TED2017
Robert Sapolsky: The biology of our best and worst selves
Robert Sapolsky: Con người tốt nhất và tệ nhất dưới góc nhìn Sinh học
Filmed:
Readability: 4.6
1,818,106 views
Tại sao con người rất nhiệt tình và tốt bụng, nhưng đồng thời cũng độc ác và thích bạo lực? Để hiểu lý do tại sao ta làm những việc ta làm, nhà thần kinh học Robert Sapolsky đã cung cấp một góc nhìn rất tổng quát - khảo sát hành vi trước khi nó xảy ra vài giây hoặc thậm chí hàng triệu năm. Trong bài nói thú vị này, ông chia sẻ nghiên cứu mới nhất của mình về những hành vi cao đẹp nhất và tệ hại nhất của loài người - dưới góc nhìn của Sinh học.
Robert Sapolsky - Neuroscientist, primatologist, writer
Robert Sapolsky is one of the leading neuroscientists in the world, studying stress in primates (including humans). Full bio
Robert Sapolsky is one of the leading neuroscientists in the world, studying stress in primates (including humans). Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
Chris Anderson: So Robert
spent the last few years
spent the last few years
0
760
2696
Chris Anderson: Robert đã dành
vài năm gần đây
vài năm gần đây
00:15
think about how weird human behavior is,
1
3480
2336
để nghiên cứu về sự kỳ lạ
của hành vi con người,
của hành vi con người,
00:17
and how inadequate most
of our language trying to explain it is.
of our language trying to explain it is.
2
5840
4216
và sự bất lực của ngôn ngữ ngày nay
trong việc giải thích chúng.
trong việc giải thích chúng.
00:22
And it's very exciting to hear him
explain some of the thinking behind it
explain some of the thinking behind it
3
10080
4376
Sẽ rất thú vị khi ta được nghe ông
công bố một phần những nghiên cứu đó
công bố một phần những nghiên cứu đó
00:26
in public for the first time.
4
14480
1656
lần đầu tiên trước công chúng.
00:28
Over to you now, Robert Sapolsky.
5
16160
2096
Xin được giới thiệu ngài Robert Sapolsky.
00:30
(Applause)
6
18280
2960
(Vỗ tay)
00:35
Robert Sapolsky: Thank you.
7
23040
1616
Robert Sapolsky: Xin cám ơn.
00:36
The fantasy always runs
something like this.
something like this.
8
24680
2480
Ta vẫn thường nghe
những truyền thuyết kiểu thế này:
những truyền thuyết kiểu thế này:
00:39
I've overpowered his elite guard,
9
27960
2176
Tôi giết sạch các lính gác
giỏi nhất của hắn,
giỏi nhất của hắn,
00:42
burst into his secret bunker
10
30160
1935
lao vào căn hầm chỉ huy bí mật,
00:44
with my machine gun ready.
11
32119
1817
với khẩu súng máy
đã sẵn sàng trên tay.
đã sẵn sàng trên tay.
00:45
He lunges for his Luger.
12
33960
1896
Hắn vội vàng rút khẩu Luger ra.
00:47
I knock it out of his hand.
13
35880
1816
Nhưng tôi đã hất văng nó đi.
00:49
He lunges for his cyanide pill.
14
37720
2336
Hắn vội lấy viên thuốc cyanide ra.
00:52
I knock that out of his hand.
15
40080
1736
Tôi cũng hất văng nó đi.
00:53
He snarls,
16
41840
1296
Hắn gầm lên,
00:55
comes at me with otherworldly strength.
17
43160
2216
lao vào tôi với sức mạnh khủng khiếp.
00:57
We grapple, we fight,
18
45400
1696
Chúng tôi đánh nhau dữ dội,
00:59
I manage to pin him down
19
47120
1896
cuối cùng tôi cũng khoá được hắn,
01:01
and put on handcuffs.
20
49040
1560
và còng tay hắn lại.
01:03
"Adolf Hitler," I say,
21
51480
2016
Tôi nói "Adolf Hitler,"
01:05
"I arrest you for crimes
against humanity."
against humanity."
22
53520
2840
"Tao bắt mày vì tội ác
chống lại loài người."
chống lại loài người."
01:10
Here's where the Medal of Honor
version of the fantasy ends
version of the fantasy ends
23
58000
2976
Đây là lúc câu chuyện tưởng tượng
Medal of Honor kết thúc
Medal of Honor kết thúc
01:13
and the imagery darkens.
24
61000
1856
và họ hạ màn.
01:14
What would I do if I had Hitler?
25
62880
1719
Tôi sẽ làm gì nếu tóm được Hitler?
01:17
It's not hard to imagine
once I allow myself.
once I allow myself.
26
65160
2760
Chẳng khó tưởng tượng lắm
nếu tôi tự cho phép mình làm vậy.
nếu tôi tự cho phép mình làm vậy.
01:20
Sever his spine at the neck.
27
68720
2136
Bẻ gẫy cổ hắn.
01:22
Take out his eyes with a blunt instrument.
28
70880
2376
Dùng vật nhọn móc mắt hắn ra.
01:25
Puncture his eardrums. Cut out his tongue.
29
73280
2776
Đâm thủng màng nhĩ hắn. Cắt lưỡi hắn.
01:28
Leave him alive on a respirator,
30
76080
2136
Để hắn sống thoi thóp
bằng máy thở và dịch truyền,
bằng máy thở và dịch truyền,
01:30
tube-fed, not able to speak
or move or see or hear, just to feel,
or move or see or hear, just to feel,
31
78240
5296
hắn không thể cử động,
nhìn hoặc nghe, hắn chỉ có thể cảm nhận;
nhìn hoặc nghe, hắn chỉ có thể cảm nhận;
01:35
and then inject him
with something cancerous
with something cancerous
32
83560
3256
và tiêm cho hắn một loại chất độc,
01:38
that's going to fester and pustulate
33
86840
2256
chúng làm toàn thân hắn
mưng mủ và mọc đầy nhọt,
mưng mủ và mọc đầy nhọt,
01:41
until every cell in his body
is screaming in agony,
is screaming in agony,
34
89120
3936
đến khi từng tế bào trong hắn
phải gào thét trong đau đớn tột độ,
phải gào thét trong đau đớn tột độ,
01:45
until every second
feels like an eternity in hell.
feels like an eternity in hell.
35
93080
3240
đến khi hắn thấy mỗi giây trôi qua
như nghìn năm dưới địa ngục.
như nghìn năm dưới địa ngục.
01:49
That's what I would do to Hitler.
