TED2015
Steven Wise: Chimps have feelings and thoughts. They should also have rights
Steven Wise: Tinh Tinh có tình cảm và suy nghĩ. Chúng đáng có quyền.
Filmed:
Readability: 4.3
1,115,996 views
Chimpanzees are people too, you know. Ok, not exactly. But lawyer Steven Wise has spent the last 30 years working to change these animals' status from "things" to "persons." It's not a matter of legal semantics; as he describes in this fascinating talk, recognizing that animals like chimps have extraordinary cognitive capabilities and rethinking the way we treat them -- legally -- is no less than a moral duty.
Steven Wise - Animal rights lawyer
By challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights. Full bio
By challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
I'd like to have you look at this pencil.
0
949
2601
Tôi muốn bạn nhìn vào chiếc bút chì này
00:15
It's a thing. It's a legal thing.
1
3550
2857
Nó là một vật. Một vật hợp pháp.
00:18
And so are books you might have
or the cars you own.
or the cars you own.
2
6407
2972
Những quyển sách bạn có,
hay chiếc xe hơi bạn sở hữu cũng vậy
hay chiếc xe hơi bạn sở hữu cũng vậy
00:22
They're all legal things.
3
10319
1939
Chúng đều là vật hợp pháp.
00:24
The great apes that you'll see behind me,
4
12258
3623
Những chú khỉ bạn sẽ thấy ngay sau tôi,
00:27
they too are legal things.
5
15881
3668
cũng là một vật hợp pháp.
00:31
Now, I can do that to a legal thing.
6
19549
4273
Bây giờ, tôi có thể làm thế này
đối với một vật hợp pháp.
đối với một vật hợp pháp.
00:35
I can do whatever I want
to my book or my car.
to my book or my car.
7
23822
2809
Tôi có thể làm điều tôi muốn
với quyển sách hay chiếc xe.
với quyển sách hay chiếc xe.
00:38
These great apes, you'll see.
8
26631
2902
Những chú khỉ này, bạn sẽ thấy.
00:41
The photographs are taken by a man
named James Mollison
named James Mollison
9
29533
3887
Bức ảnh này được một người đàn ông
tên James Mollison chụp lại
tên James Mollison chụp lại
00:45
who wrote a book called
"James & Other Apes."
"James & Other Apes."
10
33420
3044
cũng chính ông đã viết cuốn sách
"James và Others Apes".
"James và Others Apes".
00:48
And he tells in his book
how every single one them,
how every single one them,
11
36464
2763
Và ông đã kể trong cuốn sách ấy,
rằng mọi chú khỉ trong đó,
rằng mọi chú khỉ trong đó,
00:51
almost every one of them, is an orphan
12
39227
2298
đều mồ côi
00:53
who saw his mother and father
die before his eyes.
die before his eyes.
13
41525
3615
chúng nhìn bố mẹ chúng
chết ngay trước mắt.
chết ngay trước mắt.
00:58
They're legal things.
14
46110
1638
Chúng chỉ là vật hợp pháp.
00:59
So for centuries, there's been
a great legal wall
a great legal wall
15
47748
2693
Vì vậy qua nhiều thế kỉ,
vẫn tồn tại 1 bức tường pháp lý
vẫn tồn tại 1 bức tường pháp lý
01:02
that separates legal things
from legal persons.
from legal persons.
16
50441
3344
chia tách vật thể hợp pháp
với pháp nhân.
với pháp nhân.
01:05
On one hand, legal things
are invisible to judges.
are invisible to judges.
17
53785
3785
Một mặt, những vật hợp pháp
là vô hình trước các thẩm phán.
là vô hình trước các thẩm phán.
01:09
They don't count in law.
18
57570
1950
Chúng không được tính đến
trong pháp luật.
trong pháp luật.
01:11
They don't have any legal rights.
19
59520
1695
Chúng không có
bất cứ quyền hợp pháp nào.
bất cứ quyền hợp pháp nào.
01:13
They don't have
the capacity for legal rights.
the capacity for legal rights.
20
61215
2484
Chúng không có tư cách
để nhận được quyền hạn hợp pháp
để nhận được quyền hạn hợp pháp
01:15
They are the slaves.
21
63699
2137
Chúng là những kẻ nô lệ.
01:17
On the other side of that legal wall
are the legal persons.
are the legal persons.
22
65836
2824
Phía bên kia bức tường pháp lý
là những con người hợp pháp.
là những con người hợp pháp.
01:20
Legal persons are very visible to judges.
23
68660
2437
Pháp nhân thì lại hữu hình
trước luật pháp.
trước luật pháp.
01:23
They count in law.
24
71607
1705
Luật pháp tính đến họ.
01:25
They may have many rights.
25
73312
1927
Họ có nhiều quyền lợi.
01:27
They have the capacity
for an infinite number of rights.
for an infinite number of rights.
26
75239
2903
Có tư cách
để nhận được vô số quyền hạn.
để nhận được vô số quyền hạn.
01:30
And they're the masters.
27
78142
2368
Và họ là những ông chủ.
01:33
Right now, all nonhuman animals
are legal things.
are legal things.
28
81300
4479
Bây giờ, tất cả động vật
đều là vật hợp pháp.
đều là vật hợp pháp.
01:37
All human beings are legal persons.
29
85779
2881
Tất cả con người đều
là những pháp nhân.
là những pháp nhân.
01:40
But being human and being a legal person
30
88660
2809
Nhưng là một con người và một pháp nhân
01:43
has never been, and is not today,
synonymous with a legal person.
synonymous with a legal person.
31
91469
5643
ngày nay, lại chưa bao giờ
đồng nghĩa với pháp nhân
đồng nghĩa với pháp nhân
01:49
Humans and legal persons
are not synonymous.
are not synonymous.
32
97112
3366
Con người và cá thể tự nhiên
không hề đồng nghĩa với nhau.
không hề đồng nghĩa với nhau.
