TEDGlobal 2011
Mark Pagel: How language transformed humanity
مارک پەیجڵ: چۆن زمان گوازرایەوە بۆ مرۆڤایەتی
Filmed:
Readability: 4.2
1,708,914 views
زانای بایۆلۆجی مارک پەیجل تیۆرییەکی سەرنجڕاکێش دەخاتە ڕوو سەبارەت بەوەی بۆچی مرۆڤەکان ئەم سیستەمە ئاڵۆزەی زمانیان دروست کردووە. پێشنیاری ئەوە دەکات کە زمان بەشێکە لە ' تەکنەلۆژیای کۆمەڵگا' کە ڕێگەی بە هۆزە سەرەتاییەکانی مرۆڤایەتی داوە ڕێگەیەکی بەهێز بەدەست بهێنن کە کاری کۆمەڵە.
Mark Pagel - Evolutionary biologist
Using biological evolution as a template, Mark Pagel wonders how languages evolve. Full bio
Using biological evolution as a template, Mark Pagel wonders how languages evolve. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
Each of you possesses
0
0
2000
هەر یەکێک له ئێوه خاوه‌نی
00:17
the most powerful, dangerous and subversive trait
1
2000
3000
به‌هێزترین، وه مه‌ترسیدارترین نیشانه‌ی ڕوخێنه‌رە
00:20
that natural selection has ever devised.
2
5000
3000
کە سروست هەڵیبژاردوە بۆی
00:23
It's a piece of neural audio technology
3
8000
3000
ئه‌وه پارچه‌یه‌که له هه‌سته ده‌ماری ته‌کنه‌لۆژیای ده‌نگی
00:26
for rewiring other people's minds.
4
11000
2000
بۆ لێکدانه‌وه‌ی مێشکی خه‌ڵکانی تر
00:28
I'm talking about your language, of course,
5
13000
3000
من ده‌رباره‌ی زمانی ئێوه قسه ده‌که‌م، به‌دڵنیاییه‌وه
00:31
because it allows you to implant a thought from your mind
6
16000
3000
چونکە ئەوە ڕێگه‌تان پێ ده‌دات به‌چه‌سپاندنی بیرێک له مێشکتاندا
00:34
directly into someone else's mind,
7
19000
3000
ڕاسته‌وخۆ بۆ ناو مێشکی که‌سێکی تر
00:37
and they can attempt to do the same to you,
8
22000
2000
وه ئه‌وان ده‌توانن هه‌وڵ بده‌ن هه‌مان شت له ئێوه بکه‌ن
00:39
without either of you having to perform surgery.
9
24000
3000
به بێ ئه‌وه‌ی هه‌ریه‌کێک له ئێوه نه‌شته‌رگه‌ری ئه‌نجام بدات
00:42
Instead, when you speak,
10
27000
2000
له‌جیاتی ئه‌وه، ئه‌و کاته‌ی قسه‌ده‌که‌ن
00:44
you're actually using a form of telemetry
11
29000
2000
لەڕاستیدا ئێوه شێوەیەک لە پێوانەی دوور بەکاردەهێنن
00:46
not so different
12
31000
2000
زۆر جیاواز نیه
00:48
from the remote control device for your television.
13
33000
2000
له ئامێری کۆنتڕۆڵی ته‌له‌فزیۆنه‌کانتان
00:50
It's just that, whereas that device
14
35000
2000
ته‌نها ئه‌وه‌یه، له‌کاتێکدا ئه‌و ئامێره
00:52
relies on pulses of infrared light,
15
37000
2000
پشت ده‌به‌ستێت به‌لێدانی ڕوناکی ژێر تیشکی سور
00:54
your language relies on pulses,
16
39000
3000
زمانتان پشت به‌لێدانه‌کان دەه‌به‌ستێ
00:57
discrete pulses, of sound.
17
42000
2000
لێدانی پچڕ پچڕی ده‌نگ
00:59
And just as you use the remote control device
18
44000
3000
هه‌روه‌ک و چۆن ئامێری کۆنتڕۆڵ به‌کارده‌هێنیت
01:02
to alter the internal settings of your television
19
47000
2000
بۆ گۆڕین و ڕێکخستنی ناوه‌وه‌ی ته‌له‌فزیۆنه‌کانتان
01:04
to suit your mood,
20
49000
2000
بۆئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ باری هه‌ست و هۆشتاندا بگونجێت
01:06
you use your language
21
51000
2000
زمانی خۆتان به‌کارده‌هێنن
01:08
to alter the settings inside someone else's brain
22
53000
2000
بۆ گۆڕینی ڕێکخستنی ناوه‌وه‌ی مێشکی کەسێکی تر
01:10
to suit your interests.
23
55000
2000
بۆئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ حەزەکانتا بگونجێ
01:12
Languages are genes talking,
24
57000
2000
زمانه‌کان جیناتی قسه‌کردنن
01:14
getting things that they want.
25
59000
2000
ئه‌و شتانه به‌ده‌ست ده‌هێنن که ده‌یانه‌وێت
01:16
And just imagine the sense of wonder in a baby
26
61000
3000
ته‌نها ئەو هه‌ستە سەیرە له منداڵدا بێنه به‌رچاوی خۆت
01:19
when it first discovers that, merely by uttering a sound,
27
64000
3000
کاتێک بۆ یەکەم جار منداڵ ئه‌و هەستەی بۆ دێت، بۆت ده‌رده‌که‌وێت ته‌نها به‌وتنی ده‌نگێک
01:22
it can get objects to move across a room
28
67000
2000
ده‌توانێت شتێکی ده‌ست بکه‌وێت و به‌ژوره‌که‌دا بڕوات
01:24
as if by magic,
29
69000
2000
هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ی به جادوو کردن شته‌کانی ده‌ست که‌وتبێت
01:26
and maybe even into its mouth.
30
71000
3000
له‌وانه‌یه شته‌که بخاته ده‌میه‌وه
01:29
Now language's subversive power
31
74000
2000
ئێستا زمان هێزی ڕوخێنەرە
01:31
has been recognized throughout the ages
32
76000
2000
به‌درێژایی سەردەمەکان هه‌ستی پێکرابوو
01:33
in censorship, in books you can't read,
33
78000
2000
له چاودێری، له ناو کتێبه‌کاندا ناتوانن بیخوێننه‌وه
01:35
phrases you can't use
34
80000
2000
وه ناتوانن ده‌سته‌واژه‌کان به‌کاربهێنن
01:37
and words you can't say.
35
82000
2000
وه ئه‌و وشانه‌ی که ناتوانن بیڵێن
01:39
In fact, the Tower of Babel story in the Bible
36
84000
3000
له‌ڕاستیدا، چیرۆکی تاوەرەکەی بابل له کتێبی پیرۆزدا
01:42
is a fable and warning
37
87000
2000
ئه‌فسانه و ئاگادارکه‌ره‌وه‌یه
01:44
about the power of language.
38
89000
2000
ده‌رباره‌ی هێزی زمان
01:46
According to that story, early humans developed the conceit
39
91000
3000
به‌گوێره‌ی ئه‌و چیرۆکه، مرۆڤەکانی پێشوو ده‌سته‌واژه‌ی زمانیان په‌ره پێداوە
01:49
that, by using their language to work together,
40
94000
2000
ئه‌وه بوو، زمانی خۆیان بەکارەدهێنا بۆ ئه‌وه‌ی به‌یه‌که‌وه ئیش بکه‌ن
01:51
they could build a tower
41
96000
2000
ده‌یانتوانی بورجێک دروست بکه‌ن
01:53
that would take them all the way to heaven.
42
98000
2000
که له‌وانه‌یه بورجه‌که له‌توانایدا ببوایه هه‌مویان ببات بۆبەهەشت
01:55
Now God, angered at this attempt to usurp his power,
43
100000
3000
لە ئێستادا خوا توڕه ده‌بوو له هه‌وڵدانمان بۆ زه‌وت کردنی هێزه‌که‌ی
01:58
destroyed the tower,
44
103000
3000
بورجه‌که‌ی تێک ده‌شکاند و
02:01
and then to ensure
45
106000
2000
جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە
02:03
that it would never be rebuilt,
46
108000
2000
که بورجه‌که دەبێت وا بشکێت هه‌رگیز دوباره دروست نه‌کرێته‌وه
02:05
he scattered the people by giving them different languages --
47
110000
3000
خوا خه‌ڵکانی پەرشوو بڵاو کردوه و زمانی جیاوازی پێدان
02:08
confused them by giving them different languages.
48
113000
3000
وه‌سه‌ری لێ تێک داون بە پێدانی زمانی جیاواز
02:11
And this leads to the wonderful irony
49
116000
2000
ئەم پێشەنگیەش بوە هۆی جیاوازییەکی جوان
02:13
that our languages exist to prevent us from communicating.
50
118000
3000
زمانه‌کانمان بۆتە هۆی ئەوەی بتوانین پەیوەندی بەیەکترەوە بکەین
02:16
Even today,
51
121000
2000
هه‌تاوه‌کو ئه‌مڕۆش
02:18
we know that there are words we cannot use,
52
123000
2000
ئێمه ده‌زانین که زۆرێک لە وشه هەن کە ناتوانین به‌کاریان بێنین
02:20
phrases we cannot say,
53
125000
2000
ده‌سته‌واژه‌کانیش که ناتوانین دەریان ببڕین
02:22
because if we do so,
54
127000
2000
لەبەرئەوەی ئه‌گه‌ر ئێمه ئه‌وه بکه‌ین
02:24
we might be accosted, jailed,
55
129000
3000
له‌وانه‌یه به‌رۆکمان بگرن، زیندانیمان بکەن
02:27
or even killed.
56
132000
2000
یان بمانکوژن
02:29
And all of this from a puff of air
57
134000
2000
هه‌موو ئه‌مانە له‌ده‌رکردنیکی هه‌واوه‌یه
02:31
emanating from our mouths.
