Mission Blue II
Carl Safina: What are animals thinking and feeling?
کارڵ سافینا: گیانداران بیر لەچی دەکەنەوە و هەست بەچی دەکەن؟
Filmed:
Readability: 3.2
2,341,963 views
چی دەگوزەرێت لەناو مێشکی گیاندارەکاندا؟ دەتوانین بزانین بیر لە چی دەکەنەوە یان هەست بەچی دەکەن؟ کارل سافینا پێیوایە دەتوانین. بە بەکارهێنانی دۆزینەوەکان و ئەنجامی لێکدانەوەکانی ژینگە ناسی، زیندەوەرناسی، و زانستی هەڵسوکەوت، چیرۆکی نەهەنگەکان، گورگەکان، فیلەکان و باڵندەکانی ئەلباترۆس دەگێڕێتەوە بۆ باسکردنی ئەوەی چۆن ئێمە بیر دەکەینەوە، هەست دەکەین، ئامرازەکان بەکاردەهێنین و هەست دەردەبڕین، بوونەوەرەکانی تریش بەهەمان شێوە - و مێشکەکانیش - کە هاوبەشین لەگەڵیان لەسەر زەوی.
Carl Safina - Ecologist, writer
Carl Safina's writing explores the scientific, moral and social dimensions of our relationship with nature. Full bio
Carl Safina's writing explores the scientific, moral and social dimensions of our relationship with nature. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
Have you ever wondered
what animals think and feel?
what animals think and feel?
0
999
3516
قەت پرسیوتانە ئایا گیانداران
بیردەکەنەوە و هەست بە شت دەکەن؟
بیردەکەنەوە و هەست بە شت دەکەن؟
00:17
Let's start with a question:
1
5020
1884
با بە پرسیارێک دەستپێبکەین:
00:19
Does my dog really love me,
or does she just want a treat?
or does she just want a treat?
2
7654
4119
سەگەکەم خۆشی دەوێم،
یان هەر دەیەوێ خواردنی بەمێ؟
یان هەر دەیەوێ خواردنی بەمێ؟
00:24
Well, it's easy to see
that our dog really loves us,
that our dog really loves us,
3
12991
4967
ئەوە ئاسانە ببینیت کە سەگەکەمان
بەڕاستی خۆشی ئەوێین،
بەڕاستی خۆشی ئەوێین،
00:29
easy to see, right,
4
17982
2081
بینینی ئاسانە، بەڵێ،
00:32
what's going on in that fuzzy little head.
5
20087
3650
چی ئەگوزەرێت لەو سەرە بچووکەیا.
00:36
What is going on?
6
24593
1375
بیر لە چی دەکاتەوە؟
00:39
Something's going on.
7
27155
1726
شتێک ئەگوزەرێت.
00:41
But why is the question always
do they love us?
do they love us?
8
29864
4399
بەڵام بۆچی هەمووکات پرسیارەکە ئەوەیە
ئایا خۆشیان ئەوێین؟
ئایا خۆشیان ئەوێین؟
00:46
Why is it always about us?
9
34287
2111
بۆچی ئەبێ هەر دەربارەی خۆمان بێت؟
00:48
Why are we such narcissists?
10
36422
2643
بۆچی ئەوەنە خۆپەرستین؟
00:52
I found a different question
to ask animals.
to ask animals.
11
40674
3039
پرسیارێکی جیاوازم دۆزییەوە
لە گیاندارانی بکەم.
لە گیاندارانی بکەم.
00:57
Who are you?
12
45911
1417
ئێوە کێن؟
01:01
There are capacities of the human mind
13
49910
2895
هەندێک توانای مێشکی مرۆڤ هەیە
01:04
that we tend to think are capacities
only of the human mind.
only of the human mind.
14
52829
4862
کە وا بیر ئەکەینەوە تەنیا توانای
مێشکی مرۆڤ بێت.
مێشکی مرۆڤ بێت.
01:10
But is that true?
15
58176
1358
بەڵام ئەوە ڕاستە؟
01:12
What are other beings
doing with those brains?
doing with those brains?
16
60047
3975
ئەی بوونەوەرەکانی تر چی لەو
مێشکانەیان ئەکەن؟
مێشکانەیان ئەکەن؟
01:16
What are they thinking and feeling?
17
64554
2353
بیر لەچی دەکەنەوە و هەست
بە چی دەکەن؟
بە چی دەکەن؟
01:19
Is there a way to know?
18
67570
1633
هیچ ڕێگایەک هەیە بزانین؟
01:21
I think there is a way in.
19
69227
1674
پێموابێت ڕێگایەک هەیە بۆ ناویان.
01:22
I think there are several ways in.
20
70925
1690
پێموابێت چەندین ڕێگا هەیە.
01:24
We can look at evolution,
we can look at their brains
we can look at their brains
21
72950
4122
دەتوانین سەیری پەرەسەندن بکەین،
دەتوانین سەیری مێشکیان بکەین و
دەتوانین سەیری مێشکیان بکەین و
01:29
and we can watch what they do.
22
77096
2480
دەتوانین سەیر بکەین بزانین چی دەکەن.
01:33
The first thing to remember is:
our brain is inherited.
our brain is inherited.
23
81316
3939
یەکەم شت بیرمان بێت ئەوەیە:
ئێمە مێشکمان بۆ ماوەتەوە.
ئێمە مێشکمان بۆ ماوەتەوە.
01:38
The first neurons came from jellyfish.
24
86253
3707
یەکەمین خانەی دەماری هی
ماسییە لیقەکان بووە.
ماسییە لیقەکان بووە.
01:42
Jellyfish gave rise
to the first chordates.
to the first chordates.
25
90435
2840
ماسییە لیقەکان یەکەمین
تەوەرەدارەکانیان لێبۆتەوە.
تەوەرەدارەکانیان لێبۆتەوە.
01:45
The first chordates gave rise
to the first vertebrates.
to the first vertebrates.
26
93299
3668
یەکەمین تەوەرەدارەکانیش یەکەمین
بڕبڕەدارەکانیان لێبۆتەوە.
بڕبڕەدارەکانیان لێبۆتەوە.
01:49
The vertebrates came out of the sea,
27
97277
2418
بڕبڕەدارەکان لە ئاو هاتوونەتە دەرەوە، و
01:51
and here we are.
28
99719
1336
گەشتوین بەم ڕۆژە.
01:54
But it's still true that a neuron,
a nerve cell, looks the same
a nerve cell, looks the same
29
102737
5590
بەڵام ئەوە ڕاستە کە دەمارێک،
خانەیەکی دەماری، هەمان شێوەیە
خانەیەکی دەماری، هەمان شێوەیە
02:00
in a crayfish, a bird or you.
30
108351
3417
لە قڕژاڵێکی درێژ، لە باڵندەیەکدا
یان لە ئێوەدا.
یان لە ئێوەدا.
02:04
What does that say
about the minds of crayfish?
about the minds of crayfish?
31
112427
3541
ئەوە چی دەڵێت لەسەر مێشکی
قڕژاڵی درێژ؟
قڕژاڵی درێژ؟
02:08
Can we tell anything about that?
32
116880
1557
دەتوانین هیچ لەسەر ئەوە بڵێین؟
02:10
Well, it turns out that
if you give a crayfish
if you give a crayfish
33
118461
4029
ڕاستییەکەی، دەرکەوتووە ئەگەر
بێیت و چەندین
بێیت و چەندین
02:14
a lot of little tiny electric shocks
34
122514
2657
تەزوی کارەبایی بچووک بدەیت
لە قرژاڵە درێژەکە
لە قرژاڵە درێژەکە
02:17
every time it tries
to come out of its burrow,
to come out of its burrow,
35
125195
2296
هەرکاتێک بیەوێت لە کونەکەی
بێتە دەرەوە،
بێتە دەرەوە،
02:19
it will develop anxiety.
36
127515
2185
تووشی دڵەڕاوکێ دەبێت.
02:23
If you give the crayfish the same drug
37
131133
3418
ئەگەر هەمان ئەو دەرمانانە بەیت
بە قرژاڵە درێژەکان
بە قرژاڵە درێژەکان
02:26
used to treat anxiety disorder in humans,
38
134575
2923
کە بۆ دڵەڕاوکێی مرۆڤ بەکاردێت،
02:29
it relaxes and comes out and explores.
