Now, this brings us to the sorts of moves
219
599000
3000
Սա հանգեցնում է այնպիսի քայլերի,
10:17
that people are apt to make in the moral sphere.
220
602000
3000
որ մարդիկ հակված են անելու բարոյականության բնագավառում:
10:20
Consider the great problem of women's bodies:
221
605000
5000
Վերցնենք կանանց մարմիններին վերաբերող մեծ խնդիրը:
10:25
What to do about them?
222
610000
2000
Ի՞նչ անել դրանց հետ:
10:27
Well this is one thing you can do about them:
223
612000
2000
Դե, սա մի տարբերակ է`
10:29
You can cover them up.
224
614000
2000
կարելի է դրանք ծածկել:
10:31
Now, it is the position, generally speaking, of our intellectual community
225
616000
2000
Ընդհանուր առմամբ սա մեր ինտելեկտուալ հանրության դիրքորոշումն է,
10:33
that while we may not like this,
226
618000
4000
եթե մեզ դա դուր չի գալիս,
10:37
we might think of this as "wrong"
227
622000
2000
ապա մենք կարող ենք դա սխալ համարել
10:39
in Boston or Palo Alto,
228
624000
2000
Բոստոնում կամ Պալո Ալտոյում.
10:41
who are we to say
229
626000
2000
ո՞վ ենք մենք, որ ասենք,
10:43
that the proud denizens of an ancient culture
230
628000
3000
թե հինավուրց մշակույթի հպարտ կրողները
10:46
are wrong to force their wives and daughters
231
631000
3000
սխալվում են` ստիպելով իրենց կանանց ու դուստրերին
10:49
to live in cloth bags?
232
634000
2000
ապրել շորից պարկերի մեջ:
10:51
And who are we to say, even, that they're wrong
233
636000
2000
Եվ նույնիսկ ո՞վ ենք մենք, որ ասենք, որ նրանք սխալ են,
10:53
to beat them with lengths of steel cable,
234
638000
2000
երբ ծեծում են կանանց պողպատե լարերով
10:55
or throw battery acid in their faces
235
640000
2000
կամ ծծմբական թթու լցնում նրանց երեսին,
10:57
if they decline the privilege of being smothered in this way?
236
642000
4000
եթե նրանք հրաժարվում են նման կերպ ճնշվելու արտոնությունից:
11:01
Well, who are we not to say this?
237
646000
3000
Բայց ո՞վ ենք մենք, որ չասենք դա:
11:04
Who are we to pretend
238
649000
2000
Ո՞վ ենք մենք, որ ձևացնենք,
11:06
that we know so little about human well-being
239
651000
4000
որ այնքան քիչ բան գիտենք մարդկային բարեկեցության մասին,
11:10
that we have to be non-judgmental about a practice like this?
240
655000
4000
որ ստիպված ենք դատողություններ չանել նման գործողությունների մասին:
11:14
I'm not talking about voluntary wearing of a veil --
241
659000
4000
Ես չեմ խոսում կամավոր գլխաշոր կրելու մասին.
11:18
women should be able to wear whatever they want, as far as I'm concerned.
242
663000
2000
կանայք պետք է կարողանան կրել այն, ինչ ցանկանում են, ինչքանով որ տեղյակ եմ:
11:20
But what does voluntary mean
243
665000
3000
Բայց ի՞նչ է նշանակում կամավոր բառը
11:23
in a community where,
244
668000
2000
մի հասարակություն, որտեղ
11:25
when a girl gets raped,
245
670000
3000
երբ աղջկան բռնաբարում են,
11:28
her father's first impulse,
246
673000
2000
նրա հոր առաջին մղումը
11:30
rather often, is to murder her out of shame?
247
675000
5000
շատ հաճախ լինում է աղջկան ամոթից սպանելը:
11:35
Just let that fact detonate in your brain for a minute:
248
680000
7000
Մեկ րոպե մտքում վերլուծեք այդ փաստը.
11:42
Your daughter gets raped,
249
687000
2000
ձեր աղջկան բռնաբարում են,
11:44
and what you want to do is kill her.
250
689000
3000
և դուք ուզում եք սպանել նրան:
11:52
What are the chances that represents
251
697000
2000
Որո՞նք են հնարավորությունները, որ սա իրենից ներկայացնում է
11:54
a peak of human flourishing?
252
699000
5000
մարդկային զարգացման գագաթնակետը:
12:02
Now, to say this is not to say that we have got the
253
707000
2000
Սակայն դա չի նշանակում, որ մենք ունենք
12:04
perfect solution in our own society.