58
136000
2000
که له ده‌ممان دێته ده‌ره‌وه
02:33
Now all this fuss about a single one of our traits
59
138000
3000
ئێستا هه‌موو ئه‌م ژاوەژاوە ده‌رباره‌ی یه‌کێک لە خاسیەتەکانی ئێمەیە
02:36
tells us there's something worth explaining.
60
141000
2000
کە پێمان ده‌ڵێت شتێک هه‌یه شایه‌نی ئەوەیە شیکردنه‌وه ی بۆ بکرێت
02:38
And that is how and why
61
143000
2000
وه ئه‌وشته چۆن و بۆچی
02:40
did this remarkable trait evolve,
62
145000
2000
ئایا ئه‌مه په‌ره‌سه‌ندنێکی نائاسایی خاسیەتەکە بوو
02:42
and why did it evolve
63
147000
2000
وه بۆخاسیەتەکە په‌ره‌ی سه‌ند
02:44
only in our species?
64
149000
2000
ته‌نها له‌ڕه‌گه‌زی ئێمه‌دا
02:46
Now it's a little bit of a surprise
65
151000
2000
ئێستا ئه‌مه که‌مێک سه‌رسوڕهێنه‌ره
02:48
that to get an answer to that question,
66
153000
2000
بۆ ئه‌وه‌ی وەڵامێک بۆ ئه‌م پرسیاره ده‌ست بکه‌وێت
02:50
we have to go to tool use
67
155000
2000
پێویسته له‌سه‌رمان بچین ئامێر به‌کاربهێنین
02:52
in the chimpanzees.
68
157000
2000
له شەمپانزییەکان
02:54
Now these chimpanzees are using tools,
69
159000
2000
ئێستا ئه‌م شەمپانزیانه ئامێر به‌کارده‌هێنن
02:56
and we take that as a sign of their intelligence.
70
161000
3000
ئێمه به‌کارهێنانی ئه‌م ئامێرانه له لایان شەمپانزیه‌کانه‌وه به نیشانه‌ی زیره‌کیان داده‌نێین
02:59
But if they really were intelligent,
71
164000
2000
به‌ڵام ئه‌گه‌ر شەمپانزیەکان به‌ڕاستی زیره‌ک بونایه
03:01
why would they use a stick to extract termites from the ground
72
166000
3000
بۆچی چیلکەیان بەکاردەهێنا بۆ ئەوەی مێروولە سپیەکان دەربهێنن لە زەوی
03:04
rather than a shovel?
73
169000
2000
ئەی بۆ خاکەنازیان بەکارنەهێناوە؟
03:06
And if they really were intelligent,
74
171000
3000
ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی زیره‌ک بونایه
03:09
why would they crack open nuts with a rock?
75
174000
2000
بۆ شەمپانزیه‌کان گوێزی شکاو به‌به‌رد ئه‌شکێنن؟
03:11
Why wouldn't they just go to a shop and buy a bag of nuts
76
176000
3000
ئه‌گه‌ر شەمپانزیه‌کان زیره‌ک بن بۆ ناچن بۆ دوکانێک و عه‌لاگه‌یه‌ک گوێز بکڕن
03:14
that somebody else had already cracked open for them?
77
179000
3000
که که‌سێکی تر پێشتر گوێزه‌کانی شکاندوه بۆیان؟
03:17
Why not? I mean, that's what we do.
78
182000
2000
بۆ نا؟ مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه،لەبەرئەوە ئێمەش وادەکەین
03:19
Now the reason the chimpanzees don't do that
79
184000
2000
ئێستا هۆکاری ئه‌وه‌ی که شەمپانزیه‌کان ئەوە ناکەن
03:21
is that they lack what psychologists and anthropologists call
80
186000
3000
ئه‌وه‌یه که ده‌رونناسەکان و مرۆڤناسەکان پێی ده‌ڵێن که‌م و کوڕی
03:24
social learning.
81
189000
2000
له‌فێربونی کۆمه‌ڵایه‌تی
03:26
They seem to lack the ability
82
191000
2000
دیاره ئه‌وان که‌موکوڕیان له‌توانادا هه‌یه
03:28
to learn from others
83
193000
2000
تاکو لە کەسانی ترەوە فێرببن
03:30
by copying or imitating
84
195000
2000
به‌لاسایی کردنه‌وه‌ی یان چاولێکردن
03:32
or simply watching.
85
197000
2000
یان ته‌نها به‌سه‌یرکردن
03:34
As a result,
86
199000
2000
وه‌ک ده‌رئه‌نجامێک
03:36
they can't improve on others' ideas
87
201000
2000
شەمپانزیه‌کان ناتوانن که‌ڵک وه‌ر گرن له‌بیرۆکه‌ی که‌سانی تر
03:38
or learn from others' mistakes --
88
203000
2000
یان له هه‌ڵه‌ی که‌سانی تره‌وه فێربن
03:40
benefit from others' wisdom.
89
205000
2000
یاخود سود له ژیری که‌سانی تره‌وه وه‌ربگرن
03:42
And so they just do the same thing
90
207000
2000
له‌به‌رئه‌مه‌یه شەمپانزیه‌کان هه‌مان شت دەکەنەوە
03:44
over and over and over again.
91
209000
2000
دوباره و دوباره و دوباره
03:46
In fact, we could go away for a million years and come back
92
211000
4000
له ڕاستیدا، ده‌توانین بۆ ملیۆنه‌ها ساڵ لەمەوپێش بڕۆین و بگه‌ڕێینه‌وه
03:50
and these chimpanzees would be doing the same thing
93
215000
3000
دەبینین ئه‌م شەمپانزیانه هەر هەمان شتیان کردۆتەوە
03:53
with the same sticks for the termites
94
218000
2000
به‌هه‌مان چیلکه‌خەریکی دەرهێنانی مێرولەی سپی بوون لە زەویدا
03:55
and the same rocks to crack open the nuts.
95
220000
3000
وه هه‌مان ئه‌و به‌ردانه‌یان بۆ شکاندنی گوێزه‌کان به‌کاریان هێناوە
03:58
Now this may sound arrogant, or even full of hubris.
96
223000
3000
ئێستا له‌وانه‌یه ئه‌مه لوت به‌رزی بێت، یاخود شانازی به‌خۆوه کردنێکی ته‌واو بێت
04:01
How do we know this?
97
226000
2000
ئێمه چۆن بزانین ئه‌مه وایە؟
04:03
Because this is exactly what our ancestors, the Homo erectus, did.
98
228000
3000
چونکە ئەمە بەتەواوەتی ئەوەیە که باو و باپیرانمان لە مێژەوە کردویانە
04:06
These upright apes
99
231000
2000
ئه‌م مه‌یمونانه‌ی کە لێرەدا وەستاون
04:08
evolved on the African savanna
100
233000
2000
له ساڤانا له ئه‌فه‌ریقا په‌ره‌ی سه‌ند
04:10
about two million years ago,
101
235000
2000
دوو ملیۆن ساڵ له‌مه‌وبه‌ر
04:12
and they made these splendid hand axes
102
237000
2000
مه‌یمونه‌کان ئه‌م ده‌سکە ته‌وره نایابانەیان دروست کردوه
04:14
that fit wonderfully into your hands.
103
239000
2000
کە بەشێوەیەکی زۆر جوان دەگونجێت بگیرێت بەدەستەوە
04:16
But if we look at the fossil record,
104
241000
2000
به‌ڵام ئه‌گه‌ر سه‌یری تۆماری پاشماوه‌ی بەبەردبوەکان بکەین
04:18
we see that they made the same hand axe
105
243000
3000
ده‌بینین که ئه‌وانیش هه‌مان ده‌سکی ته‌وریان دروست کردوه
04:21
over and over and over again
106
246000
2000
دوباره و دوباره ودوباره
04:23
for one million years.
107
248000
2000
بۆ یه‌ک ملیۆن ساڵ
04:25
You can follow it through the fossil record.
108
250000
2000
ده‌توانن شوێنیان بکه‌ون به‌نێو تۆماری بەبەردبوەکان
04:27
Now if we make some guesses about how long Homo erectus lived,
109
252000
2000
ئێستا ئه‌گه‌ر ئێمه هه‌ندێک خه‌مڵاندن بکه‌ین که بۆماوه‌ی چه‌ند ئه‌و مرۆڤانه‌ی ملیۆنه‌ها ساڵ له‌مه‌و به‌ر هه‌بوون ژیاون
04:29
what their generation time was,
110
254000
2000
وە ئەو نەوەیە کەوتونەتە چی سەردەمێکەوە
04:31
that's about 40,000 generations
111
256000
3000
که نزیکه‌ی (٤٠،٠٠٠) نه‌وه بوون
04:34
of parents to offspring, and other individuals watching,
112
259000
3000
له دایک و باوکه‌وه بۆ وه‌چه، وە بەسەیرکردنی تاکەکەسی
04:37
in which that hand axe didn't change.
113
262000
2000
بۆمان دەردەکەوێت ده‌سکی ته‌وره‌که گۆڕانی به‌سه‌ردا نه‌هاتبوو
04:39
It's not even clear
114
264000
2000
هه‌تاوه‌کو ئه‌مه ڕوون نیه
04:41
that our very close genetic relatives, the Neanderthals,
115
266000
2000
که نزیکترین خزمه ڕه‌چه‌ڵه‌کیه‌کانمان، نیارده‌رتاڵیه‌کانە
04:43
had social learning.