39
137522
3081
هێمن دەبێتەوە و یەتە دەرەوە دەگەڕێت.
02:34
How do we show how much
we care about crayfish anxiety?
we care about crayfish anxiety?
40
142308
3087
چۆن پێزانین دەردەبڕین بۆ
گرنگیدانمان بە دڵەڕاوکێی قرژاڵی درێژ؟
گرنگیدانمان بە دڵەڕاوکێی قرژاڵی درێژ؟
02:37
Mostly, we boil them.
41
145905
1354
زۆربەیکات، بە کوڵاندنیان.
02:39
(Laughter)
42
147283
1316
(پێکەنین)
02:42
Octopuses use tools,
as well as do most apes
as well as do most apes
43
150490
5358
هەشت پێکان ئامرازەکان بەکاردێن،
بەهەمان شێوەی زۆربەی مەیمونەکان و
بەهەمان شێوەی زۆربەی مەیمونەکان و
02:47
and they recognize human faces.
44
155872
2343
ڕووخساری مرۆڤەکان دەناسنەوە.
02:50
How do we celebrate the ape-like
intelligence of this invertebrate?
intelligence of this invertebrate?
45
158808
4784
ئەی چۆن پێزانین دەردەبڕین بۆ ئەم زیرەکییە
هاوتای مەیمونیەی ئەم بێبڕبڕەیە؟
هاوتای مەیمونیەی ئەم بێبڕبڕەیە؟
02:55
Mostly boiled.
46
163999
1447
زۆربەیکات بە کوڵاندنیان.
02:58
If a grouper chases a fish
into a crevice in the coral,
into a crevice in the coral,
47
166669
4306
ئەگەر ماسییەکی گەورە بەشوێن ماسییەکی
بچوکەوە بێت بۆناو کەلێنێکی شیلانەکە،
بچوکەوە بێت بۆناو کەلێنێکی شیلانەکە،
03:02
it will sometimes go to where it knows
a moray eel is sleeping
a moray eel is sleeping
48
170999
4976
زۆربەیکات دەچێت بۆ ئەو شوێنەی دەزانێت
مارماسی مۆرەی لێ نوستووە و
مارماسی مۆرەی لێ نوستووە و
03:07
and it will signal
to the moray, "Follow me,"
to the moray, "Follow me,"
49
175999
3573
ئاماژە بە مارماسییەکە دەکات و
دەڵێت، "شوێنمکەوە،" و
دەڵێت، "شوێنمکەوە،" و
03:11
and the moray will understand that signal.
50
179596
2541
مارماسییەکە لە ئاماژەکەی تێدەگات.
03:14
The moray may go into the crevice
and get the fish,
and get the fish,
51
182816
2977
لەوانەیە مارماسییە مۆرایەکە بچێتە
کەلێنەکەوە و ماسییەکە بگرێت،
کەلێنەکەوە و ماسییەکە بگرێت،
03:17
but the fish may bolt
and the grouper may get it.
and the grouper may get it.
52
185817
2658
بەڵام لەوانەشە لە کەلێنەکە دەرچێت و
ماسییە گەورەکە بتوانێت بیگرێت.
ماسییە گەورەکە بتوانێت بیگرێت.
03:20
This is an ancient partnership that we
have just recently found out about.
have just recently found out about.
53
188880
6031
ئەمە پێکەوەکارکردنێکی دێرینە کە
ئێمە بەمدواییە پێمان زانیوە.
ئێمە بەمدواییە پێمان زانیوە.
03:26
How do we celebrate
that ancient partnership?
that ancient partnership?
54
194935
3085
چۆن پێزانین دەردەبڕین بۆ ئەم
پێکەوەکارکردنە دێرینە؟
پێکەوەکارکردنە دێرینە؟
03:30
Mostly fried.
55
198044
1578
بە سورکردنەوەیان.
03:32
A pattern is emerging and it says
a lot more about us
a lot more about us
56
200918
3600
وێنەیەک دەرچووە کە زۆر زیاتر
لەسەر ئێمە دەڵێت
لەسەر ئێمە دەڵێت
03:36
than it does about them.
57
204542
2160
وەک لەسەر ئەوان.
03:39
Sea otters use tools
58
207610
2405
سەگە دەریاییەکان ئامرازەکان بەکاردێنن و
03:42
and they take time away
from what they're doing
from what they're doing
59
210039
2977
زۆرجار واز لەوە دەهێنن کە ئەیکەن
03:45
to show their babies what to do,
which is called teaching.
which is called teaching.
60
213040
4141
بۆ ئەوەی نیشانی بێچووەکانیان بەن
چی بکەن و بەوە دەوترێت فێرکردن.
چی بکەن و بەوە دەوترێت فێرکردن.
03:49
Chimpanzees don't teach.
61
217205
2678
شیمپانزییەکان بێچوو فێرناکەن.
03:52
Killer whales teach
and killer whales share food.
and killer whales share food.
62
220999
3810
نەهەنگە کوشندەکان بێچووەکان فێردەکەن و
خواردن هاوبەش دەکەن.
خواردن هاوبەش دەکەن.
03:58
When evolution makes something new,
63
226879
2034
کە پەرەسەندن شتێکی نوێ درووست دەکات،
04:00
it uses the parts it has
in stock, off the shelf,
in stock, off the shelf,
64
228937
4353
ئەو شتانە بەکاردەهێنێت
کە خۆی لەبەردەستیایەتی،
کە خۆی لەبەردەستیایەتی،
04:05
before it fabricates a new twist.
65
233314
2462
پێش ئەوەی شتی نوێ دروست بکات.
04:07
And our brain has come to us
66
235800
2176
ئەو مێشکەی ئێمەش هەمانە ئێستا
04:10
through the enormity
of the deep sweep of time.
of the deep sweep of time.
67
238000
4401
بە تێپەڕبوونی سەردەمێکی زۆر
گەشتووە پێمان.
گەشتووە پێمان.
04:14
If you look at the human brain
compared to a chimpanzee brain,
compared to a chimpanzee brain,
68
242425
3589
ئەگەر سەیری مێشکی مرۆڤ بکەیت
بەراورد بە مێشکی شیمپانزی،
بەراورد بە مێشکی شیمپانزی،
04:18
what you see is we have basically
a very big chimpanzee brain.
a very big chimpanzee brain.
69
246038
3664
دەبینیت ئەوەی هەمانە مێشکی
شیمپانزییە بە گەورەیی.
شیمپانزییە بە گەورەیی.
04:21
It's a good thing ours is bigger,
because we're also really insecure.
because we're also really insecure.
70
249726
3941
شتێکی باشە هی ئێمە گەورەترە،
چونکە بەڕاستی ئێمەش هەر نائارامین.
چونکە بەڕاستی ئێمەش هەر نائارامین.
04:25
(Laughter)
71
253691
2062
(پێکەنین)
04:27
But, uh oh, there's a dolphin,
72
255777
3116
بەڵام ئاه، دۆلفینیش هەی،
04:30
a bigger brain with more convolutions.
73
258917
2976
مێشکی گەورەتر و پێچخواردنی زیاتری تیایە.
04:34
OK, maybe you're saying,
all right, well, we see brains,
all right, well, we see brains,
74
262777
2707
باشە، لەوانەیە بڵێن زۆرباشە،
ئەوە چەند مێشکێک دەبینین
ئەوە چەند مێشکێک دەبینین
04:37
but what does that
have to say about minds?
have to say about minds?
75
265508
2427
بەڵام ئەی ئەوە چی دەڵێت
لەسەر بەکارهێنانی مێشکەکان؟
لەسەر بەکارهێنانی مێشکەکان؟
04:40
Well, we can see the working of the mind
76
268347
3871
دەتوانین ئیشکردنی مێشکەکان ببینین
04:44
in the logic of behaviors.
77
272242
1709
لە لۆجیکی هەڵسوکەوتەکاندا.
04:46
So these elephants, you can see,
78
274530
3631
ئەم فیلانە وەک دەیانبینن،
04:50
obviously, they are resting.
79
278185
2600
دیارە، پشوو ئەیەن.