254
709000
4000
կատարյալ լուծումները մեր հասարակության մեջ:
12:08
For instance,
255
713000
2000
Օրինակ,
12:10
this is what it's like to go to a newsstand almost anywhere
256
715000
2000
ահա թե ինչ է նշանակում թերթի կրպակ գնալ գրեթե ամենուր
12:12
in the civilized world.
257
717000
2000
քաղաքակիրթ աշխարհում:
12:14
Now, granted, for many men
258
719000
2000
Բնականաբար շատ տղամարդկանցից
12:16
it may require a degree in philosophy to see something wrong with these images.
259
721000
3000
փիլիսոփայի աստիճան կպահանջվի այս նկարներում ինչ-որ վատ բան տեսնելու համար:
12:19
(Laughter)
260
724000
3000
(Ծիծաղ)
12:22
But if we are in a reflective mood,
261
727000
3000
Բայց եթե մտածկոտ տրամադրություն ունենանք,
12:25
we can ask,
262
730000
2000
կարող ենք հարց տալ.
12:27
"Is this the perfect expression
263
732000
2000
«Արդյոք սա կատարյալ արտահայտու՞մն է
12:29
of psychological balance
264
734000
2000
հոգեբանական հավասարակշռության
12:31
with respect to variables like youth and beauty and women's bodies?"
265
736000
3000
նկատի ունենալով այնպիսի փոփոխական երևույթներ, ինչպիսիք են երիտասարդությունը, գեղեցկությունը և կանանց մարմինները»:
12:34
I mean, is this the optimal environment
266
739000
2000
Նկատի ունեմ, արդյոք սա ճիշտ միջավայր է
12:36
in which to raise our children?
267
741000
4000
մեր երեխաներին մեծացնելու համար:
12:40
Probably not. OK, so perhaps there's some place
268
745000
2000
Հավանաբար Ո'Չ, ուրեմն, պետք է որ լինի
12:42
on the spectrum
269
747000
2000
ինչ-որ տեղ
12:44
between these two extremes
270
749000
2000
այս երկու ծայրահեղություններ միջև,
12:46
that represents a place of better balance.
271
751000
3000
որ ավելի լավ հավասարակշռություն է ներկայացնում:
12:49
(Applause)
272
754000
8000
(Ծափահարություններ)
12:57
Perhaps there are many such places --
273
762000
2000
Հավանաբար այդպիսի շատ տեղեր կան,
12:59
again, given other changes in human culture
274
764000
3000
նորից հաշվի առնելով մարդկային մշակույթի այլ փոփոխություններ,
13:02
there may be many peaks on the moral landscape.
275
767000
2000
որտեղ կարող են լինել բարոյական բնապատկերի գագաթներ:
13:04
But the thing to notice is that there will be
276
769000
2000
Սակայն հարկ է հաշվի առնել մեկ հանգամանք`
13:06
many more ways not to be on a peak.
277
771000
5000
գագաթին գտնվելու ավելի շատ եղանակներ կլինեն:
13:11
Now the irony, from my perspective,
278
776000
2000
Իմ կարծիքով հեգնականն այստեղ այն է,
13:13
is that the only people who seem to generally agree with me
279
778000
3000
որ միակ մարդիկ, ովքեր, թվում է, հիմնականում համաձայն են ինձ հետ
13:16
and who think that there are right and wrong answers to moral questions
280
781000
3000
և ովքեր կարծում են, որ կարող են լինել ճիշտ ու սխալ պատասխաններ բարոյական հարցերին,
13:19
are religious demagogues of one form or another.
281
784000
3000
այս կամ այն կրոնական առաջնորդներն են:
13:22
And of course they think they have right answers to moral questions
282
787000
3000
Եվ իհարկե նրանք կարծում են, որ իրենք ունեն այդ հարցերի ճիշտ պատասխանները,
13:25
because they got these answers from a voice in a whirlwind,
283
790000
4000
քանի որ նրանք այդ պատասխանները ստացել են պտտահողմի միջից լսվող ձայնից,
13:29
not because they made an intelligent analysis of the causes
284
794000
2000
ոչ թե այն պատճառով, որ խելացի կերպով վերլուծել են
13:31
and condition of human and animal well-being.
285
796000
4000
մարդու և կենդանիների բարեկեցության պատճառներն ու պայմանները:
13:35
In fact, the endurance of religion
286
800000
2000
Փաստորեն, կրոնի առկայությունը
13:37
as a lens through which most people view moral questions
287
802000
4000
որպես ոսպնյակ, որի միջով մարդկանց մեծամասնությունը դիտարկում է բարոյական հարցերը,
13:41
has separated most moral talk
288
806000
3000
տարանջատել է բարոյական խոսակցությունների մեծ մասը
13:44
from real questions of human and animal suffering.