116
268000
2000
فێربوونی کۆمه‌ڵایه‌تیان هه‌بوو
04:45
Sure enough, their tools were more complicated
117
270000
3000
بێگومان، ئامێری نیارده‌رتاڵیه‌کان زۆر ئاڵۆزتر بوو
04:48
than those of Homo erectus,
118
273000
2000
له‌چاو ئامێره‌کانی ئه‌و مرۆڤانه‌ی که ملیۆنه‌ها ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ژیاون
04:50
but they too showed very little change
119
275000
2000
به‌ڵام نیارده‌رتاڵیه‌کانیش به هه‌مان شێوه گۆڕانێکی که‌میان نیشانداوە
04:52
over the 300,000 years or so
120
277000
3000
زیاتر له (٣٠٠،٠٠٠) هەزار ساڵ یاخود ئەوەندە
04:55
that those species, the Neanderthals,
121
280000
2000
ئەم ڕەگەزانە، نیارده‌رتاڵیه‌کان
04:57
lived in Eurasia.
122
282000
2000
له ئه‌وراسیا ژیاون
04:59
Okay, so what this tells us
123
284000
2000
باشه، که‌واته ئه‌مه چیمان پێ ده‌ڵێت
05:01
is that, contrary to the old adage,
124
286000
3000
پێچەوانەی قسەی کۆنمان پێدەڵێن
05:04
"monkey see, monkey do,"
125
289000
3000
مەیمون دەبینێت، مەیمون دووبارەی دەکاتەوە
05:07
the surprise really is
126
292000
2000
له‌ڕاستیدا سه‌رسوڕمانه‌که ئه‌وه‌یه
05:09
that all of the other animals
127
294000
2000
که هه‌موو گیانله‌به‌ره‌کانی تر
05:11
really cannot do that -- at least not very much.
128
296000
3000
به‌ڕاستی ناتوانن هه‌مان ئه‌وکاره بکه‌ن، به‌لایه‌نی که‌مه‌وه وه‌ک و مه‌یمون ناتوان ئەو کارە بکەنەوە
05:14
And even this picture
129
299000
2000
تەنانەت ئه‌م ڕه‌سمه
05:16
has the suspicious taint of being rigged about it --
130
301000
3000
که مۆرکێکی گومان لێکراوی هه‌یه به‌وه‌ی که گوایه ساخته‌یه له‌چاو ئه‌و ڕه‌سمه‌دا
05:19
something from a Barnum & Bailey circus.
131
304000
2000
شتێک له‌لایەن بارنوم و بایلی سیرک
05:21
But by comparison,
132
306000
2000
به‌ڵام به به‌راورد کردن
05:23
we can learn.
133
308000
2000
ئێمه ده‌توانین فێربین
05:25
We can learn by watching other people
134
310000
3000
ده‌توانین فێربین به‌سه‌یرکردنی که‌سانی تر
05:28
and copying or imitating
135
313000
2000
وه دوباره کردنه‌وه‌ی شته‌کان یان چاولێکردنی شته‌کان
05:30
what they can do.
136
315000
2000
ئه‌وان ده‌توانن چی بکه‌ن
05:32
We can then choose, from among a range of options,
137
317000
3000
له‌دوایدا ده‌توانین هه‌ڵبژێرین، له ناو کۆمه‌ڵێک هەڵبژاردندا
05:35
the best one.
138
320000
2000
باشترین دانه‌یان هه‌ڵبژێرین
05:37
We can benefit from others' ideas.
139
322000
2000
ده‌توانین سود له‌بیرۆکه‌ی که‌سانی تره‌وه وه‌ربگرین
05:39
We can build on their wisdom.
140
324000
2000
ده‌توانین خۆمان بنیات بنێین لە ژیری ئەوانەوە
05:41
And as a result, our ideas do accumulate,
141
326000
3000
وه له ئه‌نجامدا، بیرۆکه‌کانمان کۆده‌که‌ینه‌وه
05:44
and our technology progresses.
142
329000
4000
هه‌روه‌ها پڕۆسەی تەکنەلۆژیمان بەردەوام بێت
05:48
And this cumulative cultural adaptation,
143
333000
5000
ئه‌مه ڕاهاتنی کەڵەکەبونی کەلتورییە
05:53
as anthropologists call
144
338000
2000
هەروەک زاناکان ئەم ناوەیان لێناوە
05:55
this accumulation of ideas,
145
340000
2000
ئەمە کۆکردنەوەی بیرۆکەکانە
05:57
is responsible for everything around you
146
342000
2000
به‌رپرسیاری هه‌موو شتێکی دەوروپشتی تۆیه
05:59
in your bustling and teeming everyday lives.
147
344000
2000
له شپرزەیی و جەنجاڵی ژیانی ڕۆژانه‌ی ئێوه‌دا
06:01
I mean the world has changed out of all proportion
148
346000
2000
مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه که جیهان به‌شێوەیه‌کی گشتی گۆڕاوه
06:03
to what we would recognize
149
348000
2000
بەهۆی ئەوەوە دەزانین و تێدەگەین
06:05
even 1,000 or 2,000 years ago.
150
350000
3000
هەتاکو ١،٠٠٠ هەزار ساڵ یان ٢،٠٠٠ هەزار ساڵ لەمەوبەر
06:08
And all of this because of cumulative cultural adaptation.
151
353000
3000
وه هه‌موو ئه‌و گۆڕانانه به‌هۆی ڕاهاتنی کەڵەکەبونی که‌لتوریه‌وه‌یه
06:11
The chairs you're sitting in, the lights in this auditorium,
152
356000
2000
ئه‌و کورسیانه‌ی له‌سه‌ری داده‌نیشین، وه ئه‌و ڕوناکیانه‌ی که له‌م هۆڵه‌دا ده‌یبینن
06:13
my microphone, the iPads and iPods that you carry around with you --
153
358000
3000
مایکرۆفۆنه‌که‌م، ئایپاده‌کان و ئای پۆده‌کان که ئێوه هه‌ڵتانگرتوه له‌گه‌ڵ خۆتاندا
06:16
all are a result
154
361000
2000
هه‌مووی ئەنجامی
06:18
of cumulative cultural adaptation.
155
363000
2000
ڕاهاتنی کەڵەکەبونی کەلتوریه
06:20
Now to many commentators,
156
365000
4000
ئێستا بۆ زۆرێک له لێدوانەکان
06:24
cumulative cultural adaptation, or social learning,
157
369000
3000
ڕاهاتنی کەڵەکەبونی که‌لتوری، یان فێربونی کۆماڵه‌یاتی
06:27
is job done, end of story.
158
372000
3000
کارێکه ته‌واو کراوه، وه ئه‌مه کۆتایی چیرۆکه‌که‌یه
06:30
Our species can make stuff,
159
375000
3000
ڕه‌گه‌زه‌کانمان ده‌توانن شت بنیات بنێن
06:33
therefore we prospered in a way that no other species has.
160
378000
3000
له‌به‌ر ئه‌وه ئێمه به‌ڕێگه‌یه‌ک سه‌رکه‌وتوین و په‌ره‌مان سه‌ندووه که هیچ ڕه‌گه‌زێکی که به‌و شێوه‌یه‌ی ئێمه نه‌بوون
06:36
In fact, we can even make the "stuff of life" --
161
381000
3000
له‌ڕاستیدا، هه‌تاوه‌کو ئێمه ده‌توانین (هۆکاری ژیان) دروست بکه‌ین
06:39
as I just said, all the stuff around us.
162
384000
2000
هه‌روه‌ک وتم، هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی که له‌ده‌ورمانن
06:41
But in fact, it turns out
163
386000
2000
به‌ڵام له‌ڕاستیدا، ئه‌و شتانه واده‌رده‌که‌ون
06:43
that some time around 200,000 years ago,
164
388000
3000
که هه‌ندێک جار ده‌وروبه‌ری (٢٠٠،٠٠٠) ساڵ له‌مه‌وبه‌ر
06:46
when our species first arose
165
391000
2000
ئه‌وکاته‌ی بۆیه‌که‌م جار ڕه‌گه‌زه‌کانی ئێمه په‌یدا بوون
06:48
and acquired social learning,
166
393000
2000
وه فێربوونی کۆمه‌ڵایه‌تیان ده‌ستکه‌وتوە
06:50
that this was really the beginning of our story,
167
395000
2000
که له‌ڕاستیدا ئه‌مه سه‌ره‌تای ده‌ست پێکردنی چیرۆکه‌که‌مان بوو
06:52
not the end of our story.
168
397000
2000
نه‌ک کۆتایی چیرۆکه‌که‌مان
06:54
Because our acquisition of social learning
169
399000
3000
له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌ست که‌وتنی فێربونی کۆمه‌ڵایه‌تی ئێمه
06:57
would create a social and evolutionary dilemma,
170
402000
3000
له‌وانه‌یه گیروگرفتێکی کۆمه‌ڵایه‌تی و په‌ره‌سه‌ندن دروست بکات
07:00
the resolution of which, it's fair to say,
171
405000
3000
دادپەروەریە ئەگەر بڵێین بڕیاردان
07:03
would determine not only the future course of our psychology,
172
408000
4000
بڕیاردانه‌که ته‌نها داهاتوی خولی ده‌رونی ئێمه یه‌کلایی ناکاته‌وه
07:07
but the future course of the entire world.
173
412000
2000
به‌ڵکو داهاتوی خولی هه‌موو جیهان یه‌کلا ده‌کاته‌وه
07:09
And most importantly for this,
174
414000
3000
وه گرنگترینیان بۆ یه‌کلایی کردنه‌وه‌ی ئه‌مه ئه‌وه‌یه
07:12
it'll tell us why we have language.
175
417000
3000
پێمان ده‌ڵێ بۆ ئێمه زمانمان هه‌یه
07:15
And the reason that dilemma arose
176
420000
2000
وه هۆکاری ئه‌وه‌ی که گیروگرفت په‌یدا بوو
07:17
is, it turns out, that social learning is visual theft.