01:52
On the one side,
33
100478
2880
Mặt khác,
01:55
there have been many human beings
over the centuries
over the centuries
34
103358
4133
Có rất nhiều người qua hàng thế kỉ
01:59
who have been legal things.
35
107491
1973
chỉ là những vật tồn tại hợp pháp.
02:01
Slaves were legal things.
36
109464
1533
Nô lệ là vật hợp pháp.
02:02
Women, children,
were sometimes legal things.
were sometimes legal things.
37
110997
3722
Phụ nữ, trẻ em đã từng là
những vật thể hợp pháp.
những vật thể hợp pháp.
02:07
Indeed, a great deal of civil rights
struggle over the last centuries
struggle over the last centuries
38
115499
3647
Quả thực, qua nhiều thế kỉ qua,
việc đấu tranh vì quyền con người
việc đấu tranh vì quyền con người
02:11
has been to punch a hole
through that wall and begin to feed
through that wall and begin to feed
39
119146
4513
đã tạo lỗ hổng trên bức tường pháp lý
và bắt đầu tiếp thêm hi vọng
và bắt đầu tiếp thêm hi vọng
02:15
these human things through the wall
and have them become legal persons.
and have them become legal persons.
40
123659
5054
cho những thứ người ấy
và biến họ thành những cá thể hợp pháp.
và biến họ thành những cá thể hợp pháp.
02:20
But alas, that hole has closed up.
41
128713
3469
Nhưng chao ôi, lỗ hổng đó đã đóng lại.
02:24
Now, on the other side are legal persons,
42
132772
2047
Bây giờ, bên kia là các pháp nhân,
02:26
but they've never only been
limited to human beings.
limited to human beings.
43
134819
4133
nhưng sẽ không chỉ giới hạn ở con người.
02:30
There are, for example, there are many
legal persons who are not even alive.
legal persons who are not even alive.
44
138952
3988
Ví dụ như có nhiều pháp nhân
thậm chí không phải là loài vật sống.
thậm chí không phải là loài vật sống.
02:34
In the United States,
45
142940
1607
Ở Mỹ,
02:36
we're aware of the fact
that corporations are legal persons.
that corporations are legal persons.
46
144547
3993
chúng tôi nhận thấy thực tế rằng
các tập đoàn cũng là pháp nhân.
các tập đoàn cũng là pháp nhân.
02:40
In pre-independence India,
47
148540
1975
Ở Ấn Độ tiền độc lập,
02:42
a court held that a Hindu idol
was a legal person,
was a legal person,
48
150515
2624
một tòa án nêu rằng
người theo đạo Hindu là pháp nhân,
người theo đạo Hindu là pháp nhân,
02:45
that a mosque was a legal person.
49
153139
2061
và nhà thờ hồi giáo là
một pháp nhân.
một pháp nhân.
02:47
In 2000, the Indian Supreme Court
50
155200
2430
Năm 2000, tòa án tối cao Ấn Độ
02:49
held that the holy books
of the Sikh religion was a legal person,
of the Sikh religion was a legal person,
51
157630
3543
nêu rằng những cuốn sách kinh thánh
của người Sikh là pháp nhân,
của người Sikh là pháp nhân,
02:53
and in 2012, just recently,
52
161173
2299
và năm 2012, chỉ mới vừa đây thôi,
02:55
there was a treaty between
the indigenous peoples of New Zealand
the indigenous peoples of New Zealand
53
163472
3761
có một hiệp ước giữa
người dân bản địa New Zealand
người dân bản địa New Zealand
02:59
and the crown, in which it was agreed
that a river was a legal person
that a river was a legal person
54
167233
3251
và nhà vua, đồng ý rằng
một con sông là một pháp nhân
một con sông là một pháp nhân
03:02
who owned its own riverbed.
55
170484
3041
sở hữu chính lòng sông của nó.
03:05
Now, I read Peter Singer's book in 1980,
56
173525
3251
Vào năm 1980, tôi đọc cuốn sách
của Peter Singer,
của Peter Singer,
03:08
when I had a full head
of lush, brown hair,
of lush, brown hair,
57
176776
3724
khi đó tôi còn tóc nâu bờm xờm
03:12
and indeed I was moved by it,
58
180500
2588
và tôi đã bị lay động bởi nó,
03:15
because I had become a lawyer because
I wanted to speak for the voiceless,
I wanted to speak for the voiceless,
59
183088
3528
bởi vì tôi là luật sư và tôi muốn
lên tiếng cho sinh mạng thấp cổ bé họng,
lên tiếng cho sinh mạng thấp cổ bé họng,
03:18
defend the defenseless,
60
186616
1235
bảo vệ cho những gì
không thể tự bảo vệ mình
không thể tự bảo vệ mình
03:19
and I'd never realized how voiceless
and defenseless the trillions,
and defenseless the trillions,
61
187851
4412
và tôi đã không nhận ra hàng tỷ tỷ
sinh mạng không được bảo vệ như thế nào
sinh mạng không được bảo vệ như thế nào
03:24
billions of nonhuman animals are.
62
192263
3506
thì hàng triệu động vật như thế ấy.
03:27
And I began to work
as an animal protection lawyer.
as an animal protection lawyer.
63
195769
3019
Và tôi trở thành một luật sư
đấu tranh cho động vật.
đấu tranh cho động vật.
03:30
And by 1985, I realized that I was trying
to accomplish something
to accomplish something
64
198788
4876
Và vào năm 1985, tôi nhận ra
tôi đang cố gắng đạt được thứ
tôi đang cố gắng đạt được thứ
03:35
that was literally impossible,
65
203664
1927
rõ ràng là bất khả,
03:37
the reason being that all of my clients,
66
205591
2624
và lý do là những khách hàng của tôi,
03:40
all the animals whose interests
I was trying to defend,
I was trying to defend,
67
208215
3482
tất cả động vật tôi đang cố gắng bảo vệ,
03:43
were legal things; they were invisible.
68
211697
2485
chỉ là những vật
hợp pháp vô hình.
hợp pháp vô hình.