04:53
They have found a patch of shade
under the palm trees
under the palm trees
80
281118
4364
پەڵەیەک سێبەریان دۆزیوەتەوە
لەژێر دار خورمایەکدا
لەژێر دار خورمایەکدا
04:57
under which to let their babies sleep,
81
285506
2800
بۆ ئەوەی بێچووەکانیان لەویا بنوون،
05:00
while they doze but remain vigilant.
82
288330
2619
خۆیان کەمێک سەرخەو دەشکێنن
بەڵام هەر بەئاگا ئەبن.
بەڵام هەر بەئاگا ئەبن.
05:03
We make perfect sense of that image
83
291491
2852
ئێمە ئەوەی ئەیکەن بە تەواوی
ڕێی تێئەچێت بەلامانەوە
ڕێی تێئەچێت بەلامانەوە
05:06
just as they make perfect sense
of what they're doing
of what they're doing
84
294367
3631
وەک چۆن خۆشیان ئەوەی ئەیکەن
ڕێی تێئەچێ بەلایانەوە
ڕێی تێئەچێ بەلایانەوە
05:10
because under the arc of the same sun
on the same plains,
on the same plains,
85
298022
3802
چونکە لەژێر تیشکی هەمان خۆردا و
لە هەمان جیهاندا،
لە هەمان جیهاندا،
05:13
listening to the howls
of the same dangers,
of the same dangers,
86
301848
3426
بە گوێگرتن لە هەمان
دەنگەکانی مەترسی،
دەنگەکانی مەترسی،
05:17
they became who they are
and we became who we are.
and we became who we are.
87
305298
4411
ئەوان دەبن بەو بوونەوەرە و
ئێمەش دەبین بەم بوونەوەرە.
ئێمەش دەبین بەم بوونەوەرە.
05:22
We've been neighbors for a very long time.
88
310536
2176
سەردەمێکی زۆرە دراوسێی یەکترین.
05:24
No one would mistake
these elephants as being relaxed.
these elephants as being relaxed.
89
312736
3444
کەس بەهەڵەیا ناچێت و بڵێت
ئەم فیلانە لە پشوودان.
ئەم فیلانە لە پشوودان.
05:28
They're obviously very
concerned about something.
concerned about something.
90
316204
2912
چونکە ئاشکرایە زۆر نیگەرانی شتێکن.
05:31
What are they concerned about?
91
319140
1976
نیگەرانی چین ئەم فیلانە؟
05:33
It turns out that if you record
the voices of tourists
the voices of tourists
92
321680
3640
دەرکەوتووە ئەگەر دەنگی
ژمارەیەک گەشتیار تۆمارکەیت و
ژمارەیەک گەشتیار تۆمارکەیت و
05:37
and you play that recording
from a speaker hidden in bushes,
from a speaker hidden in bushes,
93
325344
4694
ئەو تۆمارە لە سپیکەرێکی شاردراوە
لە گژوگیاکاندا لێبەیتەوە،
لە گژوگیاکاندا لێبەیتەوە،
05:42
elephants will ignore it,
because tourists never bother elephants.
because tourists never bother elephants.
94
330062
3635
فیلەکان فەرامۆشی ئەکەن، چونکە دەزانن
گەشتیارەکان مەترسی نین بۆسەر فیلەکان.
گەشتیارەکان مەترسی نین بۆسەر فیلەکان.
05:46
But if you record the voices of herders
95
334102
4742
بەڵام ئەگەر دەنگی شوانە
ئەفریقییەکان تۆماربکەیت
ئەفریقییەکان تۆماربکەیت
05:50
who carry spears and often hurt elephants
in confrontations at water holes,
in confrontations at water holes,
96
338868
5089
کە ڕمیان پێیە و زۆرجار لەسەر
چاڵە ئاوەکان ئازاری فیلەکان ئەیەن،
چاڵە ئاوەکان ئازاری فیلەکان ئەیەن،
05:55
the elephants will bunch up
and run away from the hidden speaker.
and run away from the hidden speaker.
97
343981
4694
فیلەکان وریا ئەبنەوە و
لە سپیکەرە شاردراوەکە دوور ئەکەونەوە.
لە سپیکەرە شاردراوەکە دوور ئەکەونەوە.
06:00
Not only do elephants know
that there are humans,
that there are humans,
98
348699
3359
فیلەکان نەک هەر تەنیا ئەزانن
کە مرۆڤ لەوناوەیە،
کە مرۆڤ لەوناوەیە،
06:04
they know that there are
different kinds of humans,
different kinds of humans,
99
352082
2536
دەشزانن کە جۆری جیای مرۆڤی لێیە، و
06:06
and that some are OK
and some are dangerous.
and some are dangerous.
100
354642
3582
هەندێکیان باشن و
هەندێکیان مەترسیدارن.
هەندێکیان مەترسیدارن.
06:10
They have been watching us for much longer
than we have been watching them.
than we have been watching them.
101
358248
5067
ئەوان زیاتر چاودێری ئێمەیان کردووە
وەک لەوەی ئێمە چاودێریمان کردبێتن.
وەک لەوەی ئێمە چاودێریمان کردبێتن.
06:15
They know us better than we know them.
102
363339
2290
ئەوان باشتر ئێمە دەناسن وەک لە ئێمە.
06:18
We have the same imperatives:
103
366272
2848
هەمان بنچینەکانی ژیانمان هەیە:
06:21
take care of our babies,
find food, try to stay alive.
find food, try to stay alive.
104
369144
4495
ئاگامان لە بێچووەکانمان بێت، خواردن
بدۆزینەوە، هەوڵبەین بە زیندوویی بمێنینەوە
بدۆزینەوە، هەوڵبەین بە زیندوویی بمێنینەوە
06:26
Whether we're outfitted for hiking
in the hills of Africa
in the hills of Africa
105
374478
3829
ئەگەر خۆمان گۆڕیبێت بۆ گەشتکردن
بە گردەکانی ئەفریقا
بە گردەکانی ئەفریقا
06:30
or outfitted for diving under the sea,
we are basically the same.
we are basically the same.
106
378331
4183
یان خۆمان گۆڕیبێت بۆ چوونە ژێر دەریا،
بەشێوەیەکی بنچینەیی وەک یەکین.
بەشێوەیەکی بنچینەیی وەک یەکین.
06:34
We are kin under the skin.
107
382538
1978
لەژێر پێستدا کەسی یەکین.
06:36
The elephant has the same skeleton,
108
384999
2403
فیل هەمان ئێسکە پەیکەری هەیە،
06:39
the killer whale has the same skeleton,
109
387426
2342
نەهەنگی کوشندە هەمان ئێسکە پەیکەری هەیە،
06:41
as do we.
110
389792
1236
وەک هی ئێمە.
06:45
We see helping where help is needed.
111
393674
2262
لەو شوێنە یارمەتیدان دەبینین کە
یارمەتی پێویستە
یارمەتی پێویستە
06:48
We see curiosity in the young.
112
396560
2628
حەسرەت دەبینین لە گەنجەکاندا.
06:52
We see the bonds of family connections.
113
400467
3603
بەستەری پەیوەندییە خێزانییەکان دەبینین.
06:57
We recognize affection.
114
405776
2047
خۆشەویستی دەناسینەوە.
07:00
Courtship is courtship.
115
408522
2161
خۆشەویستی هەر خۆشەویستییە.
07:03
And then we ask, "Are they conscious?"
116
411999
2683
ئینجا ئەپرسین، "ئایا هۆشیان هەیە؟"
07:07
When you get general anesthesia,
it makes you unconscious,
it makes you unconscious,
117
415300
2900
کاتێک سڕکردنی گشتیت بۆدەکرێت،
واتلێدەکات هۆشت نەمێنێت،
واتلێدەکات هۆشت نەمێنێت،
07:10
which means you have
no sensation of anything.
no sensation of anything.
118
418224
2835
واتە هیچ هەست بەهیچ ناکەیت.
07:13
Consciousness is simply
the thing that feels like something.
the thing that feels like something.
119
421083
3571
هەبوونی هۆش واتە بتوانیت
هەست بە شتەکان بکەیت.
هەست بە شتەکان بکەیت.
07:17
If you see, if you hear, if you feel,
if you're aware of anything,
if you're aware of anything,
120
425292
4149
ئەگەر ببینیت، ببیستیت، هەست بکەیت،
ئەگەر ئاگاداری چواردەور بیت،
ئەگەر ئاگاداری چواردەور بیت،
07:21
you are conscious, and they are conscious.