177
422000
3000
ئه‌وه‌یه، که‌وا ده‌رده‌که‌وێ، فێربونی کۆمه‌ڵایه‌تی دزینی بیرۆکه‌یه
07:20
If I can learn by watching you,
178
425000
3000
ئه‌گه‌ر من به‌سه‌یرکردنی تۆ فێر بووم
07:23
I can steal your best ideas,
179
428000
2000
به‌سه‌یر کردنه‌که‌م ده‌توانم باشترین بیرۆکه‌ت بدزم
07:25
and I can benefit from your efforts,
180
430000
3000
وه ده‌توانم سود له کۆششه‌کانی تۆ ببینم
07:28
without having to put in the time and energy that you did
181
433000
2000
به‌بێ ئه‌وه‌ی کاتی بۆ دابنێم یان وزه سه‌رف بکه‌م که تۆ ده‌یکه‌یت
07:30
into developing them.
182
435000
2000
لە گەشەپێکردنیاندا
07:32
If I can watch which lure you use to catch a fish,
183
437000
3000
ئه‌گه‌ر بتوانم چاودێری و بکه‌م چ فێڵێک به‌کارده‌هێنی بۆگرتنی ماسیه‌ک
07:35
or I can watch how you flake your hand axe
184
440000
2000
یاخود ده‌توانم چاودێریت بکه‌م که‌چۆن پارچه‌ی ده‌سکی ته‌وره‌که لێده‌که‌یته‌وه
07:37
to make it better,
185
442000
2000
بۆئه‌وه‌ی ده‌سکه‌که باشتر بکه‌ی
07:39
or if I follow you secretly to your mushroom patch,
186
444000
3000
یان ئه‌گه‌ر به‌نهێنیه‌وه به‌دواتابێم بۆئه‌و پارچه زه‌ویه و که قارچکی تێدایه
07:42
I can benefit from your knowledge and wisdom and skills,
187
447000
3000
ده‌توانم سود له زانیاری و ژیری و به‌هره‌کانت وه‌ربگرم
07:45
and maybe even catch that fish
188
450000
2000
وه له‌وانه‌یه بتوانم ماسیه‌که‌ش بگرم
07:47
before you do.
189
452000
2000
پێش ئەوەی تۆ بیکەیت
07:49
Social learning really is visual theft.
190
454000
3000
به‌ڕاستی فێربونی کۆمه‌ڵایه‌تی دزینی بیرۆکه‌یه
07:52
And in any species that acquired it,
191
457000
2000
وه له‌هەموو ڕه‌گه‌زێکدا ئه‌م فێربونی کۆمه‌ڵایه‌تیه پەیدابوە
07:54
it would behoove you
192
459000
2000
ئەوە شتێکی پێویستە بۆ تۆ
07:56
to hide your best ideas,
193
461000
2000
بۆئه‌وه‌ی باشترین بیرۆکه‌کان بشاریته‌وه
07:58
lest somebody steal them from you.
194
463000
3000
نه‌وه‌ک یه‌کێک بیرۆکه‌کان لە تۆ بدزێ
08:02
And so some time around 200,000 years ago,
195
467000
3000
له‌به‌رئه‌وه (٢٠٠،٠٠٠) هەزار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، هه‌ندێ جار
08:05
our species confronted this crisis.
196
470000
3000
ڕه‌گه‌زه‌کانمان به‌ره‌نگاری ئه‌م دژواریه بونه‌ته‌وه
08:08
And we really had only two options
197
473000
3000
له‌ڕاستیدا ته‌نها دوو هه‌ڵبژاردنمان هه‌بوو
08:11
for dealing with the conflicts
198
476000
2000
بۆئه‌وه‌ی ڕێبکه‌وین له‌گه‌ڵ ئه‌م ناکۆکیانه‌دا
08:13
that visual theft would bring.
199
478000
2000
که له‌وانه‌یه دزینی بیرۆکه ئه‌م ناکۆکیانه‌مان بۆ بێنێت
08:15
One of those options
200
480000
2000
یه‌کێک له‌و هه‌ڵبژاردنانە
08:17
was that we could have retreated
201
482000
3000
ئه‌وه بوو که ده‌مانتوانی بگه‌ڕێینه دواوه
08:20
into small family groups.
202
485000
2000
بۆ پۆلی خێزانه بچوکه‌کان
08:22
Because then the benefits of our ideas and knowledge
203
487000
3000
له‌به‌رئه‌وه‌ی دواتر سودی بیرۆکه و زانیاریه‌کانمان
08:25
would flow just to our relatives.
204
490000
2000
هه‌ڵده‌قوڵێت بۆ خزمه‌کانمان
08:27
Had we chosen this option,
205
492000
2000
ئێمه ئه‌م هه‌ڵبژارده‌یه‌مان هه‌ڵبژاردوه
08:29
sometime around 200,000 years ago,
206
494000
3000
٢٠٠،٠٠٠هەزار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر
08:32
we would probably still be living like the Neanderthals were
207
497000
3000
له‌وانه‌بوو هێشتا وه‌ک و نیارده‌رتاڵیه‌کان ژیانمان بەسەربردایە
08:35
when we first entered Europe 40,000 years ago.
208
500000
3000
کاتێک بۆ یه‌که‌م جار پێش (٤٠،٠٠٠) هەزار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر چوینه ئه‌وروپاوه
08:38
And this is because in small groups
209
503000
2000
ئه‌مه له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌پۆله بچوکه‌کاندا
08:40
there are fewer ideas, there are fewer innovations.
210
505000
3000
بیرۆکه‌کان کەمترن، وه داهێنان کەمترە
08:43
And small groups are more prone to accidents and bad luck.
211
508000
3000
وه پۆله بچوکه‌کان زیاتر نزیکن بۆ ئەوەی ڕوبەڕوی به‌ختی خراپ و ڕوداوه‌کان ببنەوە
08:46
So if we'd chosen that path,
212
511000
2000
ئه‌گه‌ر ئیمه ئه‌م ڕێچکه‌یه‌مان هه‌ڵبژاردایه
08:48
our evolutionary path would have led into the forest --
213
513000
3000
ڕێچکه په‌ره‌سه‌ندوه‌کانمان پێشڕه‌وی ده‌کردین به‌ره‌و دارستان
08:51
and been a short one indeed.
214
516000
2000
له‌ڕاستیدا ده‌بوو بەیه‌ک ڕێچکه‌ی کورت
08:53
The other option we could choose
215
518000
2000
هه‌ڵبژاردنەکه‌ی تر که ده‌مانتوانی هه‌ڵیبژێرین
08:55
was to develop the systems of communication
216
520000
3000
هه‌ڵبژاردنی به‌ره‌و پێش بردنی سیسته‌می په‌یوه‌ندی کردن بوو
08:58
that would allow us to share ideas
217
523000
2000
که ڕێگای پێده‌داین بۆ به‌شداری پێکردنی بیرۆکه‌کانمان
09:00
and to cooperate amongst others.
218
525000
3000
وه بۆ هاوکاری کردن لەگەڵ ئەوانی تردا
09:03
Choosing this option would mean
219
528000
2000
هه‌ڵبژاردنی ئه‌م هه‌ڵبژارده‌یه مانای ئه‌وه‌یه
09:05
that a vastly greater fund of accumulated knowledge and wisdom
220
530000
3000
که قەبارەیەکی ئێجگار زۆر گه‌وره‌ی زانیاری و ژیری که‌ڵه‌که‌بوو
09:08
would become available to any one individual
221
533000
3000
به‌ده‌ست ده‌هات بۆ هه‌رتاکه که‌سێک
09:11
than would ever arise from within an individual family
222
536000
3000
بەبەراورد لەگەڵ هه‌ر تاکێکی ناو خێزان
09:14
or an individual person on their own.
223
539000
3000
یاخود هه‌ر تاکه که‌سێک کە خۆی خاوەنی ئەوە بێت
09:18
Well, we chose the second option,
224
543000
3000
که‌واته، هه‌ڵبژاردنی دووه‌م هه‌ڵده‌بژێرین
09:21
and language is the result.
225
546000
3000
وه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌که زمانه
09:24
Language evolved to solve the crisis
226
549000
2000
زمان به‌ره‌و پێشچوو بۆ چاره‌سه‌رکردنی قه‌یرانه‌که
09:26
of visual theft.
227
551000
2000
قه‌یرانی دزینی بیرۆکه
09:28
Language is a piece of social technology
228
553000
3000
زمان به‌شێکە لە ته‌کنه‌لۆژیای کۆمه‌ڵ
09:31
for enhancing the benefits of cooperation --
229
556000
3000
بۆ په‌رەسه‌ندنی سوده‌کانی هاوکاریکردن
09:34
for reaching agreements, for striking deals
230
559000
3000
بۆ گه‌یشنت به‌ڕێکه‌وتنه‌کان، بۆسه‌رنج ڕاکێشانی ڕێککه‌وتنه‌کان
09:37
and for coordinating our activities.
231
562000
4000
وه بۆ هاوتاکردنی چالاکیه‌کانمان
09:41
And you can see that, in a developing society
232
566000
2000
ئێوه ده‌توانن ئه‌وه ببینن، له کۆمه‌ڵگایه‌کی گەشەسەندودا
09:43
that was beginning to acquire language,
233
568000
2000
ئەوە سه‌ره‌تایه‌ک بوو بۆ به‌ده‌ست هێنانی زمان
09:45
not having language
234
570000
2000
نه‌بوونی زمان
09:47
would be a like a bird without wings.
235
572000
2000
وه‌ک و باڵنده‌یه‌کی بێ باڵ ده‌بێت
09:49
Just as wings open up this sphere of air
236
574000
3000
هه‌روه‌ک و باڵه‌کان مه‌ودای هه‌وای کردۆته‌وه
09:52
for birds to exploit,
237
577000
2000
بۆ باڵنده‌کان بۆ به‌کارهێنانی ئامانجی خۆیان
09:54
language opened up the sphere of cooperation
238
579000
2000
زمان مه‌ودای هاریکاریکردنی یه‌کتری کردۆته‌وه
09:56
for humans to exploit.