36
97680
1840
Đó là điều tôi muốn làm với Hitler.
01:53
I've had this fantasy since I was a kid,
37
101920
2016
Tôi đã nghĩ đến nó từ khi tôi còn bé,
01:55
still do sometimes,
38
103960
1496
bây giờ thi thoảng vẫn vậy,
01:57
and when I do, my heart speeds up --
39
105480
2656
khi tôi nghĩ đến điều đó,
tim tôi đập nhanh hơn...
tim tôi đập nhanh hơn...
02:00
all these plans for the most evil,
wicked soul in history.
wicked soul in history.
40
108160
4880
đó là những kế hoạch dành cho
các linh hồn độc ác, tàn bạo nhất lịch sử.
các linh hồn độc ác, tàn bạo nhất lịch sử.
02:05
But there's a problem,
41
113840
1256
Nhưng có một vấn đề,
02:07
which is I don't actually believe
in souls or evil,
in souls or evil,
42
115120
2896
đó là việc tôi không thực sự tin vào
linh hồn hoặc quỷ dữ,
linh hồn hoặc quỷ dữ,
02:10
and I think wicked belongs in a musical.
43
118040
2536
tôi nghĩ những thứ đó
hợp với nhạc kịch hơn.
hợp với nhạc kịch hơn.
02:12
But there's some people
I would like to see killed,
I would like to see killed,
44
120600
2416
Nhưng có vài người
mà tôi muốn chứng kiến họ chết,
mà tôi muốn chứng kiến họ chết,
02:15
but I'm against the death penalty.
45
123040
1816
nhưng tôi lại phản đối việc tử hình.
02:16
But I like schlocky violent movies,
46
124880
2096
Nhưng tôi lại thích
xem phim bạo lực rẻ tiền,
xem phim bạo lực rẻ tiền,
02:19
but I'm for strict gun control.
47
127000
1776
nhưng tôi ủng hộ việc kiểm soát súng.
02:20
But then there was a time
I was at a laser tag place,
I was at a laser tag place,
48
128800
3056
Nhưng có một khoảng thời gian
tôi hay chơi đánh trận giả,
tôi hay chơi đánh trận giả,
02:23
and I had such a good time
hiding in a corner shooting at people.
hiding in a corner shooting at people.
49
131880
3880
tôi có một khoảng thời gian tuyệt vời
khi nấp trong góc và bắn người khác.
khi nấp trong góc và bắn người khác.
02:28
In other words, I'm your basic
confused human when it comes to violence.
confused human when it comes to violence.
50
136360
4800
Nói cách khác, tôi khá giống bạn
ở sự mâu thuẫn khi nói về chủ đề bạo lực.
ở sự mâu thuẫn khi nói về chủ đề bạo lực.
02:33
Now, as a species, we obviously
have problems with violence.
have problems with violence.
51
141760
3336
Là một giống loài, ta chắc chắn
có khá nhiều vấn đề về bạo lực.
có khá nhiều vấn đề về bạo lực.
02:37
We use shower heads to deliver poison gas,
52
145120
3056
Ta dùng vòi hoa sen để vận chuyển khí độc,
02:40
letters with anthrax,
airplanes as weapons,
airplanes as weapons,
53
148200
3096
cấy bệnh than vào bì thư,
dùng máy bay như một thứ vũ khí,
dùng máy bay như một thứ vũ khí,
02:43
mass rape as a military strategy.
54
151320
1856
áp dụng hiếp dâm tập thể vào quân sự.
02:45
We're a miserably violent species.
55
153200
2280
Chúng ta là một giống loài
bạo lực đáng thương.
bạo lực đáng thương.
02:47
But there's a complication,
56
155920
1496
Nhưng có một vấn đề phức tạp,
02:49
which is we don't hate violence,
57
157440
2376
đó là việc chúng ta không ghét bạo lực,
02:51
we hate the wrong kind.
58
159840
1856
ta ghét việc bạo lực dùng sai chỗ.
02:53
And when it's the right kind,
59
161720
1456
Khi bạo lực dùng đúng chỗ,
02:55
we cheer it on, we hand out medals,
60
163200
2496
ta ủng hộ điều đó, ta trao huân chương,
02:57
we vote for, we mate with
our champions of it.
our champions of it.
61
165720
3136
ta bỏ phiếu, ta làm bạn
với những người giỏi điều đó nhất.
với những người giỏi điều đó nhất.
03:00
When it's the right kind of violence,
62
168880
1816
Khi bạo lực được dùng đúng chỗ,
03:02
we love it.
63
170720
1200
ta sẽ rất thích thú.
03:04
And there's another complication,
64
172520
1656
Và còn một vấn đề phức tạp khác,
03:06
which is, in addition to us
being this miserably violent species,
being this miserably violent species,
65
174200
4056
đó là ngoài việc ta là giống loài
ưa bạo lực đáng thương,
ưa bạo lực đáng thương,
03:10
we're also this extraordinarily
altruistic, compassionate one.
altruistic, compassionate one.
66
178280
3800
chúng ta cũng là một giống loài
đầy tình thương và không ích kỷ.
đầy tình thương và không ích kỷ.
03:15
So how do you make sense
of the biology of our best behaviors,
of the biology of our best behaviors,
67
183520
3296
Vậy làm sao bạn hiểu bản chất Sinh học
của các hành vi tốt đẹp nhất,
của các hành vi tốt đẹp nhất,
03:18
our worst ones and all of those
ambiguously in between?
ambiguously in between?
68
186840
4016
tồi tệ nhất, và những hành vi
ở giữa chúng?
ở giữa chúng?
03:22
Now, for starters,
69
190880
1256
Để bắt đầu,
03:24
what's totally boring is understanding
the motoric aspects of the behavior.
the motoric aspects of the behavior.
70
192160
4296
điều nhàm chán nhất là đề cập
về khía cạnh động học của hành vi.
về khía cạnh động học của hành vi.
03:28
Your brain tells your spine,
tells your muscles
tells your muscles
71
196480
3176
Não bạn ra lệnh cho tuỷ sống,
ra lệnh cho các cơ
ra lệnh cho các cơ
03:31
to do something or other,
72
199680
1256
làm một việc gì đó,
03:32
and hooray, you've behaved.
73
200960
1936
Ô là la, bạn đã làm xong.
03:34
What's hard is understanding
the meaning of the behavior,
the meaning of the behavior,
74
202920
3656
Việc khó hơn là hiểu được
ý nghĩa của hành vi đó,
ý nghĩa của hành vi đó,
03:38
because in some settings,
pulling a trigger is an appalling act;
pulling a trigger is an appalling act;
75
206600
3816
vì trong vài trường hợp,
việc bạn nổ súng là một tội ác;
việc bạn nổ súng là một tội ác;
03:42
in others, it's heroically
self-sacrificial.
self-sacrificial.