121
429465
3052
ئەوا هۆشت هەیە، و ئەوانیش هۆشیان هەیە.
07:27
Some people say
122
435165
1166
هەندێک کەس دەڵێن
07:28
well, there are certain things
that make humans humans,
that make humans humans,
123
436355
2605
هەندێک شت هەیە
مرۆڤی کردووە بە مرۆڤ و
مرۆڤی کردووە بە مرۆڤ و
07:30
and one of those things is empathy.
124
438984
1922
یەکێک لەو شتانە هاوسۆزی بوونە.
07:32
Empathy is the mind's ability
to match moods with your companions.
to match moods with your companions.
125
440930
5687
هاوسۆزی بوون توانای مێشکە بۆ ئەوەی
باری مێشکت هاوتا بکات لەگەڵ هاوەڵەکانت.
باری مێشکت هاوتا بکات لەگەڵ هاوەڵەکانت.
07:39
It's a very useful thing.
126
447442
1583
شتێکی زۆر بەسوودە.
07:41
If your companions start to move quickly,
127
449049
2160
ئەگەر هاوەڵەکانت دەستکەن
بە ڕۆشتن بەخێرایی،
بە ڕۆشتن بەخێرایی،
07:43
you have to feel like
you need to hurry up.
you need to hurry up.
128
451233
2235
پێویستە هەستبکەیت کە
پێویستە خێرابکەیت.
پێویستە خێرابکەیت.
07:45
We're all in a hurry now.
129
453492
1730
ئێستا هەموومان بەخێرایی دەڕۆین.
07:47
The oldest form of empathy
is contagious fear.
is contagious fear.
130
455246
3487
کۆنترین جۆری هاوسۆزی بوون
ترسی گوازراوەیە.
ترسی گوازراوەیە.
07:50
If your companions suddenly
startle and fly away,
startle and fly away,
131
458757
2846
ئەگەر هاوەڵەکانت لەناکاو ڕاچڵەکێن و ڕاکەن،
07:53
it does not work very well for you to say,
132
461627
2164
هیچ باش نابێت بۆتۆش بڵێیت،
07:55
"Jeez, I wonder why everybody just left."
133
463815
2903
"ئای خوایە، باشە بۆچی هەمووان ڕۆشتن."
07:58
(Laughter)
134
466742
1532
(پێکەنین)
08:03
Empathy is old, but empathy,
like everything else in life,
like everything else in life,
135
471136
3839
هاوسۆزی بوون کۆنە، بەڵام هاوسۆزی بوون،
وەک هەر شتێکی تر لە ژیاندا،
وەک هەر شتێکی تر لە ژیاندا،
08:06
comes on a sliding scale
and has its elaboration.
and has its elaboration.
136
474999
3911
بەشێوەی پلەپلەی شۆڕبووەوەیە و چەندین
درێژکراوەی هەیە.
درێژکراوەی هەیە.
08:10
So there's basic empathy:
you feel sad, it makes me sad.
you feel sad, it makes me sad.
137
478934
3721
کەواتە هاوسۆزی بوونێکی بنچینەیی هەیە:
تۆ هەست بەناخۆشی ئەکەیت، منیش بەهەمان شێوە
تۆ هەست بەناخۆشی ئەکەیت، منیش بەهەمان شێوە
08:14
I see you happy, it makes me happy.
138
482679
1937
ئەبینم تۆ دڵخۆشیت، ئەوە منیش دڵخۆش ئەکات.
08:17
Then there's something
that I call sympathy,
that I call sympathy,
139
485192
2783
ئینجا شتێکی تر هەیە پێی دەوترێت
هاوسۆزی دەربڕین.
هاوسۆزی دەربڕین.
08:19
a little more removed:
140
487999
1860
کەمێکی تری لێکراوەتەوە:
08:22
"I'm sorry to hear that your grandmother
has just passed away.
has just passed away.
141
490365
3467
"زۆرم پێناخۆشبوو بیستم
نەنک کۆچی دوایی کرد.
نەنک کۆچی دوایی کرد.
08:25
I don't feel that same grief,
but I get it; I know what you feel
but I get it; I know what you feel
142
493856
3627
هەست بە هەمان ناخۆشی تۆ ناکەم، بەڵام
تێئەگەم؛ دەزانم هەست بەچی دەکەیت و
تێئەگەم؛ دەزانم هەست بەچی دەکەیت و
08:29
and it concerns me."
143
497507
1413
منی نیگەران کردووە."
08:30
And then if we're motivated
to act on sympathy,
to act on sympathy,
144
498944
2617
ئینجا ئەگەر پاڵنەرمان هەبێت
کار لەسەر هاوسۆزی دەربڕین بکەین،
کار لەسەر هاوسۆزی دەربڕین بکەین،
08:33
I call that compassion.
145
501585
1806
بەوە دەڵێم بەبەزەیی.
08:36
Far from being the thing
that makes us human,
that makes us human,
146
504061
3550
زۆر دوور لەو شتەی
کە ئێمە دەکات بە مرۆڤ،
کە ئێمە دەکات بە مرۆڤ،
08:39
human empathy is far from perfect.
147
507635
3340
هاوسۆزی بوونی مرۆڤ زۆر
دوورە لە تەواوبوونەوە.
دوورە لە تەواوبوونەوە.
08:42
We round up empathic creatures,
we kill them and we eat them.
we kill them and we eat them.
148
510999
5011
ئەو بوونەوەرانە کۆدەکەینەوە کە هاوسۆزیان
هەیە، دەیانکوژین و دەیانخۆین.
هەیە، دەیانکوژین و دەیانخۆین.
08:48
Now, maybe you say OK,
well, those are different species.
well, those are different species.
149
516034
2867
ئێستا، لەوانەیە بڵێیت باشە،
ئەوانە بوونەوەری جیان.
ئەوانە بوونەوەری جیان.
08:50
That's just predation,
and humans are predators.
and humans are predators.
150
518925
3718
ئەوە تەنیا گیاندار خۆرییە و
مرۆڤیش گیاندارخۆرە.
مرۆڤیش گیاندارخۆرە.
08:54
But we don't treat our own kind
too well either.
too well either.
151
522667
5336
بەڵام زۆرباش لەگەڵ
مرۆڤەکانی تریشدا ناجوڵێینەوە.
مرۆڤەکانی تریشدا ناجوڵێینەوە.
09:01
People who seem to know
only one thing about animal behavior
only one thing about animal behavior
152
529212
3154
ئەو کەسانەی لەوە دەچێت
تەنیا یەک شت بزانن لەسەر ڕەفتاری گیانداران
تەنیا یەک شت بزانن لەسەر ڕەفتاری گیانداران
09:04
know that you must never attribute
human thoughts and emotions
human thoughts and emotions
153
532390
3973
دەزانن کە نابێت بیرکردنەوە و هەستی
مرۆڤ بسەپێنیت بەسەر
مرۆڤ بسەپێنیت بەسەر
09:08
to other species.
154
536387
1801
بوونەوەرەکانی تردا.
09:10
Well, I think that's silly,
155
538723
1821
پێموابێت ئەوە نابەجێیە،
09:12
because attributing human thoughts
and emotions to other species
and emotions to other species
156
540568
4122
چونکە سەپاندنی بیرکردنەوە و
هەستی مرۆڤ بەسەر بوونەوەری تردا
هەستی مرۆڤ بەسەر بوونەوەری تردا
09:16
is the best first guess about what
they're doing and how they're feeling,
they're doing and how they're feeling,
157
544714
4251
یەکەمین باشترین خەمڵاندنە دەربارەی ئەوەی
بەڕاستی چی ئەکەن و هەست بەچی دەکەن،
بەڕاستی چی ئەکەن و هەست بەچی دەکەن،
09:20
because their brains
are basically the same as ours.
are basically the same as ours.
158
548989
3313
چونکە مێشکیان بەشێوەیەکی
بنچینەیی وەک هی ئێمەیە.
بنچینەیی وەک هی ئێمەیە.
09:24
They have the same structures.
159
552326
1731
هەمان پێکهاتەیان هەیە.