289
809000
4000
մարդկանց և կենդանիների տառապանքի իրական հարցերից:
13:48
This is why we spend our time
290
813000
2000
Ահա թե ինչու ենք մենք ժամանակ ծախսում`
13:50
talking about things like gay marriage
291
815000
2000
խոսելով այնպիսի բաներից, ինչպիսիք են համասեռամոլների ամուսնություննեը,
13:52
and not about genocide or nuclear proliferation
292
817000
4000
այլ ոչ թե ցեղասպանությունների կամ ուրանի հարստացումը
13:56
or poverty or any other hugely consequential issue.
293
821000
5000
կամ աղքատությունն ու հսկայական հետևանքներ ունեցող այլ խնդիրներ:
14:01
But the demagogues are right about one thing: We need
294
826000
2000
Բայց կրոնական առաջնորդները մի բանում ճիշտ են. մեզ պետք է
14:03
a universal conception of human values.
295
828000
4000
մարդկային արժեքների համընդհանուր հասկացություն:
14:07
Now, what stands in the way of this?
296
832000
2000
Ուրեմն ի՞նչն է սրան խանգարում:
14:09
Well, one thing to notice is that we
297
834000
2000
Պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ մենք
14:11
do something different when talking about morality --
298
836000
2000
տարբեր բան ենք անում` խոսելով բարոյականության մասին,
14:13
especially secular, academic, scientist types.
299
838000
4000
հատկապես աշխարհիկ, ակադեմիական, գիտնական մարդիկ:
14:17
When talking about morality we value differences of opinion
300
842000
3000
Խոսելով բարոյականության մասին մենք գնահատում ենք կարծիքների տարբերությունները ավելի,
14:20
in a way that we don't in any other area of our lives.
301
845000
3000
քան կյանքի այլ բնագավառներում:
14:23
So, for instance the Dalai Lama gets up every morning
302
848000
2000
Օրինակ, Դալայ Լաման ամեն առավոտ վեր է կենում`
14:25
meditating on compassion,
303
850000
2000
խորհելով կարեկցանքի մասին,
14:27
and he thinks that helping other human beings is an integral component
304
852000
2000
և նա մտածում է, որ ուրիշներին օգնելը
14:29
of human happiness.
305
854000
3000
մարդկային երջանկության բաղկացուցիչ մասն է:
14:32
On the other hand, we have someone like Ted Bundy;
306
857000
2000
Մյուս կողմից, ունենք Թեդ Բանդիի նման մարդու օրինակը:
14:34
Ted Bundy was very fond of abducting and raping
307
859000
2000
Թեդ Բանդին շատ էր սիրում առևանգել, բռնաբարել,
14:36
and torturing and killing young women.
308
861000
2000
տանջել ու սպանել երիտասարդ կանանց:
14:38
So, we appear to have a genuine difference of opinion
309
863000
2000
Այսպիսով, մենք կարծիքների իրական տարբերություն ունենք այն հարցում,
14:40
about how to profitably use one's time.
310
865000
3000
թե ինչպես պետք է շահավետ օգտագործել ժամանակը:
14:43
(Laughter)
311
868000
2000
(Ծիծաղ)
14:45
Most Western intellectuals
312
870000
2000
Արևմտյան մտավորականների մեծամասնությունը,
14:47
look at this situation
313
872000
2000
տեսնելով այս իրավիճակը,
14:49
and say, "Well, there's nothing for the Dalai Lama
314
874000
2000
ասում է. «Այսպես, Դալայ Լաման
14:51
to be really right about -- really right about --
315
876000
3000
իրականում ճիշտ չէ. իրականում ճիշտ չէ,
14:54
or for Ted Bundy to be really wrong about
316
879000
3000
ոչ էլ Թեդ Բանդին է իրականում սխալ որևէ այնպիսի հարցում,
14:57
that admits of a real argument
317
882000
4000
որ ենթակա է իրական վիճարկման
15:01
that potentially falls within the purview of science.
318
886000
3000
և պոտենցիալ վերաբերում է գիտության ոլորտին:
15:04
He likes chocolate, he likes vanilla.
319
889000
3000
Մեկը սիրում է շոկոլադ, մյուսը` վանիլ:
15:07
There's nothing that one should be able to say to the other
320
892000
3000
Չկա ոչինչ, որ մեկը կարողանա ասել մյուսին
15:10
that should persuade the other."
321
895000
3000
և դրանով համոզել նրան»:
15:13
Notice that we don't do this in science.