76
210440
2976
vài trường hợp khác,
đó là sự hy sinh anh hùng.
đó là sự hy sinh anh hùng.
03:45
In some settings, putting your hand
one someone else's
one someone else's
77
213440
2936
Trong một số trường hợp,
việc bạn làm cho người khác
việc bạn làm cho người khác
03:48
is deeply compassionate.
78
216400
1456
thể hiện sự cảm thông chia sẻ.
03:49
In others, it's a deep betrayal.
79
217880
1896
Vài trường hợp khác, đó là sự phản bội.
03:51
The challenge is to understand
80
219800
1536
Thử thách nằm ở việc tìm hiểu
03:53
the biology of the context
of our behaviors,
of our behaviors,
81
221360
3256
bối cảnh gây ra hành vi của ta
dưới góc nhìn Sinh học,
dưới góc nhìn Sinh học,
03:56
and that's real tough.
82
224640
1600
điều đó thực sự khó khăn.
03:59
One thing that's clear, though,
is you're not going to get anywhere
is you're not going to get anywhere
83
227040
3176
Nhưng điều rất rõ ràng là,
việc tìm hiểu sẽ không có kết quả,
việc tìm hiểu sẽ không có kết quả,
04:02
if you think there's going to be
the brain region or the hormone
the brain region or the hormone
84
230240
4416
nếu bạn cho rằng bạn sẽ tìm được một vùng
trong não hoặc một thứ hormone nào đó,
trong não hoặc một thứ hormone nào đó,
04:06
or the gene or the childhood experience
85
234680
2736
hoặc một loại gen,
hoặc một ký ức tuổi thơ,
hoặc một ký ức tuổi thơ,
04:09
or the evolutionary mechanism
that explains everything.
that explains everything.
86
237440
3080
hoặc một quy luật tiến hoá
có thể giải thích toàn bộ chuyện này.
có thể giải thích toàn bộ chuyện này.
04:13
Instead, every bit of behavior
has multiple levels of causality.
has multiple levels of causality.
87
241040
5120
Thực ra, mỗi hành vi xảy ra
liên quan đến nhiều tầng nhân quả.
liên quan đến nhiều tầng nhân quả.
04:18
Let's look at an example.
88
246800
1400
Hãy lấy một ví dụ.
04:20
You have a gun.
89
248840
1200
Bạn có một khẩu súng.
04:22
There's a crisis going on:
90
250720
1576
Có một cuộc biểu tình xảy ra:
04:24
rioting, violence, people running around.
91
252320
2576
bạo loạn, hỗn chiến, người chạy khắp nơi.
04:26
A stranger is running at you
in an agitated state --
in an agitated state --
92
254920
3176
Một người đang chạy về phía bạn
với tâm trạng bị kích động...
với tâm trạng bị kích động...
04:30
you can't quite tell if the expression
is frightened, threatening, angry --
is frightened, threatening, angry --
93
258120
5096
Bạn không biết rõ anh ta đang hoảng sợ,
giận dữ, hay đang đe doạ bạn...
giận dữ, hay đang đe doạ bạn...
04:35
holding something
that kind of looks like a handgun.
that kind of looks like a handgun.
94
263240
3216
Anh ta đang cầm trên tay
một thứ giống khẩu súng ngắn.
một thứ giống khẩu súng ngắn.
04:38
You're not sure.
95
266480
1216
Bạn chẳng rõ nữa.
04:39
The stranger comes running at you
96
267720
1896
Người lạ chạy thẳng về hướng bạn,
04:41
and you pull the trigger.
97
269640
1736
bạn nổ súng.
04:43
And it turns out
that thing in this person's hand
that thing in this person's hand
98
271400
2936
Nhưng hoá ra thứ người đó đang cầm
04:46
was a cell phone.
99
274360
1200
chỉ là chiếc điện thoại.
04:48
So we asked this biological question:
100
276200
2216
Ta hỏi câu hỏi sau
dưới góc nhìn Sinh học:
dưới góc nhìn Sinh học:
04:50
what was going on
that caused this behavior?
that caused this behavior?
101
278440
3176
Điều gì đã thôi thúc hành động đó?
04:53
What caused this behavior?
102
281640
1896
Nguyên nhân hành động đó là gì?
04:55
And this is a multitude of questions.
103
283560
2296
Và rất nhiều câu hỏi liên quan khác.
04:57
We start.
104
285880
1216
Hãy bắt đầu.
04:59
What was going on in your brain
one second before you pulled that trigger?
one second before you pulled that trigger?
105
287120
4416
Điều gì đã xảy ra bên trong não bạn
một giây trước khi bạn nổ súng?
một giây trước khi bạn nổ súng?
05:03
And this brings us into the realm
of a brain region called the amygdala.
of a brain region called the amygdala.
106
291560
3696
Điều đó dẫn ta đến một vùng trong não,
có tên là Hạch hạnh nhân.
có tên là Hạch hạnh nhân.
05:07
The amygdala, which is
central to violence, central to fear,
central to violence, central to fear,
107
295280
3936
Hạch hạnh nhân là trung tâm
giải quyết bạo lực, nỗi sợ hãi,
giải quyết bạo lực, nỗi sợ hãi,
05:11
initiates volleys of cascades
108
299240
2696
nơi tạo ra những xung thần kinh
05:13
that produce pulling of a trigger.
109
301960
2256
quyết định việc bạn bóp cò.
05:16
What was the level of activity
in your amygdala one second before?
in your amygdala one second before?
110
304240
3680
Trước một giây đó, mức độ hoạt động
của hạt hạnh nhân như thế nào?
của hạt hạnh nhân như thế nào?
05:20
But to understand that,
we have to step back a little bit.
we have to step back a little bit.
111
308880
3376
Để hiểu điều đó, ta cần
lùi thời gian thêm một chút nữa.
lùi thời gian thêm một chút nữa.
05:24
What was going on in the environment
seconds to minutes before
seconds to minutes before
112
312280
3576
Xung quanh bạn xảy ra điều gì
trong khoảng vài giây đến vài phút trước
trong khoảng vài giây đến vài phút trước
05:27
that impacted the amygdala?
113
315880
1736
và ảnh hưởng đến hạt hạnh của bạn?