239
581000
2000
بۆ مرۆڤه‌کان بۆ ئه‌وه‌ی ئامانجی خۆیانیان پێ بهێننه‌دی
09:58
And we take this utterly for granted,
240
583000
2000
به‌ته‌واوی ئێمە زمان بۆ پێدانی خواستێک داده‌نێین
10:00
because we're a species that is so at home with language,
241
585000
3000
له‌به‌رئه‌وه‌ی ئێمه له‌و ڕه‌گه‌زانه‌ین کە تاکو ماڵیشەوە زمانمان لەگەڵدایە
10:03
but you have to realize
242
588000
2000
بەڵام دەبێت ئەوە بزانین
10:05
that even the simplest acts of exchange that we engage in
243
590000
3000
تەنانەت ساده‌ترین نواندنەکانی گۆڕانکاری لە ئێمەدا
10:08
are utterly dependent upon language.
244
593000
3000
به‌ته‌واوه‌تی پشتی به‌ستوه به‌زمانه‌وه
10:11
And to see why, consider two scenarios
245
596000
2000
بۆئه‌وه‌ی بزانن بۆچی، ڕه‌چاوی دوو سیناریۆ بکه‌ن
10:13
from early in our evolution.
246
598000
2000
هەر لە کاتی زووی پەرەسەندنی ئێمەوە
10:15
Let's imagine that you are really good
247
600000
2000
با ئەوە بهێنینە پێش چاوی خۆمان که ئێوه به‌ڕاستی باشن
10:17
at making arrowheads,
248
602000
2000
له دروستی کردنی سه‌ری تیردا
10:19
but you're hopeless at making the wooden shafts
249
604000
3000
به‌ڵام بێهیوان له دروستکردنی ڕم و تیری داردا
10:22
with the flight feathers attached.
250
607000
3000
له‌گه‌ڵ پێوه‌ره‌کان و کەرەستەکانی فڕیندا
10:25
Two other people you know are very good at making the wooden shafts,
251
610000
3000
دووکه‌سی تر که زۆر باشن له‌دروست کردنی قه‌دی تیر و ڕمدا
10:28
but they're hopeless at making the arrowheads.
252
613000
3000
به‌ڵام بێهیوان له‌دروست کردنی سه‌ری تیر
10:31
So what you do is --
253
616000
2000
که‌واته ئه‌وه‌ی ئێوه ده‌یکه‌ن ئه‌وه‌یه
10:33
one of those people has not really acquired language yet.
254
618000
3000
له‌ڕاستیدا، یه‌کێک له‌و دوو که‌سه هێشتا زمانی به‌ده‌ست نه‌هێناوه
10:36
And let's pretend the other one is good at language skills.
255
621000
2000
باوای دابنێین که‌سه‌که‌ی تر باشه له‌به‌هره‌کانی زماندا
10:38
So what you do one day is you take a pile of arrowheads,
256
623000
3000
ئەوەی پێویستە ڕۆژێک بیکه‌یت ئه‌وه‌یه که ڕێژه‌یه‌کی زۆر سه‌ری تیر ببەی
10:41
and you walk up to the one that can't speak very well,
257
626000
2000
بڕۆی بۆ لای ئه‌و که‌سه‌ی که زۆر باش ناتوانێت قسه بکات
10:43
and you put the arrowheads down in front of him,
258
628000
2000
وه سه‌ری تیره‌کان له‌به‌رده‌می ئه‌و که‌سه‌دا داده‌نێیت
10:45
hoping that he'll get the idea that you want to trade your arrowheads
259
630000
3000
هیوای ئه‌وه ده‌خوازی که ئەو بیرۆکه‌ی بۆبێت که تۆ ده‌ته‌وێت، تاکو بتوانیت بازرگانی به‌سه‌ری تیره‌کانته‌وه بکه‌یت
10:48
for finished arrows.
260
633000
2000
بۆ ئه‌وه‌ی تیره‌کان تەواو بکات
10:50
But he looks at the pile of arrowheads, thinks they're a gift,
261
635000
2000
به‌ڵام ئه‌و که‌سه سه‌یری ڕێژه زۆره‌که‌ی سه‌ره تیره‌کان ده‌کات. واده‌زانێت ئەوانە دیارین
10:52
picks them up, smiles and walks off.
262
637000
3000
سه‌ره تیره‌کان هه‌ڵده‌گرێت و پێده‌که‌نێت، و ده‌ڕوات
10:55
Now you pursue this guy, gesticulating.
263
640000
2000
ئێستا تۆ دوای ئه‌م که‌سه ده‌که‌ویت،دەست دەکەیت بە ئیشارەت کردن
10:57
A scuffle ensues and you get stabbed
264
642000
2000
له ئه‌نجامدا شەڕێک ڕووده‌دات و چه‌قۆیه‌کت لێ ده‌درێت
10:59
with one of your own arrowheads.
265
644000
3000
به‌یه‌کێک له سه‌ره تیره‌کانی خۆت
11:02
Okay, now replay this scene now, and you're approaching the one who has language.
266
647000
3000
باشه، ئێستا هه‌مان دیمه‌ن دووبارە بکەرەوە، تۆ له‌یه‌کێک نزیک ده‌بیته‌وه که زمانی هه‌یه
11:05
You put down your arrowheads and say,
267
650000
2000
سه‌ره‌تیره‌کان داده‌نێیت و ده‌ڵێیت
11:07
"I'd like to trade these arrowheads for finished arrows. I'll split you 50/50."
268
652000
3000
ده‌مه‌وێت بازرگانی به‌م سه‌ره تیرانه‌وه بکه‌م بۆئه‌وه‌ی تیره‌کانی پێ ته‌واو بکرێت. به‌شی دەکەم لەگەڵتا ٥٠ بە ٥٠
11:10
The other one says, "Fine. Looks good to me.
269
655000
2000
که‌سه‌که‌ی تر ده‌ڵێت، باشه، وادیارە باشە بۆ من
11:12
We'll do that."
270
657000
3000
که‌واته بەو شێوەیە دەکەین
11:15
Now the job is done.
271
660000
3000
ئێستا کارەکە کۆتایی پێهات
11:18
Once we have language,
272
663000
2000
جارێکی تر زمانمان هەیە
11:20
we can put our ideas together and cooperate
273
665000
2000
ده‌توانین به‌یه‌که‌وه بیرۆکه‌کانمان دابڕێژین و هاریکاری یه‌کتر بکه‌ین
11:22
to have a prosperity
274
667000
2000
بۆئه‌وه‌ی خۆشگوزه‌رانی هه‌بێت
11:24
that we couldn't have before we acquired it.
275
669000
3000
که ئێمه پێشتر ئه‌و خۆشگوزه‌رانیەمان نه‌بوه که ئێستا به‌ده‌ستمان هیناوه
11:27
And this is why our species
276
672000
2000
وه له‌به‌رئه‌م هۆیه ڕه‌گه‌زه‌کانی ئێمه
11:29
has prospered around the world
277
674000
2000
خۆش گوزه‌ران بوون له‌هه‌موو جیهاندا
11:31
while the rest of the animals
278
676000
2000
له‌کاتێکدا گیانله‌به‌ره‌کانی دیکه
11:33
sit behind bars in zoos, languishing.
279
678000
3000
له پشت مه‌یخانه‌ی باخچه‌ی ئاژه‌ڵانه‌وه دانیشتون، به‌سستی و لاوازی
11:36
That's why we build space shuttles and cathedrals
280
681000
3000
له‌به‌رئه‌وه‌یه ئامێری هاتوچۆکردن بە بۆشایدا و کڵێسای گه‌وره دروست ده‌که‌ین
11:39
while the rest of the world sticks sticks into the ground
281
684000
2000
له کاتێکدا هه‌موو جیهان به‌زه‌وییه‌وه نوساوه
11:41
to extract termites.
282
686000
2000
بۆ دەرهێنانی مێروولە سپیەکان
11:43
All right, if this view of language
283
688000
3000
زۆرباشه، ئه‌گه‌ر ئه‌مه دیمه‌نی زمان بێت
11:46
and its value
284
691000
2000
وە ئەوە بەهاکەی بێت
11:48
in solving the crisis of visual theft is true,
285
693000
3000
له چاره‌سه‌رکردنی قه‌یرانی دزینی بیرۆکه‌دا ڕاسته
11:51
any species that acquires it
286
696000
2000
هه‌ر ڕه‌گه‌زێک که به‌ده‌ستی ده‌هێنێت
11:53
should show an explosion of creativity and prosperity.
287
698000
3000
پێویسته ته‌قینه‌وەیەکی توانای داهێنان و خۆشگوزه‌رانی نیشان بدات
11:56
And this is exactly what the archeological record shows.
288
701000
3000
به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌مه تۆماره شوێنه‌واریه‌کان ده‌ریده‌خات بۆمان
11:59
If you look at our ancestors,
289
704000
2000
ئه‌گه‌ر سه‌یری باو باپیرانمان بکه‌ین
12:01
the Neanderthals and the Homo erectus, our immediate ancestors,
290
706000
3000
نیارده‌رتاڵه‌کان و ئه‌وڕه‌گه‌زانه‌ی ملیۆنه‌ها ساڵ له‌مه‌وبه‌ر پێش مرۆڤ ژیاون، نزیکترین باو باپیرانمانن
12:04
they're confined to small regions of the world.
291
709000
3000
ئه‌و مرۆڤانه به‌ندکراون له هه‌رێمی بچوکدا لە جیهان
12:07
But when our species arose
292
712000
2000
به‌ڵام کاتێک ڕه‌گه‌زه‌کانی ئێمه په‌یدا بوون
12:09
about 200,000 years ago,
293
714000
2000
نزیکه‌ی (٢٠٠،٠٠٠) هەزار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر
12:11
sometime after that we quickly walked out of Africa
294
716000
3000
هه‌ندێ کات دوای ئەوە ئێمە بەخێرایی چوینه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فه‌ریقا
12:14
and spread around the entire world,
295
719000
3000
وه بڵاوبوینه‌وه به‌هه‌موو جیهاندا
12:17
occupying nearly every habitat on Earth.