322
898000
3000
Նկատեք` մենք այդպես չենք անում գիտության դեպքում:
15:16
On the left you have Edward Witten.
323
901000
2000
Ձախ կողմում ունենք Էդվարդ Ուիթենին:
15:18
He's a string theorist.
324
903000
3000
Նա լարային տեսաբան է:
15:21
If you ask the smartest physicists around
325
906000
2000
Եթե ամենախելացի ֆիզիկոսներին հարցնեք, թե
15:23
who is the smartest physicist around,
326
908000
2000
ով է ամենախելացի ֆիզիկոսը,
15:25
in my experience half of them will say Ed Witten.
327
910000
3000
իմ փորձից գիտեմ, որ նրանց կեսը կասի Էդ Ուիթենը:
15:28
The other half will tell you they don't like the question.
328
913000
3000
Մյուս կեսը կասեն, որ հարցը իրենց դուր չի գալիս:
15:31
(Laughter)
329
916000
3000
(Ծիծաղ)
15:34
So, what would happen if I showed up at a physics conference
330
919000
4000
Ուրեմն, ի՞նչ կպատահեր, եթե ես հայտնվեի որևէ ֆիզիկայի կոնֆերանսի
15:38
and said,"String theory is bogus.
331
923000
2000
և ասեի. «Լարային տեսությունը կեղծ է:
15:40
It doesn't resonate with me. It's not how I chose to
332
925000
2000
Այն ինձ չի համապատասխանում: Ես չեմ ուզում այդպես
15:42
view the universe at a small scale.
333
927000
3000
դիտարկել տիեզերքը փոքր մասշտաբով:
15:45
I'm not a fan."
334
930000
2000
Ես դրա երկրպագուն չեմ»:
15:47
(Laughter)
335
932000
3000
(Ծիծաղ)
15:50
Well, nothing would happen because I'm not a physicist;
336
935000
2000
Դե, ոչինչ էլ չէր պատահի, քանի որ ես ֆիզիկոս չեմ,
15:52
I don't understand string theory.
337
937000
2000
ես չեմ հասկանում լարային տեսությունը:
15:54
I'm the Ted Bundy of string theory.
338
939000
2000
Ես այդ տեսությունից այնքան հեռու եմ, որքան Թեդ Բանդին:
15:56
(Laughter)
339
941000
3000
(Ծիծաղ)
15:59
I wouldn't want to belong to any string theory club that would have me as a member.
340
944000
3000
Ես չէի ցանկանա անդամակցել որևէ լարային տեսության ակումբի, որ ինձ կընդուներ որպես անդամ:
16:02
But this is just the point.
341
947000
2000
Բայց իմաստը հենց սրանում է:
16:04
Whenever we are talking about facts
342
949000
3000
Երբ մենք խոսում ենք փաստերի մասին,
16:07
certain opinions must be excluded.
343
952000
2000
որոշ տեսակետներ պետք է բացառվեն:
16:09
That is what it is to have a domain of expertise.
344
954000
3000
Ահա թե ինչ է նշանակում փորձարկման ասպարեզ ունենալ:
16:12
That is what it is for knowledge to count.
345
957000
3000
Ահա թե ինչ է նշանակում, որ պետք է հաշվի առնվի գիտելիքը:
16:15
How have we convinced ourselves
346
960000
3000
Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել,
16:18
that in the moral sphere there is no such thing as moral expertise,
347
963000
4000
որ բարոյականության ոլորտում չի կարող լինել բարոյական փորձարկում
16:22
or moral talent, or moral genius even?
348
967000
3000
կամ բարոյական տաղանդ, կամ նույնիսկ բարոյական հանճար:
16:25
How have we convinced ourselves
349
970000
2000
Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել,
16:27
that every opinion has to count?
350
972000
2000
որ յուրաքանչյուր կարծիք պետք է հաշվի առնվի:
16:29
How have we convinced ourselves
351
974000
2000
Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել,
16:31
that every culture has a point of view
352
976000
2000
որ յուրաքանչյուր մշակույթ այս հարցում ունի
16:33
on these subjects worth considering?
353
978000
3000
տեսակետ, որը արժե հաշվի առնել:
16:36
Does the Taliban
354
981000
2000
Արդյոք Թալիբանը
16:38
have a point of view on physics
355
983000
2000
տեսակետ ունի՞ ֆիզիկայի վերաբերյալ,
16:40
that is worth considering? No.
356
985000
3000
որը պետք է հաշվի առնվի: Ոչ:
16:43
(Laughter)
357
988000
5000
(Ծիծաղ)
16:48
How is their ignorance any less obvious
358
993000
3000
Մի՞թե նրանց տգիտությունը նույնքան բացահայտ չէ նաև
16:51
on the subject of human well-being?
