TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Терри Мур: 'X' неге белгісіздікті білдіреді?
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
"Х" символы неге белгісіздікті білдіреді? Терри Мур өзінің қысқа әрі нұсқа әңгімесінде, бұл сұраққа қызғылықты жауап береді.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Сіздерге қиын сұрақтың жауабын білемін.
00:20
The question is,
1
4212
1117
Ол сұрақ мынандай:
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
Не үшін Х әрпі
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
белгісіздікті бейнелейді?
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Математика пәнінен таныс бұл әріп қазір
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
мәдени өмірге дендеп енген.
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
Мәселен, Х марапат, Х файлдар
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
Х Жобасы, TEDx.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
Бұлар қайдан келген өзі?
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Шамамен алты жыл бұрын
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
араб тілін үйренемін деп шештім.
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
Бұл ең жоғары логикалы тіл ғой.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Арабша сөз не сөз тіркесін яки
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
сөйлем жазу
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
құдды крафт теңдеуі секілді.
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
Өйткені, жазбаның әр бөлімі нақты
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
әрі көп ақпаратты қамтиды.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
Мұның бір себебі сол,
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
ойлана келе, түйгенім –
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
Батыс ғылымы,математикасы мен инженериясын
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
парсы, араб, түркілер жасаған секілді.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Араб тіліндегі шағын жүйенің бірі
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
алгебра деп аталады.
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
"al-jebr" сөзі шамамен былай аударылады:
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
"жеке бөліктерді салыстыру жүйесі".
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
"al-jebr" ағылшынға алгебра болып енді.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Бұл көп мысалдың бірі ғана.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
Мұндай математикалық нақты араб мәтіні
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
ақырында Еуропаға жол тартты.
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
Мәселен, Испанияға
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
11-12 ғасырларда жетті.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
Және бұл даналықтың
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
Еуропа тілдеріндегі
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
аудармасының мәніне
01:42
into a European language.
35
87089
1649
көпшілігі қатты қызықты.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Алайда, кедергілер де кездесті.
01:46
One problem
37
90756
1717
Бір мәселе,
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
араб тіліндегі кейбір дыбыстарды
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
еуропалық дыбыс мәнеріндегілер
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
арнайы жаттығуларсыз айта алмайды.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Бұл сөзіме сеніңіз.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Одан өзге, бұл дыбыстардың
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
сипаты мен мағынасы
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
Еуропа тілдерінде кездеспейді.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
Ондай "кінәлілердің" бірі, мәселен,
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
"Шин" әрпі.
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
Біз бұл әріпті "ш" деп дыбыстаймыз.
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
Бұл және бірінші әріпте кездессе,
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
мәселен, "шалан" сөзі,
02:18
which means "something"
50
122156
1794
ол "әлдене" деген мағынаны береді.
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
бұл ағылшынша "something" сөзі сияқты,
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
нақты анық емес, әлдебір затты сипаттайды.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
Бүгінгі араб тілінде
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
біз мұндай сөздерді
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
"әл" артиклі арқылы анықтай аламыз.
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
яғни, әл-Шалан сөзі
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
"белгісіз зат" деп тәржімеленеді.
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
Бұл сөз көне математикада , 10 ғасырда,
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
шешімдерді дәлелдеуде қолданылды.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
Ортағасырлық Испан ғалымдары бұл сөзді
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
қалай аударамыз деп басын қатырады.
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
Шин әрпі мен Шалан сөзі
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
Испандарда кездеспейді.
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
себебі испандарда "Ш" әрпі де,
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
"Ш" дыбысы да жоқ.
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Сонымен барлығы
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
ереже ойлап тауып,
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
өздерінің тіліндегі Ч әрпі мен Ч дыбысын
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
классикалық грек тілінен
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
"Кай" әрпі түрінде енгізген.
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Кейін бұл сөз жалпы Еуропа тіліне,
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
яғни, латыншаға аударылған кезде,
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
айта кетерлігі,
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
олар гректердің "Кай" әрпін алмастырып
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
Латынша Х әрпін алады.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
Осылайша,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
бұл сөз латын тіліндегі
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
математика кітабының негізін қалыптастырып
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
келе жатқанына 600 жыл болды.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
Бірақ қазір біз бұның жауабын білеміз.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
Х әрпі неге белгісіздікті білдіреді?
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
Х-тің белгісіз болатыны –
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
испандықтардың "ш" деп айта
алмайтындығында.
алмайтындығында.
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Күлкі)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
Сол үшін бұл жайлы айтуды құп көрдім!
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Қол соғу)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com