09:26
The same hormones that create
mood and motivation in us
mood and motivation in us
160
554081
5050
هەمان هۆرمۆنەکانی باری مێشک و
پاڵنەر دروست دەکات
پاڵنەر دروست دەکات
09:31
are in those brains as well.
161
559155
2258
لە مێشکی ئەوانیشدایە.
09:35
It is not scientific to say that they
are hungry when they're hunting
are hungry when they're hunting
162
563050
5070
شتێکی زانستی نییە بڵێیت برسیانە
کاتێک ڕاو ئەکەن و
کاتێک ڕاو ئەکەن و
09:40
and they're tired when
their tongues are hanging out,
their tongues are hanging out,
163
568144
2947
بڵێی ماندوون کاتێک
زمانیان بەدەرەوەیە، و
زمانیان بەدەرەوەیە، و
09:43
and then say when they're playing
with their children
with their children
164
571115
2690
ئینجا کاتێک لەگەڵ مناڵەکانیان
یاری ئەکەن و
یاری ئەکەن و
09:45
and acting joyful and happy,
165
573829
1911
خۆشی نیشان ئەیەن،
09:47
we have no idea if they can possibly
be experiencing anything.
be experiencing anything.
166
575764
4789
بڵێی نازانین ئەگەر هیچ
هەستێکیان هەبێت.
هەستێکیان هەبێت.
09:52
That is not scientific.
167
580577
1994
ئەوە زانستی نییە.
09:55
So OK, so a reporter said to me,
168
583619
2685
کەواتە باشە، پەیامنێرێک بەمنی وت،
09:58
"Maybe, but how do you really know
that other animals can think and feel?"
that other animals can think and feel?"
169
586328
4308
"لەوانەیە، بەڵام چۆن دەزانیت ئەگەر
گیاندارەکانی تر بیربکەنەوە یان هەست بکەن؟"
گیاندارەکانی تر بیربکەنەوە یان هەست بکەن؟"
10:02
And I started to rifle
through all the hundreds
through all the hundreds
170
590660
3055
ئینجا منیش گەڕام بەناو
ئەو سەدان
ئەو سەدان
10:05
of scientific references
that I put in my book
that I put in my book
171
593739
2499
سەرچاوە زانستیانەی کۆمکردبۆوە لە
کتێبەکەمدا و
کتێبەکەمدا و
10:08
and I realized that the answer
was right in the room with me.
was right in the room with me.
172
596262
3240
بۆم دەرکەوت وەڵامەکە لە ژوورەکەیایە لەگەڵما.
10:11
When my dog gets off the rug
and comes over to me --
and comes over to me --
173
599526
3753
کە سەگەکەم لەسەر ڕاخەرەکە
هەڵئەستێت و یەت بۆلام --
هەڵئەستێت و یەت بۆلام --
10:15
not to the couch, to me --
174
603303
1762
نەک بۆسەر قەنەفەکە، بۆلای من--
10:17
and she rolls over on her back
and exposes her belly,
and exposes her belly,
175
605089
4177
ئەچێتە سەر پشتی و سکی دەر ئەخات،
10:21
she has had the thought,
"I would like my belly rubbed.
"I would like my belly rubbed.
176
609290
2868
بیری کردۆتەوە و وتوێتی، "حەز ئەکەم
سکم بخورێنرێت.
سکم بخورێنرێت.
10:26
I know that I can go over to Carl,
177
614565
2536
ئەزانم کە ئەتوانم بچم بۆلای کارڵ،
10:29
he will understand what I'm asking.
178
617125
2313
ئەو تێئەگات داوای چی ئەکەم.
10:32
I know I can trust him
because we're family.
because we're family.
179
620084
2496
ئەزانم ئەتوانم متمانەی پێبکەم
چونکە ئێمە خێزانێکین.
چونکە ئێمە خێزانێکین.
10:35
He'll get the job done,
and it will feel good."
and it will feel good."
180
623406
2715
ئیشەکەم بۆ ئەکات و
منیش دڵخۆش ئەبم."
منیش دڵخۆش ئەبم."
10:38
(Laughter)
181
626145
1886
(پێکەنین)
10:40
She has thought and she has felt,
182
628055
3329
بیری کردۆتەوە و هەستیکردووە، و
10:43
and it's really not
more complicated than that.
more complicated than that.
183
631408
2664
هەر بەڕاستی لەوە ئاڵۆزتر نییە.
10:46
But we see other animals
and we say, "Oh look, killer whales,
and we say, "Oh look, killer whales,
184
634096
4613
بەڵام گیاندارەکانی تر دەبینین و
دەڵێین، "ئاه سەیرکە، نەهەنگە کوشندەکان،
دەڵێین، "ئاه سەیرکە، نەهەنگە کوشندەکان،
10:50
wolves, elephants:
185
638733
2410
گورگەگان، فیلەکان:
10:53
that's not how they see it."
186
641167
1611
ئەوان واهی نایبینن."
10:55
That tall-finned male is L41.
187
643714
4294
ئەمە نێرینەی ژمارە ئێڵ ٤١ە.
11:00
He's 38 years old.
188
648032
2047
تەمەنی ٣٨ ساڵە.
11:02
The female right on his left side is L22.
189
650103
3472
مێینەکەی لای ڕاستییەوە ئێڵ ٢٢ە.
11:05
She's 44.
190
653899
1552
تەمەنی ٤٤ ساڵە.
11:07
They've known each other for decades.
191
655475
2635
ماوەی چەندین ساڵە یەکتر ئەناسن.
11:10
They know exactly who they are.
192
658650
1972
زۆر باش دەزانن کە کێن.
11:12
They know who their friends are.
193
660646
1551
زۆر باش دەزانن هاوڕێکانیان کێن.
11:14
They know who their rivals are.
194
662221
1698
دەزانن ڕکابەرەکانیان کێن.
11:15
Their life follows the arc of a career.
195
663943
2113
ژیانیان بەدرێژایی هێڵێکی کۆچکردنە.
11:18
They know where they are all the time.
196
666802
2234
بەردەوام دەزانن لەکوێدان.
11:22
This is an elephant named Philo.
197
670863
2375
ئەمە فیلێکە ناوی فایلۆیە.
11:25
He was a young male.
198
673667
1828
نێرینەیەکی گەنج بوو.
11:27
This is him four days later.
199
675519
1818
ئەمە ئەوە دوای چوار ڕۆژ.
11:30
Humans not only can feel grief,
we create an awful lot of it.
we create an awful lot of it.
200
678999
5330
مرۆڤەکان نەک هەر هەست بەناخۆشی دەکەن،
دەشتوانن زۆری لێ دروست بکەن.
دەشتوانن زۆری لێ دروست بکەن.
11:38
We want to carve their teeth.
201
686648
2314
ئەمانەوێ دانیان دەر بکەین.
11:42
Why can't we wait for them to die?
202
690153
3304
بۆچی ناتوانین چاوەڕێ بکەین تا دەمرن؟
11:47
Elephants once ranged from the shores
of the Mediterranean Sea
of the Mediterranean Sea
203
695998
3468
فیلەکان پێشتر درێژەیان دەکێشا لە
کەنارئاوەکانی دەریای ناوەڕاست
کەنارئاوەکانی دەریای ناوەڕاست
11:51
all the way down to the Cape of Good Hope.
204
699490
2075
بۆ باشوور هەتا لوتکەی گود هۆپ.
11:53
In 1980, there were vast
strongholds of elephant range
strongholds of elephant range
205
701589
3386
ساڵی ١٩٨٠، زنجیرەیەکی زۆری فیل هەبوو
11:56
in Central and Eastern Africa.
206
704999
2188
لە ناوەڕاست و خۆرهەڵاتی ئەفریقا.
11:59
And now their range is shattered
into little shards.
into little shards.
207
707211
4337
ئێستاش ئەم زنجیرەیە پەرتاوەزەبووە
بۆ چەند پارچەیەکی بچووک.
بۆ چەند پارچەیەکی بچووک.
12:03
This is the geography of an animal
that we are driving to extinction,
that we are driving to extinction,
208
711572
4679
ئەمە جوگرافیای ئاژەڵێکە کە
بەرەو لەناوچوونی دەبەین،
بەرەو لەناوچوونی دەبەین،
12:08
a fellow being, the most
magnificent creature on land.
magnificent creature on land.