359
996000
2000
մարդկային բարեկեցության հարցում:
16:53
(Applause)
360
998000
6000
(Ծափահարություններ)
16:59
So, this, I think, is what the world needs now.
361
1004000
4000
Այսպիսով, կարծում եմ, որ աշխարհը հիմա հենց սրա կարիքն ունի:
17:03
It needs people like ourselves to admit
362
1008000
3000
Այն կարիք ունի մեզ նման մարդկանց, ովքեր կընդունեն,
17:06
that there are right and wrong answers
363
1011000
3000
որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ
17:09
to questions of human flourishing,
364
1014000
2000
մարդկային բարգավաճման վերաբերյալ հարցերին,
17:11
and morality relates
365
1016000
2000
և որ բարոյականությունը պատկանում է
17:13
to that domain of facts.
366
1018000
2000
փաստերի բնագավառին:
17:15
It is possible
367
1020000
2000
Հնարավոր է, որ
17:17
for individuals, and even for whole cultures,
368
1022000
4000
անհատները, նույիսկ ամբողջ մշակույթները
17:21
to care about the wrong things,
369
1026000
2000
սխալ ուղու վրա լինեն,
17:23
which is to say that it's possible for them
370
1028000
3000
այսնինքն` հնարավոր է, որ նրանք
17:26
to have beliefs and desires that reliably lead
371
1031000
2000
ունենան հավատալիքներ ու ցանկություններ, որոնք հանգեցնում են
17:28
to needless human suffering.
372
1033000
2000
անհարկի մարդկային տառապանքի:
17:30
Just admitting this will transform our discourse about morality.
373
1035000
5000
Պարզապես սա ընդունելը կվերափոխի բարոյականության մեր ըմբռնումը:
17:35
We live in a world in which
374
1040000
3000
Մենք ապրում ենք մի աշխարհում, որտեղ
17:38
the boundaries between nations mean less and less,
375
1043000
3000
ազգերի միջև սահմանների նշանակությունը գնալով նվազում է
17:41
and they will one day mean nothing.
376
1046000
3000
և մի օր դա ընդհանրապես նշանակություն չի ունենա:
17:44
We live in a world filled with destructive technology,
377
1049000
2000
Մենք ապրում ենք ոչնչացնող տեխնոլոգիաներով լի աշխարհում,
17:46
and this technology cannot be uninvented;
378
1051000
2000
և այս տեխնոլոգիաները անհնար է այլևս վերացնել.
17:48
it will always be easier
379
1053000
2000
միշտ էլ ավելի հեշտ կլինի
17:50
to break things than to fix them.
380
1055000
4000
իրերը կոտրելը, քան սարքելը:
17:54
It seems to me, therefore, patently obvious
381
1059000
2000
Հետևաբար ինձ թվում է` միանգամայն ակնհայտ է,
17:56
that we can no more
382
1061000
4000
որ մենք այլևս չենք կարող
18:00
respect and tolerate
383
1065000
2000
հարգել կամ հանդուրժել
18:02
vast differences in notions of human well-being
384
1067000
4000
մարդկային բարեկեցություն հասկացության մեջ մեծ տարբերությունները,
18:06
than we can respect or tolerate vast differences
385
1071000
3000
որ մենք չենք կարող հարգել կամ հանդուրժել մեծ տարբերությունները
18:09
in the notions about how disease spreads,
386
1074000
3000
հիվանդությունների տարածման
18:12
or in the safety standards of buildings and airplanes.
387
1077000
3000
կամ շենքերի ու օդանավերի անվտանգության պայմանների հարցում:
18:15
We simply must converge
388
1080000
3000
Մենք պետք է պարզապես ընդհանուր հայտարարի բերենք
18:18
on the answers we give to the most important questions in human life.
389
1083000
4000
այն պատասխանները, որ տալիս ենք մարդկային կյանքի ամենակարևոր հարցերին:
18:22
And to do that, we have to admit that these questions have answers.
390
1087000
5000
Իսկ դա անելու համար պետք է ընդունենք, որ այդ հարցերը ունեն պատասխաններ:
18:27
Thank you very much.
391
1092000
2000
Շատ շնորհակալություն:
18:29
(Applause)
392
1094000
23000
(Ծափահարություններ)
18:52
Chris Anderson: So, some combustible material there.