296
722000
3000
وه به‌نزیکه‌یی له هه‌موو شوێنێکی سه‌رزه‌ویدا نیشته جێبووین
12:20
Now whereas other species are confined
297
725000
3000
ئێستا ڕه‌گه‌زه‌کانی تر به‌ندکراون
12:23
to places that their genes adapt them to,
298
728000
3000
بۆئه‌و شوێنانه‌ی که له‌گه‌ڵ جیناتەکانی خۆیاندا بگونجێن
12:26
with social learning and language,
299
731000
2000
له‌گه‌ڵ فێربوونی کۆمه‌ڵایه‌تی و زمان
12:28
we could transform the environment
300
733000
2000
ئێمه ده‌توانین ژینگه بگۆڕین
12:30
to suit our needs.
301
735000
2000
بۆئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ پێداویستیه‌کانماندا بگونجێت
12:32
And so we prospered in a way
302
737000
2000
که‌واته ئێمه به‌ڕێگایه‌ک سه‌رکه‌وتوبوین
12:34
that no other animal has.
303
739000
2000
که‌هیچ جۆرێکی تری ئاژەڵ به‌م شێوه‌یه سه‌رکه‌وتوو نه‌بوون
12:36
Language really is
304
741000
3000
زمانی ڕاستی
12:39
the most potent trait that has ever evolved.
305
744000
3000
به‌هێزترین نیشانه‌یه که هه‌تا ئێستا په‌ره‌ی سه‌ندبێت
12:42
It is the most valuable trait we have
306
747000
3000
زمان به‌هاترین نیشانه‌یه که ئێمه هه‌مانه
12:45
for converting new lands and resources
307
750000
3000
بۆ گۆڕینی زه‌ویه تازه‌کان و داهاته‌کان
12:48
into more people and their genes
308
753000
3000
بۆ خه‌ڵکی زیاتر و بۆجیناتەکانیان
12:51
that natural selection has ever devised.
309
756000
2000
که هه‌ڵبژاردنی سروشتی پڵانی بۆ داناوه
12:53
Language really is
310
758000
2000
زمانی ڕاستی ئەوەیە
12:55
the voice of our genes.
311
760000
2000
ده‌نگی جیناتەکانی ئێمه‌یه
12:57
Now having evolved language, though,
312
762000
2000
ئێستا زمانی پەرەسەندومان هەیە، هه‌رچه‌نده
12:59
we did something peculiar,
313
764000
2000
ئێمه شتێکی تایبه‌تمان کرد
13:01
even bizarre.
314
766000
2000
تەنانەت شتێکی سه‌یرمان کرد
13:03
As we spread out around the world,
315
768000
2000
ئێمه بڵاوبووینه‌وه به‌ده‌وری جیهاندا
13:05
we developed thousands of different languages.
316
770000
3000
هه‌زاره‌ها زمانی جیاوازمان گه‌شه پێکرد
13:08
Currently, there are about seven or 8,000
317
773000
2000
به‌شێوه‌یه‌کی گشتی، زیاتر له حه‌وت یاخود هه‌شت هه‌زار
13:10
different languages spoken on Earth.
318
775000
3000
زمانی جیاوازی قسه‌کردن له‌سه‌ر زه‌وی هه‌یه
13:13
Now you might say, well, this is just natural.
319
778000
2000
ئێستا له‌وانه‌یه بڵێیت، باشه، هه‌بوونی ئه‌م زمانانه سروشتیه
13:15
As we diverge, our languages are naturally going to diverge.
320
780000
3000
هەروەک چۆن ئێمه جیاوازین، زمانه‌کانیشمان به‌شێوه‌یه‌کی سروشتی جیاواز ده‌بێت
13:18
But the real puzzle and irony
321
783000
2000
به‌ڵام مەتەڵە ڕاستیەکەو گاڵتەکە
13:20
is that the greatest density of different languages on Earth
322
785000
3000
ئه‌وه‌یه که گه‌وره‌ترین چڕی جیاوازی زمانه‌کان له‌سه‌ر زه‌وی هه‌یه
13:23
is found where people are most tightly packed together.
323
788000
4000
دۆزراوه‌ته‌وه به‌زۆری خه‌ڵک له کوێ به‌یه‌که‌وه کۆده‌بنه‌وه
13:27
If we go to the island of Papua New Guinea,
324
792000
2000
ئه‌گه‌ر بچین بۆ دورگه‌ی (پاپوا) له نیو غینیا
13:29
we can find about 800 to 1,000
325
794000
3000
ده‌توانین نزیکه‌ی (٨٠٠) بۆ (١٠٠٠) زمان بدۆزینه‌وه
13:32
distinct human languages,
326
797000
2000
له زمانی جیاوازی مرۆڤ
13:34
different human languages,
327
799000
2000
زمانه جیاوازه‌کانی مرۆڤ
13:36
spoken on that island alone.
328
801000
2000
که به‌ته‌نها له‌دورگه‌یه‌کدا ئه‌و زمانه جیاوازانه قسه‌ی پێده‌کرێت
13:38
There are places on that island
329
803000
2000
چه‌نده‌ها شوێن هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و دورگه‌یه
13:40
where you can encounter a new language
330
805000
2000
دەگەیت بە زمانێکی تازە
13:42
every two or three miles.
331
807000
2000
له‌هه‌ر دوو یاخود سێ میلێکدا
13:44
Now, incredible as this sounds,
332
809000
2000
ئێستا، وه‌ک ئه‌م ده‌نگانه سه‌یره
13:46
I once met a Papuan man, and I asked him if this could possibly be true.
333
811000
3000
جارێکیان چاوم که‌وت به پیاوێکی (پاپوان)ی، پرسیارم لێکرد ئه‌گه‌ر ئه‌مه ڕاست بێت
13:49
And he said to me, "Oh no.
334
814000
2000
ئه‌و پێی وتم، ئۆو نه‌خێر
13:51
They're far closer together than that."
335
816000
3000
له‌و دووریه که‌متریش زمانی جیاواز هه‌یه
13:54
And it's true; there are places on that island
336
819000
2000
ئه‌وه ڕاسته چه‌نده‌ها شوێن هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و دورگه‌یه
13:56
where you can encounter a new language in under a mile.
337
821000
3000
له‌ژێر هه‌موو میلێکدا زمانێکی تازه‌ت توش دەبێت
13:59
And this is also true of some remote oceanic islands.
338
824000
3000
هه‌روه‌ها ئه‌مه ڕاسته بۆ هه‌ندێک له‌دورگه دەریاییه دوورەکان
14:03
And so it seems that we use our language,
339
828000
2000
بۆیە وادەردەکەوێت کە ئێمە زمانی خۆمان بەکاربهێنین
14:05
not just to cooperate,
340
830000
2000
نه‌ک ته‌نها بۆ هاریکاریکردنی یه‌کتر
14:07
but to draw rings around our cooperative groups
341
832000
3000
به‌ڵکو بۆ کێشانی زنجیرەکان به‌ده‌وری گروپه هه‌ره‌وەزیەکاندا
14:10
and to establish identities,
342
835000
2000
بۆ دامه‌زراندنی هاوتوخمه‌کانمان
14:12
and perhaps to protect our knowledge and wisdom and skills
343
837000
3000
وه له‌وانه‌یه بۆ پارێزگاری کرن له‌زانیاری و ژیری و به‌هره‌کانمان
14:15
from eavesdropping from outside.
344
840000
3000
له گوێگرتن بەشاراوەیی له ده‌ره‌وه
14:18
And we know this
345
843000
2000
ئێمه ئه‌وه ده‌زانین
14:20
because when we study different language groups
346
845000
2000
له‌به‌رئه‌وه‌ی کاتێک گروپە جیاوازەکانی زمان ده‌خوێنین
14:22
and associate them with their cultures,
347
847000
2000
وه بەیەکیانەوە ده‌به‌ستین له‌گه‌ڵ که‌لتوره‌کاندا
14:24
we see that different languages
348
849000
2000
زمانە جیاوازەکان دەبینین
14:26
slow the flow of ideas between groups.
349
851000
3000
هه‌ڵقوڵانی هێواشی بیرۆکه‌کان له‌نێوان گروپه‌کاندا
14:29
They slow the flow of technologies.
350
854000
3000
ئەوانە دەبێتە هه‌ڵقوڵانی هێواش له ته‌کنه‌لۆژیاکان
14:32
And they even slow the flow of genes.
351
857000
3000
هه‌روه‌ها ده‌بێته هۆی هه‌ڵقوڵانی هێواشی جیناتەکان
14:35
Now I can't speak for you,
352
860000
2000
ئێستا ناتوانم قسە بۆ ئێوه بکه‌م
14:37
but it seems to be the case
353
862000
2000
به‌ڵام واپێدەه‌چێ مه‌سه‌له‌یەک بێت
14:39
that we don't have sex with people we can't talk to.
354
864000
3000
که ئێمه نامانه‌وێت جوت بوون له‌گه‌ڵ خه‌ڵکانێک بکه‌ین که ناتوانین قسه‌یان له‌گه‌ڵ بکه‌ین
14:43
(Laughter)
355
868000
2000
پێکه‌نین
14:45
Now we have to counter that, though,
356
870000
2000
ئێستا ئێمه توشی ئه‌وه دەبین، هه‌رچه‌نده
14:47
against the evidence we've heard
357
872000
2000
دژی ئه‌و به‌ڵگه‌یه که گوێ بیستی بووین
14:49
that we might have had some rather distasteful genetic dalliances
358
874000
3000
له‌وانه‌یه هه‌ندێک جۆری جینی دزێوی ناشترینمان هه‌بووبێ
14:52
with the Neanderthals and the Denisovans.