03:46
It was not going to work, so I decided
69
214182
1920
Vì vậy tôi quyết định rằng
03:48
that the only thing that was going to work
was they had, at least some of them,
was they had, at least some of them,
70
216102
3964
chỉ có một cách là ít nhất một số chúng,
03:52
had to also be moved through a hole
that we could open up again in that wall
that we could open up again in that wall
71
220066
3798
phải bước qua lỗ hổng
mà chúng tôi cố gắng mở ra lại
mà chúng tôi cố gắng mở ra lại
03:55
and begin feeding the appropriate
nonhuman animals through that hole
nonhuman animals through that hole
72
223864
3576
và bắt đầu đem hi vọng cho
loài vật thích đáng bước qua lỗ hổng
loài vật thích đáng bước qua lỗ hổng
03:59
onto the other side
of being legal persons.
of being legal persons.
73
227440
3546
sang bên kia ranh giới
của để trở thành pháp nhân.
của để trở thành pháp nhân.
04:02
Now, at that time, there was
very little known about or spoken about
very little known about or spoken about
74
230986
5440
Ngay thời điểm ấy, có rất ít người
biết hay nói về
biết hay nói về
04:08
truly animal rights,
75
236426
2368
quyền chính đáng của động vật,
04:10
about the idea of having legal personhood
or legal rights for a nonhuman animal,
or legal rights for a nonhuman animal,
76
238794
4441
về ý tưởng cấp quyền pháp lý hoặc
tính người pháp lý cho động vật.
tính người pháp lý cho động vật.
04:15
and I knew it was going
to take a long time.
to take a long time.
77
243235
2770
Và tôi biết rằng phải mất thời gian dài
để hoàn thành nó.
để hoàn thành nó.
04:18
And so, in 1985, I figured that it
would take about 30 years
would take about 30 years
78
246005
3400
Và vì vậy năm 1985, tôi cho rằng
tôi có thể mất là 30 năm
tôi có thể mất là 30 năm
04:21
before we'd be able to even begin
a strategic litigation,
a strategic litigation,
79
249405
3529
trước khi có khả năng bắt đầu
cuộc đấu tranh này.
cuộc đấu tranh này.
04:24
long-term campaign, in order to be able
to punch another hole through that wall.
to punch another hole through that wall.
80
252934
5782
một chiến dịch dài hơi, để có thể
mở ra một lổ hỗng khác trên bức tường đó.
mở ra một lổ hỗng khác trên bức tường đó.
04:30
It turned out that I was pessimistic,
that it only took 28.
that it only took 28.
81
258716
5840
Nhưng hóa ra tôi đã bi quan,
tôi chỉ mất 28 năm thôi.
tôi chỉ mất 28 năm thôi.
04:38
So what we had to do in order
to begin was not only
to begin was not only
82
266801
6439
Vì vậy điều mà tôi phải làm
để bắt đầu kế hoạch không chỉ là
để bắt đầu kế hoạch không chỉ là
04:45
to write law review articles
and teach classes, write books,
and teach classes, write books,
83
273240
4682
viết những bài phê bình luật lệ
và dạy học, viết sách,
và dạy học, viết sách,
04:49
but we had to then begin
to get down to the nuts and bolts
to get down to the nuts and bolts
84
277922
2968
mà tôi phải bắt đầu đi sâu vào chi tiết
04:52
of how you litigate that kind of case.
85
280890
1985
về cách để khởi tụng cho vụ kiện này nữa.
04:54
So one of the first things we needed to do
was figure out what a cause of action was,
was figure out what a cause of action was,
86
282875
4033
Vì vậy việc tôi cần làm đầu tiên là
xác định nguyên nhân khởi kiện là gì
xác định nguyên nhân khởi kiện là gì
04:58
a legal cause of action.
87
286908
1459
một nguyên nhân khởi kiện hợp pháp
05:00
And a legal cause of action
is a vehicle that lawyers use
is a vehicle that lawyers use
88
288367
2897
Và nguyên nhân khởi kiện chính là
phương tiện để luật sư
phương tiện để luật sư
05:03
to put their arguments in front of courts.
89
291264
5576
đưa ra lý luận của mình trước tòa.
05:08
It turns out there's
a very interesting case
a very interesting case
90
296840
2904
Hóa ra là đã có một vụ thú vị
05:11
that had occurred almost 250 years ago
in London called Somerset vs. Stewart,
in London called Somerset vs. Stewart,
91
299744
4604
xảy ra gần 250 năm trước ở Anh
là vụ Somerset và Stewart,
là vụ Somerset và Stewart,
05:16
whereby a black slave
had used the legal system
had used the legal system
92
304348
3096
khi ấy một nô lệ da đen
đã sử dụng hệ thống pháp luật
đã sử dụng hệ thống pháp luật
05:19
and had moved from a legal thing
to a legal person.
to a legal person.
93
307444
2879
và từ một thứ tồn tại hợp pháp
trở thành pháp nhân.
trở thành pháp nhân.
05:22
I was so interested in it that I
eventually wrote an entire book about it.
eventually wrote an entire book about it.
94
310323
4063
Tôi đã hứng thú đến mức
viết luôn một cuốn sách về điều đó.
viết luôn một cuốn sách về điều đó.
05:26
James Somerset was an eight-year-old boy
when he was kidnapped from West Africa.
when he was kidnapped from West Africa.
95
314386
5387
James Somerset bị bắt cóc từ Tây Phi
năm cậu lên 8 tuổi.
năm cậu lên 8 tuổi.
05:31
He survived the Middle Passage,
96
319773
2947
Cậu đã sống sót ở Middle Passage,
05:34
and he was sold to a Scottish businessman
named Charles Stewart in Virginia.
named Charles Stewart in Virginia.
97
322720
5174
và được bán cho một thương nhân Xcốt-len
tên là Charles Stewart ở Virginia.
tên là Charles Stewart ở Virginia.