393
1117000
4000
Քրիս Անդերսոն: Այստեղ որոշ վիճարկելի հարցեր կան:
18:56
Whether in this audience or people elsewhere in the world,
394
1121000
3000
Արդյոք այս հանդիսատեսը կամ մարդիկ աշխարհի ցանկացած այլ վայրում,
18:59
hearing some of this, may well be doing the
395
1124000
2000
լսելով սա, կարող են նաև
19:01
screaming-with-rage thing, after as well, some of them.
396
1126000
5000
բարկությունից գոռալ, դե գոնե նրանցից ոմանք:
19:06
Language seems to be really important here.
397
1131000
2000
Լեզուն այստեղ իրոք կարևոր է թվում:
19:08
When you're talking about the veil,
398
1133000
2000
Երբ մենք խոսում ենք գլխաշորի մասին,
19:10
you're talking about women dressed in cloth bags.
399
1135000
3000
մենք նկատի ունենք շորից պարկեր հագած կանանց:
19:13
I've lived in the Muslim world, spoken with a lot of Muslim women.
400
1138000
4000
Ես ապրել եմ մահմեդական աշխարհում, խոսել շատ մահմեդական կանանց հետ:
19:17
And some of them would say something else. They would say,
401
1142000
2000
Եվ նրանցից ոմանք լրիվ այլ բան են ասում: Նրանք ասում են,
19:19
"No, you know, this is a celebration
402
1144000
3000
«Ոչ, գիտեք, սա կանացի յուրահատկության
19:22
of female specialness,
403
1147000
3000
ընդգծում է,
19:25
it helps build that and it's a result of the fact that" --
404
1150000
2000
այն օգնում է յուրահատուկ լինել, և դրա պատճառն այն է,
19:27
and this is arguably a sophisticated psychological view --
405
1152000
4000
և դա փարձված հոգեբանական տեսակետ է,
19:31
"that male lust is not to be trusted."
406
1156000
3000
որ տղամարդու տենչանքին վստահել չի կարելի»:
19:34
I mean, can you engage in a conversation
407
1159000
3000
Ուզում եմ ասել` կարո՞ղ եք խոսակցություն սկսել
19:37
with that kind of woman without seeming kind of cultural imperialist?
408
1162000
5000
նման կնոջ հետ առանց մշակութային իմպերիալիստ թվալու:
19:42
Sam Harris: Yeah, well I think I tried to broach this in a sentence,
409
1167000
3000
Սեմ Հարիս: Դե, կարծում եմ` ես փորձեցի սա քննարկել մի նախադասության մեջ,
19:45
watching the clock ticking,
410
1170000
2000
քանի որ ժամանակը սուղ էր,
19:47
but the question is:
411
1172000
2000
բայց հարցը հետևյալն է.
19:49
What is voluntary in a context
412
1174000
3000
Ի՞նչն է կամավոր համարվում այն կոնտեքստում,
19:52
where men have certain expectations,
413
1177000
2000
որտեղ տղամարդիկ որոշակի սպասելիքներ ունեն
19:54
and you're guaranteed to be treated in a certain way
414
1179000
4000
և կանայք որոշակի վերաբերմունքի կարժանանան,
19:58
if you don't veil yourself?
415
1183000
2000
եթե գլխաշոր չկրեն:
20:00
And so, if anyone in this room
416
1185000
2000
Եվ ուրեմն, եթե այս սենյակում որևէ մեկը
20:02
wanted to wear a veil,
417
1187000
2000
ցանկանար գլխաշոր կրել,
20:04
or a very funny hat, or tattoo their face --
418
1189000
3000
կամ շատ ծիծաղելի գլխարկ, կամ էլ դաջվածք անել դեմքին,
20:07
I think we should be free to voluntarily do whatever we want,
419
1192000
3000
կարծում եմ այդ դեպքում նրանք ազատ են անելու այն, ինչ ուզում են,
20:10
but we have to be honest about
420
1195000
3000
բայց պետք է անկեղծ լինենք
20:13
the constraints that these women are placed under.
421
1198000
2000
հարկադրանքը, որին ենթարկվում են այս կանայք:
20:15
And so I think we shouldn't be so eager
422
1200000
3000
Կարծում եմ` մենք չպետք է
20:18
to always take their word for it,
423
1203000
2000
բոլոր դեպքերում նրանց խոսքը որպես ապացույց ընդունենք,
20:20
especially when it's 120 degrees out
424
1205000
2000
հատկապես երբ դրսում 120 աստիճան է,
20:22
and you're wearing a full burqa.
425
1207000
3000
և դու ոտքից գլուխ հագնված ես:
20:25
CA: A lot of people want to believe in this
426
1210000
2000
ՍԱ: Շատ մարդիկ ուզում են հավատալ այս
20:27
concept of moral progress.
427
1212000
2000
բարոյական զարգացման գաղափարին:
20:29
But can you reconcile that?