209
716275
3849
بوونەوەرێک، یەکێک لە
سەرسوڕهێنەرترینەکانی سەر زەوی.
سەرسوڕهێنەرترینەکانی سەر زەوی.
12:13
Of course, we take much better care
of our wildlife in the United States.
of our wildlife in the United States.
210
721288
4028
بێگومان، زۆر باشتر ئاگامان لە ژیانی
سرووشتییە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.
سرووشتییە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.
12:17
In Yellowstone National Park,
we killed every single wolf.
we killed every single wolf.
211
725681
4235
لە پارکی نەتەوەیی یەلۆستۆن، هەموو
گورگەکانمان کوشت.
گورگەکانمان کوشت.
12:21
We killed every single wolf
south of the Canadian border, actually.
south of the Canadian border, actually.
212
729940
3449
ڕاستییەکەی، هەموو گورگەکانمان کوشت
لە باشوری سنوری کەنەدا.
لە باشوری سنوری کەنەدا.
12:25
But in the park, park rangers
did that in the 1920s,
did that in the 1920s,
213
733413
4393
بەڵام لە پارکەکەیا، چاودێرانی پارکەکە
ئەوەیان لە ١٩٢٠ەکاندا کرد، و
ئەوەیان لە ١٩٢٠ەکاندا کرد، و
12:29
and then 60 years later
they had to bring them back,
they had to bring them back,
214
737830
2591
ئینجا ٦٠ ساڵ دواتر ئەبوو بیانهێننەوە،
12:32
because the elk numbers
had gotten out of control.
had gotten out of control.
215
740445
2907
چونکە ژمارەی کەڵەکێوییەکان
خەریکبوو لەدەست دەردەچوو.
خەریکبوو لەدەست دەردەچوو.
12:36
And then people came.
216
744511
1274
ئینجا مرۆڤەکان هاتن.
12:37
People came by the thousands
to see the wolves,
to see the wolves,
217
745809
3724
مرۆڤەکان بە هەزارەها دەهاتن
بۆ بینینی گورگەکان،
بۆ بینینی گورگەکان،
12:41
the most accessibly
visible wolves in the world.
visible wolves in the world.
218
749557
3495
دیارترین و بەرچاوترین
گورگەکانی جیهان. و
گورگەکانی جیهان. و
12:45
And I went there and I watched
this incredible family of wolves.
this incredible family of wolves.
219
753512
3252
منیش چووم و سەیری ئەم خێزانە
گورگە سەرسوڕهێنەرەم کرد.
گورگە سەرسوڕهێنەرەم کرد.
12:48
A pack is a family.
220
756788
1453
دەستەیەکی یەک خێزانی.
12:50
It has some breeding adults
and the young of several generations.
and the young of several generations.
221
758265
3575
چەند گەورەیەکی بێچویان دەبوو و
لەگەڵ چەند نەوەیەکی گەنج. و
لەگەڵ چەند نەوەیەکی گەنج. و
12:55
And I watched the most famous, most stable
pack in Yellowstone National Park.
pack in Yellowstone National Park.
222
763158
4616
بەناوبانگترین و سەقامگیرترین دەستەم
بینی لە پارکی نەتەوەیی یەلۆستۆن.
بینی لە پارکی نەتەوەیی یەلۆستۆن.
13:00
And then, when they wandered
just outside the border,
just outside the border,
223
768370
3130
ئینجا، کە یەکتۆز لە
سنورەکانیان چونە دەرەوە
سنورەکانیان چونە دەرەوە
13:03
two of their adults were killed,
224
771524
2681
دوان لە گەورەکانیان کوژران،
13:06
including the mother,
225
774229
2253
بە دایکەکەشەوە،
13:08
which we sometimes call the alpha female.
226
776506
2178
کە زۆرجار پێی دەڵێین مێینەی ئەلفا.
13:11
The rest of the family immediately
descended into sibling rivalry.
descended into sibling rivalry.
227
779502
4243
بەشەکەی تری خێزانەکە یەکسەر
بوو بە ڕکابەری خوشک و براکان.
بوو بە ڕکابەری خوشک و براکان.
13:16
Sisters kicked out other sisters.
228
784871
2241
خوشکەکان خوشکەکانیان دەر ئەکرد.
13:19
That one on the left tried for days
to rejoin her family.
to rejoin her family.
229
787565
3481
ئەوەیان چەندین ڕۆژ هەوڵیدا
بچێتەوە ناو خێزانەکە.
بچێتەوە ناو خێزانەکە.
13:23
They wouldn't let her
because they were jealous of her.
because they were jealous of her.
230
791070
2692
ڕێگەیان پێنەدەدا چونکە
ئیرەییان پێدەبرد.
ئیرەییان پێدەبرد.
13:25
She was getting too much attention
from two new males,
from two new males,
231
793786
2813
سەرنجێکی زۆری دوو نێرینەی
ڕاکێشابوو بۆلای خۆی و
ڕاکێشابوو بۆلای خۆی و
13:28
and she was the precocious one.
232
796623
2018
پێش کاتی خۆشی پێگەشتبوو.
13:30
That was too much for them.
233
798665
1653
ئەوە زۆربوو بەلایانەوە.
13:32
She wound up wandering
outside the park and getting shot.
outside the park and getting shot.
234
800342
2725
دەرئەنجام کەوتە دەرەوەی پارکەکە و
تەقەی لێکرا و کوژرا.
تەقەی لێکرا و کوژرا.
13:36
The alpha male wound up
being ejected from his own family.
being ejected from his own family.
235
804463
3409
نێرینە ئەلفاکەش دەرئەنجام لە
خێزانەکەی خۆی دەرکرا.
خێزانەکەی خۆی دەرکرا.
13:40
As winter was coming in,
236
808436
2003
لەگەڵ هاتنی زستاندا،
13:42
he lost his territory,
his hunting support,
his hunting support,
237
810463
3750
ناوچەکەی خۆی لەدەستدا،
پشتیوانی ڕاوکردنی لەدەستدا،
پشتیوانی ڕاوکردنی لەدەستدا،
13:46
the members of his family and his mate.
238
814237
2471
ئەندامەکانی خێزانەکەی و هاوسەرەکەی
لەدەستدا.
لەدەستدا.
13:50
We cause so much pain to them.
239
818883
3624
ئازارێکی زۆریان تووش دەکەین.
13:55
The mystery is, why don't
they hurt us more than they do?
they hurt us more than they do?
240
823665
4960
ئەوەی نایزانین، بۆچی ئەوان
وەک ئێمە ئازارمان پێناگەیەنن؟
وەک ئێمە ئازارمان پێناگەیەنن؟
14:01
This whale had just finished eating
part of a grey whale
part of a grey whale
241
829855
3198
ئەم نەهەنگە تازە تەواوبووە
لە خواردنی نەهەنگێکی ڕەساسی
لە خواردنی نەهەنگێکی ڕەساسی
14:05
with his companions
who had killed that whale.
who had killed that whale.
242
833077
2579
لەگەڵ هاوەڵەکانیا کە ئەو
نەهەنگەیان کوشتووە.
نەهەنگەیان کوشتووە.
14:07
Those people in the boat
had nothing at all to fear.
had nothing at all to fear.
243
835680
3084
ئەو خەڵکانەی سەر بەلەمەکە
هیچیان نەبووە لێی بترسن.
هیچیان نەبووە لێی بترسن.
14:11
This whale is T20.
244
839999
1989
ئەمە نەهەنگی ژمارە تی ٢٠ە.
14:14
He had just finished tearing a seal
into three pieces with two companions.
into three pieces with two companions.
245
842488
4251
تازە تەواوبووە لە پارچە پارچەکردنی
سەگێکی ئاوی لەگەڵ دوو هاوەڵیدا.
سەگێکی ئاوی لەگەڵ دوو هاوەڵیدا.
کێشی سەگە ئاوییەکە هێندەی کێشی
ئەو خەڵکانەی سەر بەلەمەکە بووە.
ئەو خەڵکانەی سەر بەلەمەکە بووە.
14:19
The seal weighed about as much
as the people in the boat.
as the people in the boat.
246
847168
2692
14:21
They had nothing to fear.
247
849884
1503
هیچیان نەبووە لێی بترسن.
14:24
They eat seals.
248
852189
1422
سەگە ئاوییەکان ئەخۆن.