05:29
Now, obviously, the sights,
the sounds of the rioting,
the sounds of the rioting,
114
317640
3096
Rõ ràng chúng là quang cảnh
và các thứ âm thanh hỗn loạn,
và các thứ âm thanh hỗn loạn,
05:32
that was pertinent.
115
320760
1216
chúng đều liên quan.
05:34
But in addition,
116
322000
1216
Nhưng thêm vào đó,
05:35
you're more likely to mistake
a cell phone for a handgun
a cell phone for a handgun
117
323240
3456
nhưng bạn sẽ dễ nhìn nhầm
chiếc điện thoại thành khẩu súng ngắn hơn
chiếc điện thoại thành khẩu súng ngắn hơn
05:38
if that stranger was male
118
326720
2256
nếu người đó là nam giới,
05:41
and large and of a different race.
119
329000
2600
to con, và đến từ chủng tộc khác bạn.
05:44
Furthermore, if you're in pain,
120
332360
2136
Thêm nữa, nếu bạn đang đau đớn,
05:46
if you're hungry, if you're exhausted,
121
334520
2176
nếu bạn đang đói, nếu bạn đang kiệt sức,
05:48
your frontal cortex
is not going to work as well,
is not going to work as well,
122
336720
2536
thuỳ trán của bạn
sẽ không còn làm việc tốt nữa,
sẽ không còn làm việc tốt nữa,
05:51
part of the brain whose job it is
to get to the amygdala in time
to get to the amygdala in time
123
339280
3656
đó là phần não có nhiệm vụ tạo liên kết
với hạt hạnh nhân của bạn đúng lúc,
với hạt hạnh nhân của bạn đúng lúc,
05:54
saying, "Are you really sure
that's a gun there?"
that's a gun there?"
124
342960
3280
và hỏi, "Cậu chắc chắn
đó là khẩu súng không đó?"
đó là khẩu súng không đó?"
05:58
But we need to step further back.
125
346800
2136
Nhưng ta cần lùi thời gian thêm nữa.
06:00
Now we have to look
at hours to days before,
at hours to days before,
126
348960
3176
Ta phải nhìn về vài giờ
hoặc vài ngày trước đó,
hoặc vài ngày trước đó,
06:04
and with this, we have entered
the realm of hormones.
the realm of hormones.
127
352160
2976
bằng việc này, ta bắt đầu khảo sát
khía cạnh các hormone.
khía cạnh các hormone.
06:07
For example, testosterone,
128
355160
2136
Ví dụ như testosterone,
06:09
where regardless of your sex,
129
357320
1736
bất kể giới tính bạn là gì,
06:11
if you have elevated
testosterone levels in your blood,
testosterone levels in your blood,
130
359080
2856
một khi lượng testosterone
trong máu bạn tăng cao,
trong máu bạn tăng cao,
06:13
you're more likely to think
a face with a neutral expression
a face with a neutral expression
131
361960
3376
bạn sẽ đánh giá một khuôn mặt
có biểu cảm bình thường
có biểu cảm bình thường
06:17
is instead looking threatening.
132
365360
2056
thành một biểu cảm mang tính đe doạ.
06:19
Elevated testosterone levels,
elevated levels of stress hormones,
elevated levels of stress hormones,
133
367440
3856
Nồng độ testosterone tăng cao,
nồng độ hormone gây stress tăng cao,
nồng độ hormone gây stress tăng cao,
06:23
and your amygdala
is going to be more active
is going to be more active
134
371320
2296
hạt hạnh nhân của bạn
bị kích thích nhiều hơn,
bị kích thích nhiều hơn,
06:25
and your frontal cortex
will be more sluggish.
will be more sluggish.
135
373640
2480
và thuỳ trán của bạn
dễ mắc sai lầm hơn.
dễ mắc sai lầm hơn.
06:29
Pushing back further,
weeks to months before,
weeks to months before,
136
377200
2856
Lùi lại hơn nữa, vài tuần
hoặc vài tháng trước đó,
hoặc vài tháng trước đó,
06:32
where's the relevance there?
137
380080
1456
vậy thì có liên quan gì?
06:33
This is the realm of neural plasticity,
138
381560
2536
Hãy bàn về khả năng thích nghi
của hệ thần kinh,
của hệ thần kinh,
06:36
the fact that your brain
can change in response to experience,
can change in response to experience,
139
384120
3936
sự thật là bộ não của bạn
có thể thay đổi theo hoàn cảnh,
có thể thay đổi theo hoàn cảnh,
06:40
and if your previous months
have been filled with stress and trauma,
have been filled with stress and trauma,
140
388080
4176
và nếu trong vài tháng trước, bạn chìm
trong căng thẳng và các chấn động tâm lý,
trong căng thẳng và các chấn động tâm lý,
06:44
your amygdala will have enlarged.
141
392280
1856
hạt hạnh nhân của bạn sẽ nở to ra.
06:46
The neurons will have become
more excitable,
more excitable,
142
394160
2216
các nơ-ron sẽ dễ dàng bị kích thích,
06:48
your frontal cortex would have atrophied,
143
396400
2336
chức năng của thuỳ trán bị suy giảm,
06:50
all relevant to what happens
in that one second.
in that one second.
144
398760
2800
mọi thứ đó đều liên hệ
với điều xảy ra trong một giây đó.
với điều xảy ra trong một giây đó.
06:54
But we push back even more, back years,
145
402320
2656
Nhưng ta sẽ lùi xa hơn nữa, trước vài năm,
06:57
back, for example, to your adolescence.
146
405000
2496
ví dụ lùi đến tuổi thiếu niên của bạn.
06:59
Now, the central fact
of the adolescent brain
of the adolescent brain
147
407520
2496
Điều quan trọng nhất
khi nói về não của thiếu niên
khi nói về não của thiếu niên
07:02
is all of it is going full blast
148
410040
2736
là việc tất cả các vùng não
đều phát triển rất mạnh,
đều phát triển rất mạnh,
07:04
except the frontal cortex,
149
412800
1696
trừ thuỳ trán ra,
07:06
which is still half-baked.
150
414520
1736
nó giống chiếc bánh mỳ nướng dở.
07:08
It doesn't fully mature
until you're around 25.
until you're around 25.
151
416280
3176
Nó chưa thể phát triển hoàn thiện
cho đến khi bạn khoảng 25 tuổi.
cho đến khi bạn khoảng 25 tuổi.
07:11
And thus, adolescence and early adulthood
152
419480
3216
Vì vậy, trong những năm tháng
thiếu niên và thanh niên,
thiếu niên và thanh niên,
07:14
are the years where environment
and experience sculpt your frontal cortex
and experience sculpt your frontal cortex
153
422720
5136
môi trường xung quanh và những trải nghiệm
sẽ định hình nên thuỳ trán của bạn
sẽ định hình nên thuỳ trán của bạn
07:19
into the version you're going to have
as an adult in that critical moment.
as an adult in that critical moment.