428
1214000
2000
Բայց կարո՞ղ եք համաձայնության գալ:
20:31
I think I understood you to say that you could
429
1216000
2000
Ինձ թվում է` Ձեր ասածից հասկացա, որ
20:33
reconcile that with a world that doesn't become
430
1218000
2000
դա կարող եք համաձայնեցնել մի աշխարհում, որը չի դառնում
20:35
one dimensional, where we all have to think the same.
431
1220000
3000
միատարածական, որտեղ բոլորս ստիպված ենք միանման մտածել:
20:38
Paint your picture of what
432
1223000
2000
Ինքներդ պատկերացրեք դա,
20:40
rolling the clock 50 years forward,
433
1225000
3000
առաջ տալով ժամանակը հիսուն տարով,
20:43
100 years forward, how you would like to think of
434
1228000
2000
հարյուր տարով, ինչպե՞ս եք պատկերացնում
20:45
the world, balancing moral progress
435
1230000
3000
աշխարհը, որ կհավասարակշռի բարոյական զարգացումը
20:48
with richness.
436
1233000
3000
հարստության հետ:
20:51
SH: Well, I think once you admit
437
1236000
2000
ՍՀ: Դե, կարծում եմ` հենց ընդունենք,
20:53
that we are on the path toward understanding our minds
438
1238000
3000
որ արդեն մեր միտքը հասկանալու ճանապարհին ենք`
20:56
at the level of the brain in some important detail,
439
1241000
3000
ուղեցի որևէ կարևոր մասնիկի մակարդակին,
20:59
then you have to admit
440
1244000
2000
ուրեմն պետք է ընդունենք նաև,
21:01
that we are going to understand all of the positive
441
1246000
4000
որ մենք կկարողանանք հասկանալ մեր բոլոր դրական
21:05
and negative qualities
442
1250000
2000
և բացասական որակները
21:07
of ourselves in much greater detail.
443
1252000
2000
ավելի մանրամասնորեն:
21:09
So, we're going to understand positive social emotion
444
1254000
2000
Այսինքն, մենք կհասկանանք դրական հասարակական էմոցիաները,
21:11
like empathy and compassion,
445
1256000
2000
ինչպիսիք են ըմբռնումն ու կարեկցանքը,
21:13
and we're going to understand the factors
446
1258000
2000
և կհասկանանք այն գործոննորը, որոնք
21:15
that encourage it -- whether they're genetic,
447
1260000
2000
նպաստում են դրանց, լինեն դրանք գենետիկ,
21:17
whether they're how people talk to one another,
448
1262000
2000
թե այն, ինչպես են մարդիկ խոսում իրար հետ,
21:19
whether they're economic systems,
449
1264000
2000
թե լինեն դրանք տնտեսական համակարգերը,
21:21
and insofar as we begin to shine light on that
450
1266000
3000
և հենց որ մենք լուսաբանենք դա,
21:24
we are inevitably going to converge
451
1269000
2000
մենք անխուսափելիորեն կհանգենք
21:26
on that fact space.
452
1271000
2000
փաստերի ոլորտին:
21:28
So, everything is not going to be up for grabs.
453
1273000
2000
Այսպիսով, ամեն ինչ չէ, որ
21:30
It's not going to be like
454
1275000
3000
Ստացվում է, որ ես
21:33
veiling my daughter from birth
455
1278000
2000
ծնված օրից աղջկաս գլխաշորով փաթաթելը
21:35
is just as good as teaching her
456
1280000
3000
նույնքան լավ է, ինչ սովորեցնել նրան
21:38
to be confident and well-educated
457
1283000
4000
լինել վստահ և կրթված
21:42
in the context of men who do desire women.
458
1287000
3000
տղամարդկանց կոնտեքստում, որոնց իրոք ցանկանում են կանանց:
21:45
I mean I don't think we need an NSF grant to know
459
1290000
4000
Ուզում եմ ասել` NSF-ի կարիք չունենք իմանալու համար,
21:49
that compulsory veiling is a bad idea --
460
1294000
3000
որ պարտադրաբար գլխաշոր կրելը վատ գաղափար է,
21:52
but at a certain point
461
1297000
2000
բայց որոշակի կետում
21:54
we're going to be able to scan the brains of everyone involved
462
1299000
3000
մենք պատրաստվում ենք զննել բոլոր ներգրավված մարդկանց ուղեղները
21:57
and actually interrogate them.
463
1302000
3000
և հենց նրանց հարցեր տալ:
22:00
Do people love their daughters
464
1305000
3000
Արդյոք մարդիկ սիրում են իրենց դուստրերին
22:03
just as much in these systems?