05:39
Now, 20 years later, Stewart
brought James Somerset to London,
brought James Somerset to London,
98
327894
4208
20 năm sau đó,
Stewart mang James Somerset đến Luân Đôn,
Stewart mang James Somerset đến Luân Đôn,
05:44
and after he got there, James decided
he was going to escape.
he was going to escape.
99
332102
3878
và sau khi đến đây, James quyết định
anh sẽ bỏ trốn
anh sẽ bỏ trốn
05:47
And so one of the first things he did
was to get himself baptized,
was to get himself baptized,
100
335980
3640
Việc đầu tiên là làm lễ rửa tội,
05:51
because he wanted to get
a set of godparents,
a set of godparents,
101
339620
2281
vì anh muốn nhận bố mẹ đỡ đầu,
05:53
because to an 18th-century slave,
102
341901
1811
bởi vì đối với nô lệ ở thế kỉ 18,
05:55
they knew that one of the major
responsibilities of godfathers
responsibilities of godfathers
103
343712
3158
họ biết rằng trách nhiệm lớn lao
của cha mẹ đỡ đầu
của cha mẹ đỡ đầu
05:58
was to help you escape.
104
346870
2112
là có thể giúp họ trốn thoát.
06:00
And so in the fall of 1771,
105
348982
4016
Vào mùa thu năm 1771,
06:04
James Somerset had a confrontation
with Charles Stewart.
with Charles Stewart.
106
352998
2643
James Somerset chạm trán
với Charles Sterwart.
với Charles Sterwart.
06:07
We don't know exactly what happened,
but then James dropped out of sight.
but then James dropped out of sight.
107
355641
4672
Chúng tôi không hề biết những gì diễn ra,
nhưng sau đó James đã biến mất.
nhưng sau đó James đã biến mất.
06:12
An enraged Charles Stewart
then hired slave catchers
then hired slave catchers
108
360313
2996
Charles Stewart giận dữ
thuê những người bắt nô lệ
thuê những người bắt nô lệ
06:15
to canvass the city of London,
109
363309
2241
lùng sục khắp Luân Đôn,
06:17
find him, bring him
not back to Charles Stewart,
not back to Charles Stewart,
110
365550
2600
tìm và mang anh ta
06:20
but to a ship, the Ann and Mary,
that was floating in London Harbour,
that was floating in London Harbour,
111
368150
6023
quay lại tàu "Ann và Mary"
đang neo đậu tại cảng Luân Đôn.
đang neo đậu tại cảng Luân Đôn.
06:26
and he was chained to the deck,
112
374173
1620
anh ta bị xích lại tại bong tàu,
06:27
and the ship was to set sail for Jamaica
113
375793
2004
con tàu nhổ neo đến Jamaica
06:29
where James was to be sold
in the slave markets
in the slave markets
114
377797
3019
ở đây James bị rao bán
trong chợ nô lệ
trong chợ nô lệ
06:32
and be doomed to the three to five
years of life that a slave had
years of life that a slave had
115
380816
3483
và bị xử 3 đến 5 năm
06:36
harvesting sugar cane in Jamaica.
116
384299
2851
thu hoạch mía ở Jamaica.
06:39
Well now James' godparents
swung into action.
swung into action.
117
387150
3209
Bấy giờ, bố mẹ đỡ đầu của James
bắt đầu hành động.
bắt đầu hành động.
06:42
They approached the most powerful judge,
118
390359
2507
Họ gặp gỡ một thẩm phán quyền lực nhất,
06:44
Lord Mansfield, who was chief judge
of the court of King's Bench,
of the court of King's Bench,
119
392866
3646
Lord Mansfield,
thẩm phán tối cao tòa án King's Bench,
thẩm phán tối cao tòa án King's Bench,
06:48
and they demanded that he issue
a common law writ of habeus corpus
a common law writ of habeus corpus
120
396512
3645
và họ yêu cầu ông phát hành
một trát đình quyền giam giữ theo thông luật
một trát đình quyền giam giữ theo thông luật
06:52
on behalf of James Somerset.
121
400157
1834
thay mặt cho James Somerset.
06:53
Now, the common law is the kind of law
that English-speaking judges can make
that English-speaking judges can make
122
401991
3971
Lúc bấy giờ, các thẩm phán nói tiếng Anh
có ban hành thông luật
có ban hành thông luật
06:57
when they're not cabined in
by statutes or constitutions,
by statutes or constitutions,
123
405962
4137
khi họ không ở trong nội các
bằng quy chế hoặc hiến pháp,
bằng quy chế hoặc hiến pháp,
07:02
and a writ of habeus corpus
is called the Great Writ,
is called the Great Writ,
124
410099
2596
và trát đình quyền giam giữ
gọi là Trát Tối cao
gọi là Trát Tối cao
07:04
capital G, capital W,
125
412695
2067
Chữ T in hoa, T in hoa,
07:06
and it's meant to protect any of us
who are detained against our will.
who are detained against our will.
126
414762
4528
và nó có nghĩa là bảo vệ bất cứ ai
khỏi bị tước đoạt đi nguyện vọng.
khỏi bị tước đoạt đi nguyện vọng.
07:11
A writ of habeus corpus is issued.
127
419290
1973
Khi trát được ban hành.
07:13
The detainer is required
to bring the detainee in
to bring the detainee in
128
421263
2438
Người tống giam phải đưa
người bị tống giam ra tòa
người bị tống giam ra tòa
07:15
and give a legally sufficient reason
for depriving him of his bodily liberty.
for depriving him of his bodily liberty.
129
423701
5875
và cung cấp lý do pháp lý để có thể
tước đoạt tự do thân thể của người khác.
tước đoạt tự do thân thể của người khác.