154
427880
3800
trở thành thứ bạn đang sở hữu
trong khoảnh khắc quan trọng đó.
trong khoảnh khắc quan trọng đó.
07:24
But pushing back even further,
155
432800
1776
Nhưng hãy lùi xa hơn nữa,
07:26
even further back
to childhood and fetal life
to childhood and fetal life
156
434600
3456
đến tận tuổi ấu thơ
hoặc thời gian sơ sinh của bạn,
hoặc thời gian sơ sinh của bạn,
07:30
and all the different versions
that that could come in.
that that could come in.
157
438080
2816
mọi sự thay đổi có thể làm bạn
trở thành con người khác.
trở thành con người khác.
07:32
Now, obviously, that's the time
that your brain is being constructed,
that your brain is being constructed,
158
440920
3256
Trong giai đoạn này, rõ ràng
là não của bạn đang được hình thành,
là não của bạn đang được hình thành,
07:36
and that's important,
159
444200
1216
điều đó rất quan trọng,
07:37
but in addition,
experience during those times
experience during those times
160
445440
3296
nhưng thêm vào đó, những trải nghiệm
trong khoảng thời gian này
trong khoảng thời gian này
07:40
produce what are called
epigenetic changes,
epigenetic changes,
161
448760
2976
là nhân tố ngoại cảnh
ảnh hưởng đến cấu trúc ADN của bạn,
ảnh hưởng đến cấu trúc ADN của bạn,
07:43
permanent, in some cases,
162
451760
1656
thậm chí có ảnh hưởng lâu dài,
07:45
permanently activating
certain genes, turning off others.
certain genes, turning off others.
163
453440
4336
chúng kích hoạt một số gene
và làm bất hoạt vài gen khác.
và làm bất hoạt vài gen khác.
07:49
And as an example of this,
164
457800
1496
Một ví dụ cho điều này,
07:51
if as a fetus you were exposed to a lot
of stress hormones through your mother,
of stress hormones through your mother,
165
459320
5016
nếu trong thời kỳ bào thai, bạn tiếp xúc
với nhiều hormone gây stress từ mẹ,
với nhiều hormone gây stress từ mẹ,
07:56
epigenetics is going to produce
your amygdala in adulthood
your amygdala in adulthood
166
464360
3416
yếu tố đó làm làm cho hạt hạnh
của bạn khi trưởng thành
của bạn khi trưởng thành
07:59
as a more excitable form,
167
467800
1936
trở nên dễ kích thích hơn,
08:01
and you're going to have
elevated stress hormone levels.
elevated stress hormone levels.
168
469760
2640
nồng độ hormone gây stress
của bạn sẽ cao hơn.
của bạn sẽ cao hơn.
08:04
But pushing even further back,
169
472960
1896
Nhưng hãy lùi thời gian hơn nữa,
08:06
back to when you were just a fetus,
170
474880
1696
đến lúc bạn là một bào thai,
08:08
back to when all you were
was a collection of genes.
was a collection of genes.
171
476600
2816
thời điểm mà bạn thực chất
là một tập hợp các gene.
là một tập hợp các gene.
08:11
Now, genes are really
important to all of this,
important to all of this,
172
479440
2376
Gene là một yếu tố vô cùng quan trọng,
08:13
but critically, genes don't
determine anything,
determine anything,
173
481840
2736
nhưng điểm mấu chốt
là gene không quyết định tất cả,
là gene không quyết định tất cả,
08:16
because genes work differently
in different environments.
in different environments.
174
484600
3640
bởi lẽ gene sẽ hoạt động khác nhau
trong các môi trường khác nhau.
trong các môi trường khác nhau.
08:20
Key example here:
175
488640
1256
Một ví dụ rất quan trọng:
08:21
there's a variant of a gene called MAO-A,
176
489920
3136
có một lại gene mang tên MAO-A,
08:25
and if you have that variant,
177
493080
1656
nếu bạn sở hữu loại gen này,
08:26
you are far more likely
to commit antisocial violence
to commit antisocial violence
178
494760
4656
khả năng bạn có những vi bạo lực
chống lại cộng đồng sẽ cao hơn,
chống lại cộng đồng sẽ cao hơn,
08:31
if, and only if,
you were abused as a child.
you were abused as a child.
179
499440
3976
nhưng điều đó chỉ xảy ra
nếu bạn bị lạm dụng khi còn nhỏ.
nếu bạn bị lạm dụng khi còn nhỏ.
08:35
Genes and environment interact,
180
503440
2376
Gene và môi trường tương tác lẫn nhau,
08:37
and what's happening in that one second
before you pull that trigger
before you pull that trigger
181
505840
3616
và điều xảy ra trong vòng một giây
trước khi bạn nổ súng đó
trước khi bạn nổ súng đó
08:41
reflects your lifetime
of those gene-environment interactions.
of those gene-environment interactions.
182
509480
4240
thể hiện mối tương quan chặt chẽ giữa gene
và môi trường trong cả cuộc đời bạn.
và môi trường trong cả cuộc đời bạn.
08:46
Now, remarkably enough,
we've got to push even further back now,
we've got to push even further back now,
183
514679
3617
Ngay bây giờ, vẫn chưa đủ,
ta thậm chí phải lùi xa hơn nữa,
ta thậm chí phải lùi xa hơn nữa,
08:50
back centuries.
184
518320
1376
tới hàng thế kỷ,
08:51
What were your ancestors up to.
185
519720
2336
để xem xét đến tổ tiên của bạn.
08:54
And if, for example,
they were nomadic pastoralists,
they were nomadic pastoralists,
186
522080
3176
Giả sử họ là những người chăn nuôi du mục,
08:57
they were pastoralists,
187
525280
1256
họ chăn nuôi gia súc,
08:58
people living in deserts or grasslands
188
526560
2576
họ sống ở trên sa mạc hoặc đồng cỏ
09:01
with their herds of camels, cows, goats,
189
529160
2656
với đàn lạc đà, bò, dê của mình,
09:03
odds are they would have invented
what's called a culture of honor
what's called a culture of honor
190
531840
4056
nhiều khả năng là họ đã phát minh ra
thứ gọi là nền văn hoá của danh dự,
thứ gọi là nền văn hoá của danh dự,
09:07
filled with warrior classes,
191
535920
2216
bao gồm những tầng lớp chiến binh,
09:10
retributive violence, clan vendettas,
192
538160
2696
sự trừng phạt bằng bạo lực,
những vụ trả thù lẫn nhau.
những vụ trả thù lẫn nhau.