465
1308000
3000
նույնքան շատ այս համակարգերում:
22:06
And I think there are clearly right answers to that.
466
1311000
2000
Եվ կարծում եմ` այս հարցը հստակ պատասխան ունի:
22:08
CA: And if the results come out that actually they do,
467
1313000
3000
ՍԱ: Եվ եթե արդյունքները ցույց տան, որ նրանք իրոք սիրում են իրենց դուստրերին,
22:11
are you prepared to shift your instinctive current judgment
468
1316000
3000
դուք պատրա՞ստ եք փոխել Ձեր ներկայիս բնազդային դիրքորոշումը
22:14
on some of these issues?
469
1319000
2000
այս հարցերից որևէ մեկի շուրջ:
22:16
SH: Well yeah, modulo one obvious fact,
470
1321000
3000
ՍՀ: Դե, այո, ակնհայտ փաստ է,
22:19
that you can love someone
471
1324000
2000
որ կարելի է սիրել մեկին
22:21
in the context of a truly delusional belief system.
472
1326000
3000
իրոք մոլեռանդ կրոնական համակարգի համատեքստում:
22:24
So, you can say like, "Because I knew my gay son
473
1329000
2000
Այսինքն` կարող եք ասել օրինակ. «Քանի որ ես գիտեի, որ իմ համասեռամոլ տղան
22:26
was going to go to hell if he found a boyfriend,
474
1331000
3000
դժոխք կգնա, եթե իր համար զուգընկեր գտնի,
22:29
I chopped his head off. And that was the most compassionate thing I could do."
475
1334000
3000
ես նրա գլուխը թռցրի: Եվ դա ամենամեծ կարեկցանքն էր, որ կարող էի անել»։
22:32
If you get all those parts aligned,
476
1337000
2000
Եթե այդ բոլոր մասերը միացնենք, ապա
22:34
yes I think you could probably be feeling the emotion of love.
477
1339000
3000
կարծում եմ, այո, հնարավոր է, որ զգայիք սեր կոչվող զգացմունքը:
22:37
But again, then we have to talk about
478
1342000
2000
Բայց նորից, այդ դեպքում պետք է խոսենք
22:39
well-being in a larger context.
479
1344000
2000
բարեկեցության մասին ավելի լայն կոնտեքստում:
22:41
It's all of us in this together,
480
1346000
2000
Մենք բոլորս այստեղ միասին ենք,
22:43
not one man feeling ecstasy
481
1348000
4000
ոչ թե մեկ մարդ, որ էքստազի մեջ
22:47
and then blowing himself up on a bus.
482
1352000
2000
իրեն պայթեցնում է ավտոբուսում:
22:49
CA: Sam, this is a conversation I would actually love to
483
1354000
2000
ՍԱ: Սեմ, ես իրոք կցանկանայի այս խոսակցությունը
22:51
continue for hours.
484
1356000
2000
ժամերով շարունակել:
22:53
We don't have that, but maybe another time. Thank you for coming to TED.
485
1358000
2000
Մենք ժամանակ չունենք, բայց գուցե մի ուրիշ անգամ: Շնորհակալություն գալու TED համար:
22:55
SH: Really an honor. Thank you.
486
1360000
2000
ՍՀ: Իրոք մեծ պատիվ է: Շնորհակալ եմ:
22:57
(Applause)
487
1362000
3000
(Ծափահարություններ)
ABOUT THE SPEAKER
Sam Harris - Neuroscientist, philosopherSam Harris's work focuses on how our growing understanding of ourselves and the world is changing our sense of how we should live.
Why you should listen
Sam Harris is the author of five New York Times bestsellers. His books include The End of Faith, Letter to a Christian Nation, The Moral Landscape, Free Will, Lying, Waking Up and Islam and the Future of Tolerance (with Maajid Nawaz). The End of Faith won the 2005 PEN Award for Nonfiction. Harris's writing and public lectures cover a wide range of topics -- neuroscience, moral philosophy, religion, spirituality, violence, human reasoning -- but generally focus on how a growing understanding of ourselves and the world is changing our sense of how we should live.
Harris's work has been published in more than 20 languages and has been discussed in the New York Times, Time, Scientific American, Nature, Newsweek, Rolling Stone and many other journals. He has written for the New York Times, the Los Angeles Times, The Economist, The Times (London), the Boston Globe, The Atlantic, The Annals of Neurology and elsewhere. Harris also regularly hosts a popular podcast.
Harris received a degree in philosophy from Stanford University and a Ph.D. in neuroscience from UCLA.
Sam Harris | Speaker | TED.com