TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Тэры Мур: Чаму "х" - невядомае?
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
Чаму "х" - гэта сімвал невядомага? Тэры Мур адказвае на гэта пытанне коратка і з гумарам, але адказ даволі неспадзяваны.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
Я ведаю адказ на пытанне, якое шмат каго хвалюе.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Пытанне такое:
00:20
The question is,
1
4212
1117
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
чаму літара Х
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
гэта нешта невядомае?
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Спачатку я вывучаў гэта на ўроках матэматыкі,
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
а цяпер я бачу гэта паўсюль у культуры -
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
Прыз X (The X prize), X-файлы (the X-Files),
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
Праект Х (Project X), TEDx.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
Адкуль гэта ўсё?
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Каля шасці гадоў таму
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
я вырашыў вывучыць арабскую,
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
якая аказалася звышлагічнай мовай.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Напісаць слова ці фразу,
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
альбо сказ на арабскай
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
гэта як пабудаваць раўнанне,
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
таму што кожная частка вельмі выразная
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
і нясе шмат інфармацыі.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
Гэта адна з прычын
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
чаму шмат з таго, што мы лічым
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
заходняй навукай, матэматыкай і інжынерыяй
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
было насамрэч вынайдзена ў першых пяці стагоддзях нашай эры
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
персамі, арабамі і туркамі.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Сярод вынаходніцтваў невялікая сістэма,
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
якую яны назвалі аль-джэбр.
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
Груба аль-джэбр перакладаецца як
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
"сістэма аб'яднання несумеверных частак."
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
Цяпер аль-джэбр вядома як алгебра.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Адзін прыклад з многіх.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
Арабскія тэксты, якія змяшчалі мудрасць матэматыкі
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
нарэшце трапілі ў Еўропу -
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
дакладней у Іспанію -
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
каля 11-12 стагоддзяў.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
І калі яны з'явіліся,
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
быў агромністы попыт
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
на пераклад гэтых тэкстаў
01:42
into a European language.
35
87089
1649
на еўрапейскія мовы.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Але былі і праблемы.
01:46
One problem
37
90756
1717
Адна з іх,
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
што некаторыя арабскія гукі
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
немагчыма было вымавіць еўрапейцамі
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
без шматлікіх гадоў практыкі.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Паверце мне.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Больш таго, тыя гукі
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
немагчыма было пазначыць
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
літарамі, што былі ў еўрапейскіх мовах.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
Вось адзін з такіх гукаў.
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
Гэта літара Шын,
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
і яна вымаўляецца як "ш"
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
Гэта першая літара
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
слова шалан,
02:18
which means "something"
50
122156
1794
якое азначае "штосьці"
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
як і ў нашай мове слова "штосьці" -
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
азначае невядомае, невызначанае.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
У арабскай
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
мы можам зрабіць яго больш пэўным,
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
дадаўшы азначаны артыкул "аль".
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
І атрымаем аль-шалан -
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
штосьці невядомае.
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
І гэтае слова распаўсюдзілася ў ранняй матэматыцы,
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
напрыклад, для вываду доказаў у 10-м стагоддзі.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
Была праблема ў іспанскіх вучоных сярэднявечча,
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
якія перакладалі гэтыя працы.
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
Літары шын і слова шалан
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
нельга было проста перанесці ў іспанскую,
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
таму што іспанская не мае літары ش,
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
якая гучыць як "ш".
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Параіўшыся,
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
яны стварылі правіла,
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
згодна якому яны пазычылі гук "ск"
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
з старажытнай грэчаскай мовы
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
ў форме літары "Кай".
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Пазней, калі гэтыя працы перакладаліся
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
на агульнаеўрапейскую мову,
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
якой тады была лацінская,
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
перакладчыкі змянілі грэчаскую літару χ (Кай)
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
на лацінскую Х.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
І пасля таго,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
як праца з'явілася на лацінскай мове,
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
гэта сфармавала падмурак для ўсіх кніг па матэматыцы
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
на працягу 600 гадоў.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
І цяпер мы ведаем адказ на нашае пытанне.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
Чаму Х гэта штосьці невядомае?
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
Х - невядомае,
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
таму што мы не можам сказаць "ш" у іспанскай.
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Смех)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
І гэтым я хацеў падзяліцца.
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Апладысменты)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com