359
877000
2000
له‌گه‌ڵ نیارده‌رتاڵه‌کان ومرۆڤەکانی کۆندا
14:54
(Laughter)
360
879000
2000
پێکه‌نین
14:56
Okay, this tendency we have,
361
881000
2000
باشه، ئه‌م ئامانجانه‌ی ئێمه هه‌مانه
14:58
this seemingly natural tendency we have,
362
883000
2000
ئەم ئامانجه دیارە سروشتیه‌ی ئێمه هه‌مانه
15:00
towards isolation, towards keeping to ourselves,
363
885000
3000
به‌ره‌و گۆشه‌گیریه، به‌ره‌و پاراستنی خۆمانە
15:03
crashes head first into our modern world.
364
888000
3000
تێکشکانه سەرەکیەکان یه‌که‌م جار هاتە ناو جیهانی مۆدێرنی ئێمەوە
15:06
This remarkable image
365
891000
2000
ئه‌م وێنه نایابه
15:08
is not a map of the world.
366
893000
2000
نه‌خشه‌ی جیهان نیه
15:10
In fact, it's a map of Facebook friendship links.
367
895000
4000
له‌ڕاستیدا، ئه‌وه نەخشه‌ی پێکه‌وه به‌ستنی هاوڕێیه‌تی فه‌یسبووکه
15:14
And when you plot those friendship links
368
899000
2000
کاتێک تۆ وێنەی ئەم هاوڕێیەتیانە دەبەستیت
15:16
by their latitude and longitude,
369
901000
2000
به‌شێوه‌ی هێڵی درێژی و پانی
15:18
it literally draws a map of the world.
370
903000
3000
ئه‌وه به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌ده‌بیانه نه‌خشه‌ی جیهان ده‌کێشێ
15:21
Our modern world is communicating
371
906000
2000
جیهانه تازه‌که‌مان په‌یوه‌ندی ده‌کات
15:23
with itself and with each other
372
908000
2000
له‌گه‌ڵ خۆی و له‌گه‌ڵ یه‌کتریدا
15:25
more than it has
373
910000
2000
زۆر زیاتر
15:27
at any time in its past.
374
912000
2000
له‌هەر کاتێک له ڕابردودا
15:29
And that communication, that connectivity around the world,
375
914000
3000
ئه‌و په‌یوه‌ندی کردنه، ئه‌و پێکه‌وه به‌ستنه‌جیهانییە
15:32
that globalization
376
917000
2000
ئه‌و جیهان گیریه
15:34
now raises a burden.
377
919000
3000
ئێستا دەبێتە ئەرک خستنە سەر
15:37
Because these different languages
378
922000
2000
له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م زمانه جیاوازانه
15:39
impose a barrier, as we've just seen,
379
924000
2000
په‌رژینێک داده‌نێ، هه‌روه‌ک و بینیمان
15:41
to the transfer of goods and ideas
380
926000
2000
بۆ گواستنه‌وه‌ی باشەکان و بیرۆکەکان
15:43
and technologies and wisdom.
381
928000
2000
وه بۆ گواستنه‌وه‌ی ته‌کنه‌لۆژیا و ژیری
15:45
And they impose a barrier to cooperation.
382
930000
3000
ئه‌وان په‌رژینێک داده‌نێن بۆ هاریکاریکردنی یه‌کتر
15:48
And nowhere do we see that more clearly
383
933000
3000
ئایا له هیچ شوێنێک ئه‌و په‌رژینه به‌جوانی ده‌بینیت
15:51
than in the European Union,
384
936000
2000
بە بەراورد لەگەڵ ئه‌وروپای یه‌کگرتودا
15:53
whose 27 member countries
385
938000
3000
که (٢٧) ووڵات ئەندامن تیایدا
15:56
speak 23 official languages.
386
941000
3000
بە (٢٣) زمانی ڕه‌سمی قسه‌ده‌که‌ن
15:59
The European Union
387
944000
2000
ئه‌وروپای یه‌کگرتوو
16:01
is now spending over one billion euros annually
388
946000
4000
ئێستا ساڵانه زیاتر لەیه‌ک بلیۆن یۆرۆ سه‌رف ده‌که‌ن
16:05
translating among their 23 official languages.
389
950000
3000
بۆ وه‌رگێڕان له‌نێو (٢٣) زمانه ڕه‌سمیه‌کانیاندا
16:08
That's something on the order
390
953000
2000
ئه‌وه شتێکه‌بە فەرمان دەکرێت
16:10
of 1.45 billion U.S. dollars
391
955000
2000
١.٤٥ بلیۆن دۆلاری ئه‌مه‌ریکی
16:12
on translation costs alone.
392
957000
3000
بەتەنها به‌های وه‌رگێڕانه‌که‌یە
16:15
Now think of the absurdity of this situation.
393
960000
2000
ئێستا بیرێک له بێمانایی ئه‌م دۆخه بکه‌ره‌وه
16:17
If 27 individuals
394
962000
2000
ئه‌گه‌ر (٢٧) تاکه که‌س
16:19
from those 27 member states
395
964000
2000
له‌لایەن ئه‌م (٢٧) ووڵاتانەی ئەندامەوە
16:21
sat around table, speaking their 23 languages,
396
966000
3000
له ده‌وری مێزێک دانیشتبن، به (٢٧) زمانه‌که‌یان قسه بکه‌ن
16:24
some very simple mathematics will tell you
397
969000
2000
هه‌ندێک کرداری بیرکاریانەی زۆر ئاسانت پێدەڵێت
16:26
that you need an army of 253 translators
398
971000
4000
تۆ پێویستت به‌سوپایه‌کی (٢٥٣) وه‌رگێری دەبێت
16:30
to anticipate all the pairwise possibilities.
399
975000
4000
بۆ پێشبینی کردنی هه‌موو ڕێتێچونه مرۆڤایه‌تیه‌کان
16:34
The European Union employs a permanent staff
400
979000
3000
ئه‌وروپای یه‌کگرتوو ده‌سته‌یه‌کی په‌رله‌مانی دامه‌زراند
16:37
of about 2,500 translators.
401
982000
2000
نزیکه‌ی (٢٥٠٠) وه‌رگێڕ بوو
16:39
And in 2007 alone --
402
984000
2000
بەتەنها لە ساڵی (٢٠٠٧)دا
16:41
and I'm sure there are more recent figures --
403
986000
2000
وه من دڵنیام که‌حسابی تازه‌ی زیاتر هه‌یه
16:43
something on the order of 1.3 million pages
404
988000
3000
شتێکه کە له‌سه‌ر (١.٣) ملیۆن لاپه‌ڕه بنیات نراوه
16:46
were translated into English alone.
405
991000
3000
ته‌نها وه‌رگێڕدراوه بۆ ئینگلیزی
16:49
And so if language really is
406
994000
3000
واته ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی زمان
16:52
the solution to the crisis of visual theft,
407
997000
3000
چاره‌سه‌ری قه‌یرانی دزی بیرۆکه بێت
16:55
if language really is
408
1000000
2000
ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی زمان
16:57
the conduit of our cooperation,
409
1002000
2000
وێستگەی هاریکردنی ئێمه بێت
16:59
the technology that our species derived
410
1004000
3000
ئه‌و ته‌کنه‌لۆژیایه‌ی که ڕه‌گه‌زه‌کانی ئێمه‌ی لەسەر داڕێژراوە
17:02
to promote the free flow and exchange of ideas,
411
1007000
4000
بۆ به‌ره‌و پێشخستنی هه‌ڵقوڵانی ئازاد و ئاڵوگۆڕکردنی بیرۆکه‌کان
17:06
in our modern world,
412
1011000
2000
له جیهانه مۆدێرنەکەماندا
17:08
we confront a question.
413
1013000
2000
ئەوا پرسیارێکمان توش ده‌بێت
17:10
And that question is whether
414
1015000
2000
ئه‌گه‌ر ئه‌و پرسیاره ئەوە بێت
17:12
in this modern, globalized world
415
1017000
2000
له‌م جیهانه‌مۆدێرنەدا، لەم جیهانە پێشکەوتوەدا
17:14
we can really afford to have all these different languages.
416
1019000
3000
لەڕاستیدا دەکرێت ئه‌م هه‌موو زمانه جیاوازانه‌مان هه‌بێت
17:17
To put it this way, nature knows no other circumstance
417
1022000
3000
بەگرتنە بەری ئەم ڕێگایە، سروشت ده‌زانێت نه‌ک بارودۆخی دیکه
17:20
in which functionally equivalent traits coexist.
418
1025000
5000
ئەو سیفاتانەی تیایدایە دادپەروەرانەیە
17:25
One of them always drives the other extinct.
419
1030000
3000
وه هه‌میشه یه‌کێک له‌و نیشانانه هانی بنبڕبوونێکی دیکه ده‌دا
17:28
And we see this in the inexorable march
420
1033000
2000
ئەمەی ئێمە دەیبینین ڕووەکێکی کۆڵنەدەرە
17:30
towards standardization.
421
1035000
2000
به‌ره‌و به‌یه‌ک ئه‌ندازه‌یی کردن
17:32
There are lots and lots of ways of measuring things --
422
1037000
3000
ڕێگای زۆر هه‌یە بۆ پێوانه‌کردنی شته‌کان
17:35
weighing them and measuring their length --
423
1040000
2000
شته‌کانیان هه‌ڵده‌سه‌نگێنین و پێوانه‌ی درێژیه‌کانیان ده‌که‌ین
17:37
but the metric system is winning.