07:21
Well, Lord Mansfield had to make
a decision right off the bat,
a decision right off the bat,
130
429576
4994
Lord Mansfield phải quyết định
ngay lập tức,
ngay lập tức,
07:26
because if James Somerset
was a legal thing,
was a legal thing,
131
434570
2784
bởi vì nếu James Somerset chỉ là
một vật hợp pháp,
một vật hợp pháp,
07:29
he was not eligible
for a writ of habeus corpus,
for a writ of habeus corpus,
132
437354
3065
anh ta sẽ không đủ tư cách
để có trát đình quyền giam giữ,
để có trát đình quyền giam giữ,
07:32
only if he could be a legal person.
133
440419
2020
muốn đủ tư cách
anh phải là pháp nhân.
anh phải là pháp nhân.
07:34
So Lord Mansfield decided
that he would assume,
that he would assume,
134
442439
3018
Vì vậy Lord Mansfield quyết định
ông sẽ giả định,
ông sẽ giả định,
07:37
without deciding, that James Somerset
was indeed a legal person,
was indeed a legal person,
135
445457
4103
rằng James Somerset
quả thực là một pháp nhân,
quả thực là một pháp nhân,
07:41
and he issued the writ of habeus corpus,
and James's body was brought in
and James's body was brought in
136
449560
3411
và ông ban hành trát
và James được mang đến
và James được mang đến
07:44
by the captain of the ship.
137
452971
1511
bởi thuyền trưởng của con tàu.
07:46
There were a series of hearings
over the next six months.
over the next six months.
138
454482
2701
Đã có hàng loạt những tin đồn
trong 6 tháng sau đó.
trong 6 tháng sau đó.
07:49
On June 22, 1772, Lord Mansfield
said that slavery was so odious,
said that slavery was so odious,
139
457183
5828
Vào ngày 22 tháng 6, 1772, Lord mansfield
nói rằng chế độ nô lệ đáng ghê tởm.
nói rằng chế độ nô lệ đáng ghê tởm.
07:55
and he used the word "odious,"
140
463011
1834
và ông đã dùng từ "đáng ghê tởm",
07:56
that the common law would not support it,
and he ordered James free.
and he ordered James free.
141
464845
3878
rằng thông luật không ủng hộ điều này,
và ông yêu cầu trả tự do cho James.
và ông yêu cầu trả tự do cho James.
08:00
At that moment, James Somerset
underwent a legal transubstantiation.
underwent a legal transubstantiation.
142
468723
3590
Tại thời điểm ấy, James Somerset trải qua
một sự chuyển biến về pháp lý.
một sự chuyển biến về pháp lý.
08:04
The free man who walked
out of the courtroom
out of the courtroom
143
472883
2060
Con người tự do bước ra khỏi tòa án
08:06
looked exactly like the slave
who had walked in,
who had walked in,
144
474943
2248
hoàn toàn giống hệt
người nô lệ đã bước vào.
người nô lệ đã bước vào.
08:09
but as far as the law was concerned,
they had nothing whatsoever in common.
they had nothing whatsoever in common.
145
477191
5139
nhưng dưới đôi mắt luật pháp,
họ chẳng hề có điểm chung.
họ chẳng hề có điểm chung.
08:14
The next thing we did is that
the Nonhuman Rights Project,
the Nonhuman Rights Project,
146
482790
2950
Việc tiếp theo chúng tôi làm
là Dự án Nonhuman Rights,
là Dự án Nonhuman Rights,
08:17
which I founded, then began to look at
what kind of values and principles
what kind of values and principles
147
485740
3510
do tôi sáng lập, sau đó xem xét
những giá trị và nguyên lý
những giá trị và nguyên lý
08:21
do we want to put before the judges?
148
489250
2878
mà chúng tôi muốn trình cho thẩm phán?
08:24
What values and principles
did they imbibe with their mother's milk,
did they imbibe with their mother's milk,
149
492128
3879
Những giá trị và nguyên lý nào
mà chúng hấp thụ từ dòng sữa mẹ,
mà chúng hấp thụ từ dòng sữa mẹ,
08:28
were they taught in law school,
do they use every day,
do they use every day,
150
496007
3083
chúng được dạy ở trường luật,
hay được chúng sử dụng mỗi ngày,
hay được chúng sử dụng mỗi ngày,
08:31
do they believe with all their hearts --
and we chose liberty and equality.
and we chose liberty and equality.
151
499090
3689
chúng tin tưởng bằng tất cả tâm hồn
và chúng tôi chọn tự do và bình đẳng.
và chúng tôi chọn tự do và bình đẳng.
08:34
Now, liberty right is the kind of right
to which you're entitled
to which you're entitled
152
502779
3032
Bạn có quyền tự do
08:37
because of how you're put together,
153
505811
2341
bởi vì các bạn sống cùng với nhau,
08:40
and a fundamental liberty right
protects a fundamental interest.
protects a fundamental interest.
154
508152
5337
và một quyền tự do căn bản
bảo hộ cho một quyền lợi căn bản
bảo hộ cho một quyền lợi căn bản
08:45
And the supreme interest in the common law
155
513489
3235
Quyền lợi tối cao trong thông luật
08:48
are the rights to autonomy
and self-determination.
and self-determination.
156
516724
4041
là quyền tự chủ và tự quyết định.
08:54
So they are so powerful that
in a common law country,
in a common law country,
157
522015
3780
Cho nên chúng mạnh mẽ đến nỗi
ở một nước áp dụng thông luật,
ở một nước áp dụng thông luật,
08:57
if you go to a hospital and you refuse
life-saving medical treatment,
life-saving medical treatment,
158
525795
4598
nếu bạn vào bệnh viện và bạn từ chối
các liệu pháp cứu chữa y tế,
các liệu pháp cứu chữa y tế,
09:02
a judge will not order it forced upon you,
159
530393
2247
thẩm phán sẽ không thể bắt ép bạn,
09:04
because they will respect
your self-determination and your autonomy.
your self-determination and your autonomy.
160
532640
4811
bởi vì họ tôn trọng sự tự chủ
và tự quyết định của bạn.
và tự quyết định của bạn.