09:12
and amazingly, centuries later,
193
540880
2256
Và thực sự ngạc nhiên,
đến tận vài thế kỷ sau,
đến tận vài thế kỷ sau,
09:15
that would still be influencing
the values with which you were raised.
the values with which you were raised.
194
543160
3680
điều đó vẫn ảnh hưởng
đến những giá trị sống đã nuôi nấng bạn.
đến những giá trị sống đã nuôi nấng bạn.
09:19
But we've got to push even further back,
195
547800
2136
Nhưng ta hãy lùi xa thêm nữa,
09:21
back millions of years,
196
549960
1736
đến tận hàng triệu năm trước,
09:23
because if we're talking about genes,
197
551720
2056
vì tôi đang nói chuyện về gene,
09:25
implicitly we're now talking
about the evolution of genes.
about the evolution of genes.
198
553800
3656
theo kiểu ta đang xoay quanh
câu chuyện về sự tiến hoá của gene.
câu chuyện về sự tiến hoá của gene.
09:29
And what you see is, for example,
199
557480
2216
Điều bạn đang thấy là, chẳng hạn như,
09:31
patterns across different primate species.
200
559720
2496
điểm giống nhau giữa
các họ thuộc bộ linh trưởng.
các họ thuộc bộ linh trưởng.
09:34
Some of them have evolved
for extremely low levels of aggression,
for extremely low levels of aggression,
201
562240
4416
Một số loài đã tiến hoá để giảm
xu hướng bạo lực xuống thấp nhất,
xu hướng bạo lực xuống thấp nhất,
09:38
others have evolved
in the opposite direction,
in the opposite direction,
202
566680
2536
một số loài thì hoàn toàn ngược lại,
09:41
and floating there in between
by every measure are humans,
by every measure are humans,
203
569240
3896
và loài nằm trên tất cả các mức ở giữa
chính là con người,
chính là con người,
09:45
once again this confused,
barely defined species
barely defined species
204
573160
3896
thêm một lần nữa, giống loài
rắc rối và khó định nghĩa này
rắc rối và khó định nghĩa này
09:49
that has all these potentials
to go one way or the other.
to go one way or the other.
205
577080
3240
có đầy đủ tiềm năng để tiến tới
một trong hai con đường đó.
một trong hai con đường đó.
09:53
So what has this gotten us to?
206
581560
1816
Vậy ta đã hiểu thêm được gì?
09:55
Basically, what we're seeing here is,
207
583400
1976
Để đơn giản, những thứ ta đang thấy đây,
09:57
if you want to understand a behavior,
208
585400
1896
nếu bạn muốn hiểu một hành vi,
09:59
whether it's an appalling one,
a wondrous one,
a wondrous one,
209
587320
2856
dù nó là hành vi ghê tởm hay tuyệt vời,
10:02
or confusedly in between,
210
590200
1736
hoặc được xếp đâu đó giữa chúng,
10:03
if you want to understand that,
211
591960
1536
nếu bạn muốn hiểu nó,
10:05
you've got take into account
what happened a second before
what happened a second before
212
593520
3456
bạn phải xem xét đến
những điều xảy ra từ một giây trước
những điều xảy ra từ một giây trước
10:09
to a million years before,
213
597000
1456
tới một triệu năm trước,
10:10
everything in between.
214
598480
1656
và tất cả những thứ giữa chúng.
10:12
So what can we conclude at this point?
215
600160
1976
Vậy ta có thể kết luận được gì?
10:14
Officially, it's complicated.
216
602160
2296
Nói chính xác, điều đó rất phức tạp.
10:16
Wow, that's really helpful.
217
604480
1616
Một kết luận có ích làm sao!
10:18
It's complicated,
218
606120
1256
Nó rất phức tạp,
10:19
and you'd better be
real careful, real cautious
real careful, real cautious
219
607400
3576
và bạn nên cực kỳ,
cực kỳ cẩn thận và bình tĩnh
cực kỳ cẩn thận và bình tĩnh
10:23
before you conclude
you know what causes a behavior,
you know what causes a behavior,
220
611000
3336
trước khi ra kết luận rằng bạn biết rõ
về nguyên nhân của hành vi,
về nguyên nhân của hành vi,
10:26
especially if it's a behavior
you're judging harshly.
you're judging harshly.
221
614360
2760
đặc biệt là những hành vi
bạn không có cảm tình.
bạn không có cảm tình.
10:30
Now, to me, the single most important
point about all of this
point about all of this
222
618600
3976
Đối với tôi, điều quan trọng nhất
của tất cả những điều này
của tất cả những điều này
10:34
is one having to do with change.
223
622600
2376
là mọi thứ đều thay đổi.
10:37
Every bit of biology I have mentioned here
can change in different circumstances.
can change in different circumstances.
224
625000
6376
Mọi khía cạnh sinh học tôi đã đề cập
có thể thay đổi theo các hướng khác nhau.
có thể thay đổi theo các hướng khác nhau.
10:43
For example, ecosystems change.
225
631400
2816
Ví dụ, hệ sinh thái đang thay đổi.
10:46
Thousands of years ago,
the Sahara was a lush grassland.
the Sahara was a lush grassland.
226
634240
4416
Hàng nghìn năm trước,
Sahara từng là một đồng cỏ tươi tốt.
Sahara từng là một đồng cỏ tươi tốt.
10:50
Cultures change.
227
638680
1616
Văn hoá đang thay đổi.
10:52
In the 17th century, the most terrifying
people in Europe were the Swedes,
people in Europe were the Swedes,
228
640320
4336
Vào thế kỷ 17, người Thuỵ Điển trở thành
nỗi ám ảnh của cả châu Âu,
nỗi ám ảnh của cả châu Âu,
10:56
rampaging all over the place.
229
644680
1736
gieo rắc chiến tranh khắp nơi.
10:58
This is what the Swedish
military does now.
military does now.
230
646440
2176
Và đây là quân đội Thuỵ Điển ngày nay.
11:00
They haven't had a war in 200 years.
231
648640
1840
Họ chưa có chiến tranh trong 200 năm.
11:03
Most importantly,
232
651280
1456
Điều quan trọng nhất,
11:04
brains change.
233
652760
1616
bộ não thay đổi.
11:06
Neurons grow new processes.
234
654400
2016
Các nơ-ron tạo ra các quá trình mới.
11:08
Circuits disconnect.