424
1042000
2000
به‌ڵام په‌یڕه‌ویکردنی سیستەمی مەتری سه‌رکه‌وتنه
17:39
There are lots and lots of ways of measuring time,
425
1044000
3000
ڕێگای زۆر هه‌یە بۆ پێوانه‌ی کات
17:42
but a really bizarre base 60 system
426
1047000
3000
به‌ڵام بەڕاستی سیستەمی (٦٠)یی زۆر سەیرە
17:45
known as hours and minutes and seconds
427
1050000
2000
ناسراوه به کاتژمێره‌کان و خوله‌که‌کان و چرکه‌کان
17:47
is nearly universal around the world.
428
1052000
3000
تاڕاده‌یه‌ک هه‌موو که‌سێک له‌جیهاندا لێی تێده‌گات
17:50
There are many, many ways
429
1055000
2000
ڕێگایه‌کی زۆر زۆر هەیە
17:52
of imprinting CDs or DVDs,
430
1057000
2000
بۆ کارپێکردنی سیدی یاخود دیڤیدی
17:54
but those are all being standardized as well.
431
1059000
3000
به‌ڵام هه‌موو ئه‌و کارپێکردنانە ئەندازەیین
17:57
And you can probably think of many, many more
432
1062000
3000
دەکرێت زۆر بیر بکەیتەوە
18:00
in your own everyday lives.
433
1065000
2000
له هه‌موو ڕۆژه‌کانی ژیانی خۆتاندا
18:02
And so our modern world now
434
1067000
3000
که‌واته جیهانی مۆدێرنی ئێستای ئێمه
18:05
is confronting us with a dilemma.
435
1070000
2000
ڕووبەڕوبونەوەی ئێمەیە لەگەڵ کێشەیەک
18:07
And it's the dilemma
436
1072000
2000
کێشەکە ئه‌وه‌یه
18:09
that this Chinese man faces,
437
1074000
2000
که ڕوخساری ئه‌م پیاوه چینیانه
18:11
who's language is spoken
438
1076000
2000
که زمانیان هه‌یه و قسه‌ی پێده‌کرێت
18:13
by more people in the world
439
1078000
2000
له‌لایەن خه‌ڵکێکی زۆری جیهانه‌وه
18:15
than any other single language,
440
1080000
3000
له چاو هه‌رتاکه زمانێکی دیکه‌دا
18:18
and yet he is sitting at his blackboard,
441
1083000
4000
وه هێشتا ئه‌و له‌سه‌ر ته‌خته ڕه‌شەکه دانیشتوه
18:22
converting Chinese phrases
442
1087000
3000
ده‌سته‌واژه‌ی چینیه‌کان ده‌گۆڕێت
18:25
into English language phrases.
443
1090000
2000
بۆده‌سته‌واژه‌کانی زمانی ئینگلیزی
18:27
And what this does is it raises the possibility to us
444
1092000
3000
ئەمە چی کاریگەریەکی دەبێت بۆ ئێمە
18:30
that in a world in which we want to promote
445
1095000
2000
له جیهانێکدا که ئێمە دەمانەوێت پێشی بخەین
18:32
cooperation and exchange,
446
1097000
2000
له‌هاریکاریکردن و ئاڵوگۆڕکردن
18:34
and in a world that might be dependent more than ever before
447
1099000
3000
له جیهانێکدا کە لە هەموو کاتەکانی پێشوتری زیاتر پشتی پێ ببەستێت
18:37
on cooperation
448
1102000
2000
له‌هاریکاریکردنی یه‌کتر
18:39
to maintain and enhance our levels of prosperity,
449
1104000
3000
بۆ به‌رده‌وام بوون له په‌ره‌سه‌ندنی ئاسته‌کانی خۆشگوزەرانی خۆمان
18:42
his actions suggest to us
450
1107000
2000
کرده‌وه‌کانی ئه‌و پێشنیاری ئه‌وه ده‌کات بۆ ئێمه
18:44
it might be inevitable
451
1109000
2000
هیچ چارەیەکمان نابێت
18:46
that we have to confront the idea
452
1111000
2000
ئێمه ده‌بێت ڕووبەڕوی ئه‌و بیرۆکه‌یه ببینەوە
18:48
that our destiny is to be one world with one language.
453
1113000
3000
ئەوەش چارەنوسی ئێمه‌یە کە یه‌ک جیهان و یه‌ک زمان بێت
18:51
Thank you.
454
1116000
2000
سوپاس
18:53
(Applause)
455
1118000
8000
چه‌پڵه لێدان
19:01
Matt Ridley: Mark, one question.
456
1126000
2000
مات ڕیدڵی: مارک، یه‌ک پرسیار
19:03
Svante found that the FOXP2 gene,
457
1128000
3000
سڤانتی، ئه‌وه‌ی دۆزیه‌وه که شانه‌ی هه‌ڵگرتنی (فۆکس پی ٢) جینی
19:06
which seems to be associated with language,
458
1131000
2000
که‌واتە ده‌شێت هاوکار بێت لەگەڵ زماندا
19:08
was also shared in the same form
459
1133000
2000
هه‌روه‌ها به‌هه‌مان شێوه به‌شداری پێکرابوو
19:10
in Neanderthals as us.
460
1135000
2000
له نیارده‌رتاڵه‌کاندا وه‌ک ئێمه
19:12
Do we have any idea
461
1137000
2000
ئایا هیچ بیرۆکه‌یه‌کمان هه‌یه
19:14
how we could have defeated Neanderthals
462
1139000
2000
چۆن ئێمه نیارده‌رتاڵیه‌کانمان به‌زاندبێت
19:16
if they also had language?
463
1141000
2000
ئه‌گه‌ر ئه‌وانیش وه‌ک ئێمه زمانیان هه‌بوبێت؟
19:18
Mark Pagel: This is a very good question.
464
1143000
2000
مارک په‌یجل: ئه‌مه پرسیارێکی زۆر باشه
19:20
So many of you will be familiar with the idea that there's this gene called FOXP2
465
1145000
3000
زۆرێک له ئێوه ناسراو ده‌بێت به‌و بیرۆکه‌یه‌ی که هه‌ڵگری شانه‌یه‌ک هه‌یه پێی ده‌وترێت فۆکس پی ٢
19:23
that seems to be implicated in some ways
466
1148000
3000
ئەوە ئاڵۆز دیارە لە هەندێک ڕووەوە
19:26
in the fine motor control that's associated with language.
467
1151000
3000
له ئامێری چاودێری کردنی وردا هاوکاربێت له‌گه‌ڵ زماندا
19:29
The reason why I don't believe that tells us
468
1154000
2000
هۆکاری ئه‌وه‌ی که من باوه‌ڕناکه‌م به‌وه‌ی که بۆمان ده‌گێڕنه‌وه
19:31
that the Neanderthals had language
469
1156000
2000
نیارده‌رتاڵیه‌کان زمانیان هه‌بوبێت
19:33
is -- here's a simple analogy:
470
1158000
3000
ئه‌وه‌یه که ئه‌مه لێکچونێکی سادەیە
19:36
Ferraris are cars that have engines.
471
1161000
3000
فیراریه‌کان ئه‌و سه‌یارانه‌ن که مه‌کینه‌یان هه‌یه
19:39
My car has an engine,
472
1164000
2000
سه‌یاره‌که‌م مه‌کینه‌یه‌کی هه‌یه
19:41
but it's not a Ferrari.
473
1166000
2000
به‌ڵام سه‌یاره‌که‌م فیراری نیه
19:43
Now the simple answer then
474
1168000
2000
که‌واته ئێستا وه‌ڵامە ساده‌کە ئه‌وه‌یه
19:45
is that genes alone don't, all by themselves,
475
1170000
2000
که جیناتەکان بەتەنها بڕیاری ئه‌وه ناده‌ن، به‌ڵکو هه‌موویان به‌یه‌که‌وه
19:47
determine the outcome
476
1172000
2000
بڕیاری ئه‌نجامی
19:49
of very complicated things like language.
477
1174000
2000
شتە زۆر ئاڵۆزەکان ده‌دات وه‌ک زمان
19:51
What we know about this FOXP2 and Neanderthals
478
1176000
2000
ئەوەی ئێمە دەیزانین دەربارەی ئەم (فۆکس پی٢) ونیاردەرتاڵەکان
19:53
is that they may have had fine motor control of their mouths -- who knows.
479
1178000
4000
ئه‌وه‌یه که له‌وانه‌یه ئامێری چاودێریکردنی ووردی ده‌میان هه‌بووبێت، کێ ده‌زانێت
19:57
But that doesn't tell us they necessarily had language.
480
1182000
2000
به‌ڵام ئه‌وەمان پێ ناڵێت که زمانی پێویستیان هه‌بوبێت
19:59
MR: Thank you very much indeed.
481
1184000
2000
مات ڕیدڵی: زۆر سوپاس
20:01
(Applause)
482
1186000
3000
چه‌پڵه لێدان
ABOUT THE SPEAKER
Mark Pagel - Evolutionary biologistUsing biological evolution as a template, Mark Pagel wonders how languages evolve.
Why you should listen
Mark Pagel builds statistical models to examine the evolutionary processes imprinted in human behavior, from genomics to the emergence of complex systems -- to culture. His latest work examines the parallels between linguistic and biological evolution by applying methods of phylogenetics, or the study of evolutionary relatedness among groups, essentially viewing language as a culturally transmitted replicator with many of the same properties we find in genes. He’s looking for patterns in the rates of evolution of language elements, and hoping to find the social factors that influence trends of language evolution.
At the University of Reading, Pagel heads the Evolution Laboratory in the biology department, where he explores such questions as, "Why would humans evolve a system of communication that prevents them with communicating with other members of the same species?" He has used statistical methods to reconstruct features of dinosaur genomes, and to infer ancestral features of genes and proteins.
He says: "Just as we have highly conserved genes, we have highly conserved words. Language shows a truly remarkable fidelity."
Mark Pagel | Speaker | TED.com