09:09
Now, an equality right is the kind
of right to which you're entitled
of right to which you're entitled
161
537451
3263
Bạn có quyền bình đẳng
09:12
because you resemble someone else
in a relevant way,
in a relevant way,
162
540714
2896
bởi vì bạn giống như những người khác,
09:15
and there's the rub, relevant way.
163
543610
1991
có lề thói tương tự nhau.
09:17
So if you are that, then because
they have the right, you're like them,
they have the right, you're like them,
164
545601
3738
Như thế, họ có quyền, và bạn giống học
09:21
you're entitled to the right.
165
549339
2345
thì bạn cũng có quyền tương tực.
09:23
Now, courts and legislatures
draw lines all the time.
draw lines all the time.
166
551684
2622
Tòa án và các cơ quan lập pháp
luôn vạch những ranh giới
luôn vạch những ranh giới
09:26
Some are included, some are excluded.
167
554846
2272
Người được hưởng quyền, người không.
09:29
But you have to,
at the bare minimum you must --
at the bare minimum you must --
168
557118
6142
Nhưng phải đảm bảo được
quyền lợi tối thiểu
quyền lợi tối thiểu
09:35
that line has to be a reasonable means
to a legitimate end.
to a legitimate end.
169
563260
4435
ranh giới này là phương tiện hợp lý
để tiến đến mục đích hợp pháp hóa.
để tiến đến mục đích hợp pháp hóa.
09:39
The Nonhuman Rights Project
argues that drawing a line
argues that drawing a line
170
567695
2740
Dự án Nonhuman Rights tranh luận
rằng việc tạo ra ranh giới
rằng việc tạo ra ranh giới
09:42
in order to enslave an autonomous
and self-determining being
and self-determining being
171
570435
3307
để biến những sự sống tự do và
có quyền quyết định thành nô lệ
có quyền quyết định thành nô lệ
09:45
like you're seeing behind me,
172
573742
1788
như sinh vật bạn thấy
đằng sau tôi đây
đằng sau tôi đây
09:47
that that's a violation of equality.
173
575530
3030
là xâm phạm quyền bình đẳng.
09:51
We then searched through 80 jurisdictions,
174
579270
2550
Chúng tôi đã nghiên cứu qua
80 khu vực pháp lý
80 khu vực pháp lý
09:53
it took us seven years,
to find the jurisdiction
to find the jurisdiction
175
581820
2245
phải mất 7 năm
để có thể tìm ra một nơi
để có thể tìm ra một nơi
09:56
where we wanted to begin
filing our first suit.
filing our first suit.
176
584065
2206
mà chúng tôi muốn
đệ đơn kiện đầu tiên.
đệ đơn kiện đầu tiên.
09:58
We chose the state of New York.
177
586271
1499
Chúng tôi chọn bang New York.
09:59
Then we decided upon
who our plaintiffs are going to be.
who our plaintiffs are going to be.
178
587770
2622
Sau đó chúng tôi quyết định
ai sẽ là nguyên đơn.
ai sẽ là nguyên đơn.
10:02
We decided upon chimpanzees,
179
590392
1866
Và đó là loài tinh tinh,
10:04
not just because Jane Goodall
was on our board of directors,
was on our board of directors,
180
592258
2851
không chỉ vì Jane Goodall
ở trong ban giám đốc dự án
ở trong ban giám đốc dự án
10:07
but because they, Jane and others,
181
595109
3753
mà bởi vì Jane và nhiều người khác,
10:10
have studied chimpanzees
intensively for decades.
intensively for decades.
182
598862
2720
đã nghiên cứu sâu sắc
về tinh tinh qua hàng thập kỉ qua.
về tinh tinh qua hàng thập kỉ qua.
10:13
We know the extraordinary
cognitive capabilities that they have,
cognitive capabilities that they have,
183
601582
3576
Chúng tôi biết về
khả năng nhận thức đặc biệt của chúng,
khả năng nhận thức đặc biệt của chúng,
10:17
and they also resemble the kind
that human beings have.
that human beings have.
184
605158
3134
những năng lực đó
cũng tương tự như ở loài người.
cũng tương tự như ở loài người.
10:20
And so we chose chimpanzees,
and we began to then canvass the world
and we began to then canvass the world
185
608292
5132
Vì vậy chúng tôi chọn tinh tinh,
và sau đó bắt đầu tuyển chọn
và sau đó bắt đầu tuyển chọn
10:25
to find the experts
in chimpanzee cognition.
in chimpanzee cognition.
186
613424
2832
những chuyên gia hiểu biết
khả năng nhận thức của tinh tinh.
khả năng nhận thức của tinh tinh.
10:28
We found them in Japan, Sweden, Germany,
Scotland, England and the United States,
Scotland, England and the United States,
187
616256
4505
Chúng tôi đã tìm thấy người cần tìm ở
Nhật, Thụy điển, Đức, Xcot len, và Mỹ,
Nhật, Thụy điển, Đức, Xcot len, và Mỹ,
10:32
and amongst them, they wrote
100 pages of affidavits
100 pages of affidavits
188
620761
2763
và, họ đã viết bản tuyên thệ
dài 100 trang
dài 100 trang
10:35
in which they set out more than 40 ways
189
623524
2796
đưa ra 40 đặc trưng về
10:38
in which their complex
cognitive capability,
cognitive capability,
190
626320
2800
khả năng nhận thức phức tạp
của tinh tinh
của tinh tinh
10:41
either individually or together,
191
629120
2020
hoặc cá nhân hoặc tập thể,
10:43
all added up to autonomy
and self-determination.
and self-determination.
192
631140
3119
tất cả phù hợp với quyền tự chủ
và tự quyết định.
và tự quyết định.
10:47
Now, these included, for example,
that they were conscious.
that they were conscious.
193
635429
3507
Một trong số những nhận thức ấy
là chúng có ý thức.
là chúng có ý thức.
10:50
But they're also conscious
that they're conscious.
that they're conscious.
194
638936
2347
Và chúng ý thức được rằng chúng có ý thức.
10:53
They know they have a mind.
They know that others have minds.
They know that others have minds.