14:26
Why don't they eat us?
249
854699
1686
بۆچی ئێمە ناخۆن؟
14:30
Why can we trust them around our toddlers?
250
858823
3760
بۆچی متمانەیان پێئەکەین
مناڵەکانمان نزیک بکەینەوە لێیان؟
مناڵەکانمان نزیک بکەینەوە لێیان؟
14:36
Why is it that killer whales have returned
to researchers lost in thick fog
to researchers lost in thick fog
251
864488
5902
بۆچی ئەو نەهەنگە بکوژانە گەڕانەوە
بۆلای توێژەرەوەکانی لە تەمەکەیا ونبوون و
بۆلای توێژەرەوەکانی لە تەمەکەیا ونبوون و
14:42
and led them miles until the fog parted
252
870414
3330
بۆ چەندین میل ڕێبەری کردن تا
نەمانی تەمەکە و
نەمانی تەمەکە و
14:45
and the researchers' home
was right there on the shoreline?
was right there on the shoreline?
253
873768
3165
ئەو شوێنەی ماڵی توێژەرەوەکانی
لێوە دیاربوو لە کەنار ئاوەکە؟
لێوە دیاربوو لە کەنار ئاوەکە؟
14:48
And that's happened more than one time.
254
876957
2016
ئەوەش زیاتر لە جارێک ڕوویداوە.
14:53
In the Bahamas, there's a woman
named Denise Herzing,
named Denise Herzing,
255
881171
2575
لە باهاماس، ژنێک هەیە
ناوی دێنیس هێرزینگە، و
ناوی دێنیس هێرزینگە، و
14:55
and she studies spotted dolphins
and they know her.
and they know her.
256
883770
3324
توێژینەوە لەسەر دۆلفینی خاڵدار دەکات و
ئەوانیش ئەم دەناسن.
ئەوانیش ئەم دەناسن.
14:59
She knows them very well.
She knows who they all are.
She knows who they all are.
257
887118
2598
زۆر باش دۆلفینەکان دەناسێت.
یەک بەیەکیان دەناسێت.
یەک بەیەکیان دەناسێت.
15:01
They know her.
They recognize the research boat.
They recognize the research boat.
258
889740
2262
ئەوانیش دەیناسن.
بەلەمی گەڕانەکە دەناسنەوە.
بەلەمی گەڕانەکە دەناسنەوە.
15:04
When she shows up,
it's a big happy reunion.
it's a big happy reunion.
259
892026
2230
کە دەر ئەکەوێت، بەیەک شادبوونەوەیەکی
خۆشە بۆیان.
خۆشە بۆیان.
15:06
Except, one time showed up and they
didn't want to come near the boat,
didn't want to come near the boat,
260
894280
3315
جگە لەوەی، جارێکیان کە دەرکەوت
نەیان ئەویست لە بەلەمەکە نزیک بنەوە، و
نەیان ئەویست لە بەلەمەکە نزیک بنەوە، و
15:09
and that was really strange.
261
897619
2074
ئەوەش زۆر سەیر بوو.
15:11
And they couldn't figure out
what was going on
what was going on
262
899717
2164
نەشیاندەزانی چی ڕووی یاوە
15:13
until somebody came out on deck
263
901905
1500
تا ئەوکاتەی کەسێک هاتە دەرەوە و
15:15
and announced that one
of the people onboard had died
of the people onboard had died
264
903429
2635
ڕایگەیاند یەکێ: لەوانەی
لەگەڵمان بووە لەسەر بەلەمەکە مردووە
لەگەڵمان بووە لەسەر بەلەمەکە مردووە
15:18
during a nap in his bunk.
265
906088
1771
لەکاتی خەوتنیدا.
15:20
How could dolphins know
that one of the human hearts
that one of the human hearts
266
908740
3926
چۆن دۆلفینەکان زانیویانە کە
دڵی یەکێک لە مرۆڤەکان
دڵی یەکێک لە مرۆڤەکان
15:24
had just stopped?
267
912690
1469
وەستاوە لە لێیان؟
15:26
Why would they care?
268
914818
2290
بۆچی گرنگە بەلایانەوە؟
15:29
And why would it spook them?
269
917132
2193
بۆچی ئەوە دەیانخاتە ئاگادارییەوە؟
15:33
These mysterious things just hint at
all of the things that are going on
all of the things that are going on
270
921111
5299
ئەم شتە نادیارانە ئاماژەن بۆ
هەموو ئەو شتانەی ڕووئەیەن
هەموو ئەو شتانەی ڕووئەیەن
15:38
in the minds that are with us on Earth
271
926434
2742
لە مێشکی ئەو بوونەوەرانەی
لەگەڵمانن لەسەر زەوی
لەگەڵمانن لەسەر زەوی
15:41
that we almost never think about at all.
272
929200
4231
کە زۆر بەدەگمەن بیری لێدەکەینەوە.
15:46
At an aquarium in South Africa
273
934258
2172
لە حەوزێکی ماسی ئەفریقای باشوور
15:48
was a little baby bottle-nosed
dolphin named Dolly.
dolphin named Dolly.
274
936454
3224
بێچووە دۆلفینێک هەبوو
بەناوی دۆڵی.
بەناوی دۆڵی.
15:52
She was nursing, and one day
a keeper took a cigarette break
a keeper took a cigarette break
275
940178
6144
خەریکی شیرخواردن بوو، و ڕۆژێک
چاودێرێک پشوێکی وەرگرت و
چاودێرێک پشوێکی وەرگرت و
15:58
and he was looking into the window
into their pool, smoking.
into their pool, smoking.
276
946346
4107
جگەرەی دەکێشا لەبەردەم پەنجەرەی
حەوزەکەدا.
حەوزەکەدا.
16:02
Dolly came over and looked at him,
277
950477
2374
دۆڵی هات بۆلای و سەیرێکی کرد،
16:04
went back to her mother,
nursed for a minute or two,
nursed for a minute or two,
278
952875
3878
چووەوە لای دایکی، کەمێکی تر شیری خوارد،
16:08
came back to the window
279
956777
1803
هاتەوە لای پەنجەرەکە و
16:10
and released a cloud of milk
that enveloped her head like smoke.
that enveloped her head like smoke.
280
958604
5665
شیرێکی زۆری دەردا کە وەک
دووکەڵ سەری داپۆشی.
دووکەڵ سەری داپۆشی.
16:16
Somehow, this baby bottle-nosed dolphin
281
964293
3106
بەجۆرێک، ئەو بێچووە دۆلفینە
16:19
got the idea of using milk
to represent smoke.
to represent smoke.
282
967423
4289
بیرۆکەی ئەوەی بۆهاتووە شیر بەکاربێنێت
بۆ نیشاندانی دووکەڵ.
بۆ نیشاندانی دووکەڵ.
16:24
When human beings use one thing
to represent another,
to represent another,
283
972211
3348
کاتێک مرۆڤەکان شتێک
بەکاردەهێنن بۆ نیشاندانی شتێکی تر،
بەکاردەهێنن بۆ نیشاندانی شتێکی تر،
16:27
we call that art.
284
975583
2025
بەوە دەڵێین هونەر.
16:29
(Laughter)
285
977632
2023
(پێکەنین)
16:31
The things that make us human
286
979679
1531
ئەو شتانەی دەمانکات بە مرۆڤ
16:33
are not the things
that we think make us human.
that we think make us human.
287
981234
3080
ئەو شتانە نین کە
پێمانوایە دەمانکات بە مرۆڤ.
پێمانوایە دەمانکات بە مرۆڤ.
16:36
What makes us human is that,
288
984781
2324
ئەوەی دەمانکات بە مرۆڤ ئەوەیە،
16:39
of all these things that our minds
and their minds have,
and their minds have,
289
987129
3136
لە هەموو ئەو شتانەیا
کە مێشکی ئێمە و مێشکی ئەوانیش هەیەتی،
کە مێشکی ئێمە و مێشکی ئەوانیش هەیەتی،
16:42
we are the most extreme.
290
990289
2240
ئێمە لەڕادەبەدەرترینەکەین.