235
656440
1456
Các liên kết cũ bị xoá bỏ.
11:09
Everything in the brain changes,
236
657920
1656
Mọi thứ trong não ta đều thay đổi,
11:11
and out of this come extraordinary
examples of human change.
examples of human change.
237
659600
5200
và chúng dẫn đến
những thay đổi phi thường của loài người.
những thay đổi phi thường của loài người.
11:17
First one:
238
665400
1616
Đầu tiên:
11:19
this is a man named John Newton,
239
667040
1696
đây là John Newton,
11:20
a British theologian
240
668760
1336
một nhà thần học người Anh,
11:22
who played a central role in the abolition
of slavery from the British Empire
of slavery from the British Empire
241
670120
4736
ông có vai trò chủ đạo trong việc xoá bỏ
chế độ nô lệ ở Vương quốc Anh
chế độ nô lệ ở Vương quốc Anh
11:26
in the early 1800s.
242
674880
2016
vào những năm 1800.
11:28
And amazingly, this man
spent decades as a younger man
spent decades as a younger man
243
676920
4736
Điều ngạc nhiên là, ông đã dành
hàng chục năm trong cuộc đời mình
hàng chục năm trong cuộc đời mình
11:33
as the captain of a slave ship,
244
681680
2136
làm nghề thuyền trưởng tàu buôn nô lệ,
11:35
and then as an investor in slavery,
245
683840
2936
và đầu tư vào lĩnh vực buôn nô lệ,
11:38
growing rich from this.
246
686800
2136
làm giáu nhờ chúng.
11:40
And then something changed.
247
688960
2656
Nhưng điều gì đó đã thay đổi.
11:43
Something changed in him,
248
691640
1536
Điều gì đó làm ông thay đổi,
11:45
something that Newton himself celebrated
in the thing that he's most famous for,
in the thing that he's most famous for,
249
693200
5256
điều đó đã được Newton thể hiện
ở một tác phẩm mà nhờ đó ông nổi tiếng,
ở một tác phẩm mà nhờ đó ông nổi tiếng,
11:50
a hymn that he wrote:
250
698480
1616
đó là một bản nhạc do ông viết,
11:52
"Amazing Grace."
251
700120
1400
"Amazing Grace."
11:55
This is a man named Zenji Abe
on the morning of December 6, 1941,
on the morning of December 6, 1941,
252
703040
4896
Đây là Zenji Abe trong buổi sáng
ngày 6 tháng mười năm 1941,
ngày 6 tháng mười năm 1941,
11:59
about to lead a squadron of Japanese
bombers to attack Pearl Harbor.
bombers to attack Pearl Harbor.
253
707960
4976
ít phút trước khi ông dẫn đầu phi đội bay
người Nhật tấn công Trân Châu Cảng.
người Nhật tấn công Trân Châu Cảng.
12:04
And this is the same man
50 years later to the day
50 years later to the day
254
712960
3536
Cũng chính người đàn ông này 50 năm sau,
12:08
hugging a man who survived
the attack on the ground.
the attack on the ground.
255
716520
3576
ông đang ôm một người
sống sót sau vụ tấn công đó.
sống sót sau vụ tấn công đó.
12:12
And as an old man,
256
720120
1416
Khi mình đã già,
12:13
Zenji Abe came to a collection
of Pearl Harbor survivors
of Pearl Harbor survivors
257
721560
4416
Zenji Abe đã gặp những người sống sót
sau vụ tấn công Trân Châu Cảng
sau vụ tấn công Trân Châu Cảng
12:18
at a ceremony there
258
726000
1416
trong một buổi lễ tưởng niệm,
12:19
and in halting English apologized
for what he had done as a young man.
for what he had done as a young man.
259
727440
4320
bằng giọng tiếng Anh bập bẹ, ông xin lỗi
vì những gì mình đã gây ra khi còn trẻ.
vì những gì mình đã gây ra khi còn trẻ.
12:24
Now, it doesn't always require decades.
260
732760
1896
Điều đó không cần đến vài thập kỷ nữa.
12:26
Sometimes, extraordinary change
could happen in just hours.
could happen in just hours.
261
734680
3696
Đôi khi, những thay đổi phi thường
chỉ diễn ra trong vài giờ.
chỉ diễn ra trong vài giờ.
12:30
Consider the World War I
Christmas truce of 1914.
Christmas truce of 1914.
262
738400
4376
Hãy nói về sự kiện Hưu chiến Lễ Giáng sinh
trong Thế chiến I vào năm 1914.
trong Thế chiến I vào năm 1914.
12:34
The powers that be
had negotiated a brief truce
had negotiated a brief truce
263
742800
3136
Các phe đã thoả thuận
một lệnh ngừng bắn ngắn hạn,
một lệnh ngừng bắn ngắn hạn,
12:37
so that soldiers could go out,
264
745960
1616
để binh sĩ có thể ra ngoài,
12:39
collect bodies from no-man's-land
in between the trench lines.
in between the trench lines.
265
747600
3896
tập hợp thi thể tử sĩ ở các vùng
tranh chấp giữa hai chiến tuyến.
tranh chấp giữa hai chiến tuyến.
12:43
And soon British and German soldiers
266
751520
2936
Các binh sĩ Anh và Đức
12:46
were doing that,
267
754480
1456
nhanh chóng làm điều đó,
12:47
and then helping each other carry bodies,
268
755960
2456
giúp đỡ di chuyển thi thể của phe kia,
12:50
and then helping each other
dig graves in the frozen ground,
dig graves in the frozen ground,
269
758440
3656
họ giúp nhau đào huyệt
khi mặt đất đã đóng băng,
khi mặt đất đã đóng băng,
12:54
and then praying together,
270
762120
1256
cùng nhau cầu nguyện,
12:55
and then having Christmas together
and exchanging gifts,
and exchanging gifts,
271
763400
2816
trao cho nhau những hộp quà
nhân dịp Giáng sinh,
nhân dịp Giáng sinh,
12:58
and by the next day,
they were playing soccer together
they were playing soccer together
272
766240
3216
và ngày hôm sau,
họ chơi bóng đá cùng nhau
họ chơi bóng đá cùng nhau
13:01
and exchanging addresses
so they could meet after the war.
so they could meet after the war.
273
769480
3376
và trao đổi địa chỉ để họ có thể gặp mặt
sau khi chiến tranh kết thúc.
sau khi chiến tranh kết thúc.