195
641283
2856
Chúng biết mình có tư duy.
Và loài khác cũng vậy.
Và loài khác cũng vậy.
10:56
They know they're individuals,
and that they can live.
and that they can live.
196
644139
2543
Chúng biết mình là những cá thể,
và có thể sống.
và có thể sống.
10:58
They understand that they lived yesterday
and they will live tomorrow.
and they will live tomorrow.
197
646682
3293
Chúng hiểu rằng chúng đã sống ngày hôm qua
và sẽ tồn tại đến ngày mai.
và sẽ tồn tại đến ngày mai.
11:01
They engage in mental time travel.
They remember what happened yesterday.
They remember what happened yesterday.
198
649975
3444
Chúng có thể trải qua thời gian tâm lý.
Chúng nhớ những gì xảy đã xảy ra.
Chúng nhớ những gì xảy đã xảy ra.
11:05
They can anticipate tomorrow,
199
653419
1451
Chúng dự đoán được tương lai,
11:06
which is why it's so terrible to imprison
a chimpanzee, especially alone.
a chimpanzee, especially alone.
200
654870
4717
vì vậy thật là khủng khiếp khi cầm tù
chú tinh tinh một mình.
chú tinh tinh một mình.
11:11
It's the thing that we do
to our worst criminals,
to our worst criminals,
201
659587
2597
Một việc mà ta chỉ làm
với những tội phạm nghiêm trọng nhất,
với những tội phạm nghiêm trọng nhất,
11:14
and we do that to chimpanzees
without even thinking about it.
without even thinking about it.
202
662184
4771
và chúng ta làm điều tương tự
với tinh tinh mà không hề mảy may suy nghĩ
với tinh tinh mà không hề mảy may suy nghĩ
11:19
They have some kind of moral capacity.
203
667715
2711
Chúng có những giá trị đạo đức.
11:22
When they play economic games
with human beings,
with human beings,
204
670426
2926
Khi chúng chơi trò chơi kinh tế
với con người,
với con người,
11:25
they'll spontaneously make fair offers,
even when they're not required to do so.
even when they're not required to do so.
205
673352
4040
Chúng tự động đưa ra đề nghị công bằng,
thậm chí dù không cần phải làm như vậy.
thậm chí dù không cần phải làm như vậy.
11:29
They are numerate.
They understand numbers.
They understand numbers.
206
677392
2033
Chúng giỏi toán.
Chúng hiểu những con số.
Chúng hiểu những con số.
11:31
They can do some simple math.
207
679425
1380
Chúng có thể làm toán cơ bản.
11:32
They can engage in language --
or to stay out of the language wars,
or to stay out of the language wars,
208
680805
4064
Chúng hiểu ngôn ngữ,
hay để đứng ngoài bất đồng ngôn ngữ,
hay để đứng ngoài bất đồng ngôn ngữ,
11:36
they're involved in intentional
and referential communication
and referential communication
209
684869
3365
chúng chủ động tham gia giao tiếp
11:40
in which they pay attention
to the attitudes of those
to the attitudes of those
210
688234
2487
chú ý đến thái độ của những người
11:42
with whom they are speaking.
211
690721
1531
đang nói.
11:44
They have culture.
212
692252
1458
Chúng có văn hóa.
11:45
They have a material culture,
a social culture.
a social culture.
213
693900
2601
Văn hóa vật thể,
văn hóa xã hội.
văn hóa xã hội.
11:48
They have a symbolic culture.
214
696501
2415
Văn hóa tượng trưng.
11:50
Scientists in the Taï Forests
in the Ivory Coast
in the Ivory Coast
215
698916
3901
Các nhà khoa học ở rừng Taï
ở bờ biển Ivory
ở bờ biển Ivory
11:54
found chimpanzees who were using
these rocks to smash open
these rocks to smash open
216
702817
3529
đã thấy rằng tinh tinh
dùng đá để đập vỡ
dùng đá để đập vỡ
11:58
the incredibly hard hulls of nuts.
217
706346
2786
lớp vỏ vô cùng cứng của hạt.
12:01
It takes a long time
to learn how to do that,
to learn how to do that,
218
709132
2299
Họ đã nghiên cứu rất lâu,
12:03
and they excavated the area
and they found
and they found
219
711431
2113
đã khai quật và tìm thấy
12:05
that this material culture,
this way of doing it,
this way of doing it,
220
713544
2833
nền văn hóa vật thể,
cách mà chúng làm điều đó
cách mà chúng làm điều đó
12:08
these rocks, had passed down
for at least 4,300 years
for at least 4,300 years
221
716377
3343
những viên đá này,
đã qua ít nhất 4300 năm,
đã qua ít nhất 4300 năm,
12:11
through 225 chimpanzee generations.
222
719720
4992
qua 225 thế hệ tinh tinh.
12:16
So now we needed to find our chimpanzee.
223
724712
2392
Vì vậy chúng ta cần tìm hiểu về tinh tinh.
12:19
Our chimpanzee,
224
727104
3180
Tinh tinh,
12:22
first we found two of them
in the state of New York.
in the state of New York.
225
730284
2903
2 con đầu tiên được tìm thấy ở New York.
12:25
Both of them would die before
we could even get our suits filed.
we could even get our suits filed.
226
733187
3204
Cả hai có thể sẽ chết
trước khi chúng ta khởi kiện.
trước khi chúng ta khởi kiện.
12:28
Then we found Tommy.
227
736391
1881
Sau đó chúng tôi tìm thấy Tommy.
12:30
Tommy is a chimpanzee.
You see him behind me.
You see him behind me.
228
738272
3112
Đó là chú tinh tinh
bạn nhìn thấy sau lưng tôi.
bạn nhìn thấy sau lưng tôi.
12:33
Tommy was a chimpanzee.
We found him in that cage.
We found him in that cage.
229
741384
2507
Chúng tôi đã tìm thấy chú trong cũi,
12:35
We found him in a small room
that was filled with cages
that was filled with cages
230
743891
3460
trong một căn phòng với đầy cũi
12:39
in a larger warehouse structure on a used
trailer lot in central New York.
trailer lot in central New York.