16:46
We are the most compassionate,
291
994347
2289
ئێمە بەبەزەییترینین،
16:48
most violent, most creative
292
996660
3017
توند و تیژترینین، داهێنەرترینین و
16:51
and most destructive animal
that has ever been on this planet,
that has ever been on this planet,
293
999701
4660
تێکدەرترین بوونەوەرین
کە تا ئێستا لەسەر ئەم هەسارەیە بووبێت، و
کە تا ئێستا لەسەر ئەم هەسارەیە بووبێت، و
16:56
and we are all of those things
all jumbled up together.
all jumbled up together.
294
1004385
3724
کۆکراوەیەکی هەموو ئەو
شتانەین پێکەوە.
شتانەین پێکەوە.
17:01
But love is not the thing
that makes us human.
that makes us human.
295
1009341
4238
بەڵام خۆشەویستی ئەو شتە نییە
کە ئێمە ئەکات بە مرۆڤ.
کە ئێمە ئەکات بە مرۆڤ.
17:06
It's not special to us.
296
1014242
2352
شتێکی تایبەت نییە بۆمان.
17:09
We are not the only ones
who care about our mates.
who care about our mates.
297
1017674
3971
ئێمە تەنیا بوونەوەر نین
گرنگی بە هاوسەرەکانمان بەین.
گرنگی بە هاوسەرەکانمان بەین.
17:13
We are not the only ones
who care about our children.
who care about our children.
298
1021669
3338
ئێمە تەنیا بوونەوەر نین
گرنگی بە بێچووەکانمان بەین.
گرنگی بە بێچووەکانمان بەین.
17:18
Albatrosses frequently fly six,
sometimes ten thousand miles
sometimes ten thousand miles
299
1026904
4970
باڵندەی ئەلباترۆس زۆرجار، شەش
و دە هەزار میل دەفڕێت
و دە هەزار میل دەفڕێت
17:23
over several weeks to deliver
one meal, one big meal,
one meal, one big meal,
300
1031898
4487
بە درێژایی چەندین هەفتە
بۆ گەیاندنی ژەمێک، ژەمێکی گەورە
بۆ گەیاندنی ژەمێک، ژەمێکی گەورە
17:28
to their chick who is waiting for them.
301
1036409
1976
بە بێچووەکانی کە چاوەڕێی ئەکەن.
17:30
They nest on the most remote islands
in the oceans of the world,
in the oceans of the world,
302
1038835
4398
هێلانەکەیان لە دوورەدەستترین دوورگەکانی
زەریاکانی زەوییە، و
زەریاکانی زەوییە، و
17:35
and this is what it looks like.
303
1043257
2373
لەمە دەچێت.
17:39
Passing life from one generation
to the next is the chain of being.
to the next is the chain of being.
304
1047370
4180
گەیاندنی ژیان لە نەوەیەکەوە
بۆ نەوەی دواتر زنجیرەی بوونەوەریە.
بۆ نەوەی دواتر زنجیرەی بوونەوەریە.
17:43
If that stops, it all goes away.
305
1051574
2976
ئەگەر ئەوە بوەستێت، هەموی دەڕوات.
17:46
If anything is sacred, that is,
and into that sacred relationship
and into that sacred relationship
306
1054975
4650
ئەگەر شتێک هەبێ پیرۆزبێت، ئەوەیە، و
بۆناو ئەو پەیوەندییە پیرۆزەش
بۆناو ئەو پەیوەندییە پیرۆزەش
17:51
comes our plastic trash.
307
1059649
2831
زبڵە پلاستیکیەکانمان یەت.
17:54
All of these birds
have plastic in them now.
have plastic in them now.
308
1062504
2687
هەمووئەم باڵندانە ئێستا
پلاستیک لە لەشیانایە.
پلاستیک لە لەشیانایە.
17:57
This is an albatross six months old,
ready to fledge --
ready to fledge --
309
1065990
4651
ئەمە ئەلباترۆسێکی شەش مانگە
ئامادەیە بۆ فڕین --
ئامادەیە بۆ فڕین --
18:02
died, packed with red cigarette lighters.
310
1070665
4001
مرد، سکی پڕە لە چەرخی سور.
18:06
This is not the relationship
we are supposed to have
we are supposed to have
311
1074690
3285
نابێت پەیوەندییەکەمان ئاواهی بێت
18:09
with the rest of the world.
312
1077999
1586
لەگەڵ بەشەکەی تری جیهان.
18:11
But we, who have named
ourselves after our brains,
ourselves after our brains,
313
1079609
3324
بەڵام ئێمە، کە خۆمان
لەدوای مێشکمانەوە ناوناوە،
لەدوای مێشکمانەوە ناوناوە،
18:16
never think about the consequences.
314
1084195
3386
قەت بیر لە دەرئەنجامەکان ناکەینەوە.
18:21
When we welcome new
human life into the world,
human life into the world,
315
1089041
3120
کاتێک پێشوازی لە مرۆڤێکی نوێ
ئەکەین بۆ ئەم ژیانە،
ئەکەین بۆ ئەم ژیانە،
18:24
we welcome our babies
into the company of other creatures.
into the company of other creatures.
316
1092185
4503
بە یاوەری بوونەوەرەکانی تر
پێشوازی لە مناڵەکانمان ئەکەین.
پێشوازی لە مناڵەکانمان ئەکەین.
18:28
We paint animals on the walls.
317
1096712
2093
وێنەی گیاندارەکان ئەکێشین
لەسەر دیوارەکان.
لەسەر دیوارەکان.
18:30
We don't paint cell phones.
318
1098829
1828
وێنەی مۆبایل ناکێشین.
18:32
We don't paint work cubicles.
319
1100681
2143
وێنەی شوێنی کارکردن ناکێشین.
18:34
We paint animals to show them
that we are not alone.
that we are not alone.
320
1102848
3901
وێنەی ئاژەڵەکان ئەکێشین
بۆ ئەوەی نیشانی بەین کە بەتەنیا نین.
بۆ ئەوەی نیشانی بەین کە بەتەنیا نین.
18:39
We have company.
321
1107316
1743
بوونەوەری ترمان لەگەڵە. و
18:42
And every one of those animals
in every painting of Noah's ark,
in every painting of Noah's ark,
322
1110527
4740
هەر یەکێک لەو گیاندارانە
لە وێنەی کەشتییەکەی نوحدا،
لە وێنەی کەشتییەکەی نوحدا،
18:47
deemed worthy of salvation
is in mortal danger now,
is in mortal danger now,
323
1115291
4340
کە شایەنی ڕزگار بوون بووە
ئێستا لە مەترسیدایە، و
ئێستا لە مەترسیدایە، و
18:51
and their flood is us.
324
1119655
2253
زریانەکە لەدژی ئێمەیە.
18:55
So we started with a question:
325
1123704
2299
بۆیە بە پرسیارێک دەستمان پێکرد:
18:58
Do they love us?
326
1126027
1864
ئایا خۆشیان ئەوێین؟
19:01
We're going to ask another question.
327
1129999
2048
پرسیارێکی تر ئەکەین.
19:04
Are we capable of using what we have
328
1132999
3610
دەتوانین ئەوە بەکاربێنین کە هەمانە
19:09
to care enough to simply
let them continue?
let them continue?
329
1137918
4173
ئەوەنە گرنگیان پێبەین
بتوانن بەردەوام بن لە ژیان؟
بتوانن بەردەوام بن لە ژیان؟
19:16
Thank you very much.
330
1144725
1341
زۆر سوپاس بۆ هەمووتان.
19:18
(Applause)
331
1146090
5640
(چەپڵەلێدان)
ABOUT THE SPEAKER
Carl Safina - Ecologist, writerCarl Safina's writing explores the scientific, moral and social dimensions of our relationship with nature.
Why you should listen
Carl Safina explores how the ocean is changing and what those changes mean for wildlife and for people.
Safina is author of seven books, including Song for the Blue Ocean, which was a New York Times Notable Book of the Year, Eye of the Albatross, Voyage of the Turtle and The View From Lazy Point. Safina is founding president of The Safina Center at Stony Brook University, where he also co-chairs the University's Alan Alda Center for Communicating Science. A winner of the 2012 Orion Award and a MacArthur Prize, among others, his work has been featured in outlets such as The New York Times, National Geographic, CNN.com and The Huffington Post, and he hosts “Saving the Ocean” on PBS.
His latest book, Beyond Words: What Animals Think And Feel, explores the inner lives of animals.
Carl Safina | Speaker | TED.com