TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Terry Moore: Dlaczego 'x' jest niewiadomą?
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
Dlaczego 'x' jest symbolem niewiadomej? W swojej krótkiej i zabawnej prezentacji Terry Moore dzieli się z nami zaskakującą odpowiedzią.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Mam odpowiedź na pytanie, które wszyscy sobie zadawaliśmy.
00:20
The question is,
1
4212
1117
Pytanie brzmi:
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
Dlaczego litera X
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
reperezentuje niewiadomą?
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Wiem, że uczyliśmy się tego na matematyce,
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
ale teraz spotykamy się z tym wszędzie w kulturze:
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
Nagroda X, Archiwum X,
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
Projekt X, TEDx.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
Skąd się to wzięło?
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Jakieś sześć lat temu
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
postanowiłem nauczyć się arabskiego,
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
który okazał się bardzo logicznym językiem.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Napisać słowo czy frazę
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
albo zdanie po arabsku
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
to tak jak stworzyć równanie,
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
bo każda część jest niezwykle precyzyjna
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
i zawiera mnóstwo informacji.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
To jeden z powodów,
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
dla których większość z tego,
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
co uważamy naukę, matematykę i inżynierię Zachodu,
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
tak naprawdę opracowali w pierwszych wiekach naszej ery
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
Persowie, Arabowie i Turkowie.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Do tego zalicza się mały system
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
po arabsku nazywany al-jebra.
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
Al-jebr oznacza mniej więcej
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
"system pogodzenia niewspółmiernych części."
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
Al-jebr ostatecznie w angielskim przybrał formę algebra.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Jeden przykład spośród wielu.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
Arabskie teksty zawierające mądrości matematyczne
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
dotarły do Europy,
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
dokładniej, do Hiszpanii,
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
w XI i XII wieku.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
Kiedy się pojawiły
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
wzbudziły olbrzymie zainteresowanie
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
w przetłumaczeniu tej wiedzy
01:42
into a European language.
35
87089
1649
na język europejski.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Ale były z tym problemy.
01:46
One problem
37
90756
1717
Na przykład taki,
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
że niektórych arabskich dźwięków
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
Europejczycy zwyczajnie nie są w stanie wymówić
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
bez intensywnego treningu.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Uwierzcie mi na słowo.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Ponadto, tych dźwięków
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
za bardzo nie da się przedstawić
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
za pomocą dostępnych znaków europejskich.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
Tutaj mamy jednego z winowajców.
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
To jest litera Sheen,
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
wymawia się ją podobnie do polskiego "sz".
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
Jest to także pierwsza litera
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
słowa shalan,
02:18
which means "something"
50
122156
1794
które oznacza "coś",
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
tak samo jak angielskie słowo "coś":
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
niezdefiniowana, nieznana rzecz.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
W arabskim
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
możemy stworzyć z tego formę określoną
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
dodając przedimek określony "al".
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
Więc to jest al-shalan,
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
konkretna nieznana rzecz.
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
To słowo pojawia się we wczesnej matematyce,
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
na przykład w tym dowodzie z dziesiątego wieku.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
Średniowieczni hiszpańscy uczeni,
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
którzy mieli za zadanie przetłumaczyć ten materiał,
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
nie mogli oddać litery Sheen i słowa shalan
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
na hiszpański
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
ponieważ w hiszpańskim sz nie występuje.
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
ponieważ w hiszpańskim sz nie występuje.
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Ustalili zatem regułę,
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
Ustalili zatem regułę,
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
wg której zapożyczyli dźwięk "kh",
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
z klasycznej greki
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
w postaci litery Chi.
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Później, gdy ten materiał został przetłumaczony
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
na powszechny europejski język
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
czyli łacinę,
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
grecka litera Chi została zamieniona
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
na łacińskie X.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
Potem,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
gdy materiał dostępny był po łacinie,
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
stał się podstawą dla podręczników matematyki
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
na następne 600 lat.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
Teraz więc mamy odpowiedź na nasze pytanie.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
Dlaczego X jest niewiadomą?
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
X jest niewiadomą
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
ponieważ nie da się powiedzieć "sz" po hiszpańsku.
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Śmiech)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
A ja pomyślałem, że warto się tym podzielić.
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com