231
747351
5186
trong nhà kho lớn trên lô đất
đã được sử dụng ở trung tâm New York.
đã được sử dụng ở trung tâm New York.
12:44
We found Kiko, who is partially deaf.
232
752537
2174
Chúng tôi thấy Kiki, bị điếc một tai.
12:46
Kiko was in the back of a cement
storefront in western Massachusetts.
storefront in western Massachusetts.
233
754711
5642
Ở sau cửa hàng bằng xi măng
ở phí tây Massachusetts.
ở phí tây Massachusetts.
12:52
And we found Hercules and Leo.
234
760353
1897
Và chúng tôi tìm thấy Hercules and Leo.
12:54
They're two young male chimpanzees
235
762250
1703
2 chú tinh tinh nhỏ
12:55
who are being used for biomedical,
anatomical research at Stony Brook.
anatomical research at Stony Brook.
236
763953
3413
đang được sử dụng để nghiên cứu
giải phẫu và y khoa ở Stony Brook.
giải phẫu và y khoa ở Stony Brook.
12:59
We found them.
237
767366
1305
Chúng tôi tìm thấy chúng.
13:00
And so on the last week of December 2013,
238
768671
2712
Và vì vậy tuần cuối cùng
của tháng 12 năm 2013,
của tháng 12 năm 2013,
13:03
the Nonhuman Rights Project filed three
suits all across the state of New York
suits all across the state of New York
239
771383
3940
dự án quyền động vật đệ 3 đơn kiện
trong toàn bang New York
trong toàn bang New York
13:07
using the same common law
writ of habeus corpus argument
writ of habeus corpus argument
240
775323
3478
sử dụng bộ luật phổ thông
tranh luận về tự do thân thể
tranh luận về tự do thân thể
13:10
that had been used with James Somerset,
241
778801
2728
đã được sử dụng với James Somerset,
13:13
and we demanded that the judges issue
these common law writs of habeus corpus.
these common law writs of habeus corpus.
242
781529
5087
và chúng tôi đã yêu cầu các thẩm phán này
ban hành luật phổ thông về tự do thân thể
ban hành luật phổ thông về tự do thân thể
13:18
We wanted the chimpanzees out,
243
786616
2111
Chúng tôi muốn tinh tinh tự do,
13:20
and we wanted them brought
to Save the Chimps,
to Save the Chimps,
244
788727
2786
muốn mang chúng
đến Khu bảo tồn tinh tinh,
đến Khu bảo tồn tinh tinh,
13:23
a tremendous chimpanzee
sanctuary in South Florida
sanctuary in South Florida
245
791513
3948
ở Nam Florida
13:27
which involves an artificial lake
with 12 or 13 islands --
with 12 or 13 islands --
246
795461
5087
một hồ nhân tạo
với 12 hoặc 13 hòn đảo--
với 12 hoặc 13 hòn đảo--
13:32
there are two or three acres
where two dozen chimpanzees live
where two dozen chimpanzees live
247
800548
2863
khoảng 0,8 đến 1,2 hecta
đủ cho 2 tá tinh tinh sinh sống
đủ cho 2 tá tinh tinh sinh sống
13:35
on each of them.
248
803411
1160
tự do.
13:36
And these chimpanzees would then live
the life of a chimpanzee,
the life of a chimpanzee,
249
804571
2950
Và những chú tinh tinh này
sẽ sống cuộc đời của chúng,
sẽ sống cuộc đời của chúng,
13:39
with other chimpanzees in an environment
that was as close to Africa as possible.
that was as close to Africa as possible.
250
807521
4402
với bạn bè của chúng trong môi trường
gần Africa nhất có thể.
gần Africa nhất có thể.
13:43
Now, all these cases are still going on.
251
811923
3947
Bây giờ, tất cả những vụ này
vẫn còn tiếp diễn.
vẫn còn tiếp diễn.
13:48
We have not yet run into
our Lord Mansfield.
our Lord Mansfield.
252
816820
3082
Chúng tôi vẫn chưa nhờ
Lord Mansfield của mình.
Lord Mansfield của mình.
13:52
We shall. We shall.
253
820622
1608
Nhưng chúng tôi sẽ. Và sẽ.
13:54
This is a long-term strategic
litigation campaign. We shall.
litigation campaign. We shall.
254
822230
3880
Đây là một cuộc kiện tụng quy mô
và kéo dài. Chúng tôi sẽ.
và kéo dài. Chúng tôi sẽ.
13:58
And to quote Winston Churchill,
255
826110
2115
Trích lời của Winston Churchill,
14:00
the way we view our cases
is that they're not the end,
is that they're not the end,
256
828225
4168
cách mà chúng ta nhìn những sự vụ
là chúng chưa kết thúc,
là chúng chưa kết thúc,
14:04
they're not even the beginning of the end,
257
832393
2043
thậm chí chưa bắt đầu kết thúc,
14:06
but they are perhaps
the end of the beginning.
the end of the beginning.
258
834436
3514
nhưng có thể là kết thúc
của một sự bắt đầu.
của một sự bắt đầu.
14:10
Thank you.
259
838580
1917
Cảm ơn.
14:12
(Applause)
260
840497
4000
(Vỗ tay)
ABOUT THE SPEAKER
Steven Wise - Animal rights lawyerBy challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights.
Why you should listen
Using a long-term litigation campaign based on existing habeas corpus law, Steven Wise and the Nonhuman Rights Project are redefining the playing field for animal rights law. While the high-profile New York lawsuits Wise has initiated on behalf of captive chimpanzees have yet to bear fruit, they’re only the first stage of a strategy that is changing the conversation about animal rights.
Wise’s work with the Nonhuman Rights Project is the subject of Unlocking the Cage, a forthcoming film by Chris Hegedus and D.A. Pennebaker.
Steven Wise | Speaker | TED.com