TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
تێری مور: بۆچی 'ئێکس' نیشانەی نەزانراوە؟
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
بۆچی 'ئێکس' نیشانەی نەزانراوە؟ لەم وتە کورت و سەرنجڕاکێشەدا، تێری مور وەڵامێکی سەرسوڕهێنەر دەخاتە رو.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
وەڵامی ئەو پرسیارەم لە لایە
کە هەمومان کردومانە.
کە هەمومان کردومانە.
00:20
The question is,
1
4212
1117
پرسیارەکە ئەوەیە،
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
بۆچی پیتی ئێکس
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
کراوە بە نیشانەی نەزانراو؟
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
دەزانم کە ئەمە لە وانەی
بیرکارییدا فێری بوین،
بیرکارییدا فێری بوین،
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
بەڵام ئەمە ئێستا
لە هەمو شوێنێکی کلتورەکەدا يە --
لە هەمو شوێنێکی کلتورەکەدا يە --
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
خەڵاتی ئێکس، دۆسیەكانى ئێکس،
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
پرۆژەی ئێکس، تێد ئێکس.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
ئەمە لە چییەوە هاتووە؟
00:38
About six years ago
9
23048
1218
نزیکەی شەش ساڵ لەمەوبەر
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
بڕیارم دا خۆم فێری زمانی عەرەبی بکەم،
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
کە دەرکەوت زمانێکی زۆر لۆجیکی بێت.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
بۆ نوسینی وشەیەک یان دەستەواژەیەک
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
یان رستەیەک بە زمانی عەرەبی
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
وەک نوسینی هاوکێشەیەک وایە،
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
چونکە هەر یەک لە بەشەکانی زۆر وردن
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
و بڕێکی زۆر لە زانیاری هەڵدەگرن.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
ئەمە یەکێکە لە هۆکارەکان
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
زۆربەی ئەو شتانەی
کە بیریان لێ دەکەینەوە
کە بیریان لێ دەکەینەوە
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
وەک زانستی رۆژئاوایی و بیرکاری و ئەندازیاری
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
لە راستیدا لە سەدە یەکەمینەکانی سەردەمی هاوبەش
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
لە لایەن فارس و عەرەب و توركەوە کاریان لەسەر کراوە.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
یەکێک لەوانەش سیستمە عەرەبییەکەیە
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
(کە پێی دەڵێن جەبر (الجبر.
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
جەبر بە شێوەیەکی گشتی مانای ئەوەیە
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
"سیستەمى پێکەوە بەستنەوەی
بەشە لەیەک جیاکان."
بەشە لەیەک جیاکان."
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
جەبر کە دێتە ناو زمانی ئینگلیزی دەبێت بە ئەلجێبرا.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
ئەمە نمونەیەکە لە خەروارێک.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
دەقە عەرەبییەکان ئەم ژیرییە بیرکارییەیان تێدایە
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
کە دواجار رێگەی خۆی بۆ ناو ئەوروپا کردۆتەوە -
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
با بڵێین بۆ ئیسپانیا -
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
لە سەدەی (١١) و (١٢) ەم دا.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
و کاتێ گەیشتن
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
ئارەزویەکی زەبەلاح هەبو
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
بۆ وەرگێڕانی ئەم ژیرییە
01:42
into a European language.
35
87089
1649
بۆ سەر زمانێكى ئەوروپی.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
بەڵام لەوێ چەند کێشەیەک هەبون.
01:46
One problem
37
90756
1717
یەکێک لە کێشەکان
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
ئەويە کە چەند دەنگێک هەن
لە زمانی عەرەبیدا
لە زمانی عەرەبیدا
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
کە لە سندوقی دەنگی ئەوروپیدا بونی نیە
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
ئەگەر راهێنانێکی زۆری لەسەر نەکرێت.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
لەمەیاندا بڕوام پێ بکەن.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
هەروەها، ئەم هەمو دەنگانە
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
نانوسرێن
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
بەو پیتانەی کە لە زمانە ئەوروپییەکاندا هەن.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
ئەمە یەکێکە لە تاوانبارەکان.
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
ئەمە پیتی شینە.
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
دەنگی (ش) دروست دەکات کە ئێمە بەم جۆرە دەینوێنین
"sh"
"sh"
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
هەروەها ئەمە یەکەم پیتی
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
وشەی شەعلانە
"شيء"
"شيء"
02:18
which means "something"
50
122156
1794
کە واتە "شتێک"
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
وەک وشە "شتێک"ی ئینگلیزی وایە --
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
واتە شتێکی دیارینەکراو، نەزانراو.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
ئێستا لە زمانی عەرەبیدا،
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
ئێمە دەتوانین ئەم شتە بکەین بە شتێکی دیاریکراو
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
بە زیادکردنی ئامرازی ناساندن کە بریتییە لە
"ال"
"ال"
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
کەواتە ئەمە بو بە ئەلشەعلان
"الشيء"
"الشيء"
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
واتە شتە نەزانراوەکە.
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
ئەمەش ئەو وشەیەییە کە
لە هەمو بیرکارییەکدا دەردەكەوێت
لە هەمو بیرکارییەکدا دەردەكەوێت
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
بۆ نمونە لەم دەرهێنانی سەلماندنەی سەدەی دەیەم دا.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
کێشەی زاناکانی سەدەکانی ناوەڕاستی ئیسپانیا
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
کە ئەرکی وەرگێڕانی ئەم بابەتانەیان
لە ئەستۆدا بو
لە ئەستۆدا بو
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
ئەوە بو کە پیتی (ش) و وشەی
(شەعلان)
(شەعلان)
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
نەدەتوانرا بگۆڕێن بۆ سەر زمانی ئیسپانی
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
چونکە زمانی ئیسپانی ئەو (ش)ە نیە،
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
کە دەنگی (ش) دروست دەکات.
02:59
So by convention,
66
163746
1582
بۆیە بەپێی رێککەوتن،
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
یاسایەکیان دروست کرد کە تیایدا
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
دەنگی (ک) یان هێنا،
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
لە زمانی یۆنانی کۆنەوە
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
لە شێوەی پیتی (کای) دایاننا
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
دواتر کاتێ بابەتەکە وەردەگێڕدرا
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
بۆ زمانێكى باوى ئەوروپی،
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
کە با بڵێین لاتینی بو،
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
بە کورتییەکەی پیتی (ک) ی یۆنانییان لابرد
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
و پیتی (ئێکسی) لاتینییان لەجێی دانا.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
و کاتێ ئەمە رویدا،
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
کاتێ بابەتەکە بو بە لاتینی،
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
بو بە بنەمای پەرتوكە بیرکارییەکان
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
بۆ ماوەی نزیکەی ٦٠٠ ساڵ.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
بەڵام ئێمە ئێستا وەڵامی پرسیارەکەمان لە لایە.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
بۆچی ئەو (ئێکس)ە نیشانەی نەزانراوە؟
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
ئێکس نیشانەی نەزانراوە
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
"چونکە لە زمانی ئیسپانیدا ناتوانیت بڵێیت "ش.
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(پێکەنین)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
و من ئەمەم بە شایستەی باسکردن زانی.
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(چەپڵە)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com