13:04
That truce kept going
until the officers had to arrive
until the officers had to arrive
274
772880
3976
Lệnh ngừng bắn cứ tiếp diễn
cho đến lúc các sĩ quan xuất hiện,
cho đến lúc các sĩ quan xuất hiện,
13:08
and said, "We will shoot you
275
776880
1496
và nói, "Chúng tao sẽ bắn mày
13:10
unless you go back
to trying to kill each other."
to trying to kill each other."
276
778400
2496
trừ khi mày quay lại chiến tuyến
và bắn bọn kia."
và bắn bọn kia."
13:12
And all it took here was hours
277
780920
2136
Chỉ cần vài tiếng đồng hồ
13:15
for these men to develop
a completely new category of "us,"
a completely new category of "us,"
278
783080
4336
để những người lính đó hình thành
một khái niệm "chúng ta" hoàn toàn mới:
một khái niệm "chúng ta" hoàn toàn mới:
13:19
all of us in the trenches here
279
787440
1896
tất cả chúng ta trong những hầm hào này
13:21
on both sides, dying for no damn reason,
280
789360
2776
của cả hai phe, phải chết
không có lý do gì cả,
không có lý do gì cả,
13:24
and who is a "them,"
those faceless powers behind the lines
those faceless powers behind the lines
281
792160
3656
và khái niệm "chúng," những kẻ quyền lực
núp sau chiến tuyến
núp sau chiến tuyến
13:27
who were using them as pawns.
282
795840
1600
thí họ như những con tốt.
13:30
And sometimes,
change can occur in seconds.
change can occur in seconds.
283
798680
3200
Và đôi lúc, chỉ cần vài giây để thay đổi.
13:34
Probably the most horrifying event
in the Vietnam War
in the Vietnam War
284
802720
3336
Một thảm kịch khủng khiếp nhất
trong chiến tranh Việt Nam,
trong chiến tranh Việt Nam,
13:38
was the My Lai Massacre.
285
806080
1896
đó là vụ thảm sát Mỹ Lai.
13:40
A brigade of American soldiers
286
808000
2016
Một lữ đoàn lính Mỹ
13:42
went into an undefended
village full of civilians
village full of civilians
287
810040
3016
tiến vào một ngôi làng
gồm toàn dân thường,
gồm toàn dân thường,
13:45
and killed between 350 and 500 of them,
288
813080
3536
họ đã giết khoảng 350 đến 500 người,
13:48
mass-raped women and children,
289
816640
2856
tổ chức hiếp dâm tập thể phụ nữ và trẻ em,
13:51
mutilated bodies.
290
819520
1576
chặt xác người.
13:53
It was appalling.
291
821120
1216
Thật tàn nhẫn!
13:54
It was appalling because it occurred,
because the government denied it,
because the government denied it,
292
822360
4256
Thật tàn nhẫn vì điều đó đã xảy ra,
vì chính phủ đã phủ nhận nó,
vì chính phủ đã phủ nhận nó,
13:58
because the US government eventually
did nothing more than a slap on the wrist,
did nothing more than a slap on the wrist,
293
826640
4376
vì chính phủ Mỹ đã chẳng làm gì
ngoài những hành động chiếu lệ,
ngoài những hành động chiếu lệ,
14:03
and appalling because it almost certainly
was not a singular event.
was not a singular event.
294
831040
4256
và thật tàn nhẫn khi những sự kiện kiểu đó
chắc chắn không phải là duy nhất.
chắc chắn không phải là duy nhất.
14:07
This man, Hugh Thompson, this is the man
who stopped the My Lai Massacre.
who stopped the My Lai Massacre.
295
835320
5096
Người đàn ông này, Hugh Thompson,
ông đã cố ngăn chặn vụ thảm sát Mỹ Lai.
ông đã cố ngăn chặn vụ thảm sát Mỹ Lai.
14:12
He was piloting a helicopter gunship,
296
840440
2616
Ông đang lái một chiếc trực thăng,
14:15
landed there, got out
297
843080
1816
đáp ở đó, đổ bộ,
14:16
and saw American soldiers shooting babies,
298
844920
3056
và thấy những binh sĩ Mỹ bắn trẻ em,
14:20
shooting old women,
299
848000
1376
bắn các cụ già,
14:21
figured out what was going on,
300
849400
1896
Sau khi hiểu chuyện gì đang xảy ra,
14:23
and he then took his helicopter
301
851320
2096
ông đã dùng trực thăng của mình
14:25
and did something that undid
his lifetime of conditioning
his lifetime of conditioning
302
853440
3976
và làm một điều đã lật đổ toàn bộ
quan điểm từ trước đến nay của ông
quan điểm từ trước đến nay của ông
về những ai ông gọi là
"chúng ta" và "chúng."
"chúng ta" và "chúng."
14:29
as to who is an "us" and who is a "them."
303
857440
2056
14:31
He landed his helicopter
304
859520
1856
Ông đỗ trực thăng
14:33
in between some surviving villagers
and American soldiers
and American soldiers
305
861400
3616
gần một số người dân sống sót
và một số lính Mỹ,
và một số lính Mỹ,
14:37
and he trained his machine guns
on his fellow Americans,
on his fellow Americans,
306
865040
3656
chĩa súng máy vào các chiến hữu của mình,
14:40
and said, "If you don't stop the killing,
I will mow you down."
I will mow you down."
307
868720
3880
và nói, "Nếu chúng mày không dừng
việc giết chóc, tao sẽ bắn."
việc giết chóc, tao sẽ bắn."
14:46
Now, these people
are no more special than any of us.
are no more special than any of us.
308
874560
2976
Họ không có điểm gì đặc biệt
hơn hẳn so với chúng ta.
hơn hẳn so với chúng ta.
14:49
Same neurons, same neurochemicals,
309
877560
2576
Cùng những nơ-ron đó,
cùng những chất xám đó,
cùng những chất xám đó,
14:52
same biology.
310
880160
1320
cùng cấu tạo sinh học đó.
14:54
What we're left with here
is this inevitable cliche:
is this inevitable cliche:
311
882400
3376
Điều còn lại của ta
sẽ là kết cục không tránh khỏi này:
sẽ là kết cục không tránh khỏi này:
"Những ai không học hỏi từ lịch sử
chắc chắn sẽ lặp lại nó."
chắc chắn sẽ lặp lại nó."
14:57
"Those who don't study history
are destined to repeat it."
are destined to repeat it."
312
885800
2736
15:00
What we have here is the opposite of it.
313
888560
2176
Nhưng thứ ta rút ra
thì hoàn toàn ngược lại:
thì hoàn toàn ngược lại:
15:02
Those who don't study the history
of extraordinary human change,
of extraordinary human change,
314
890760
4256
Những ai không hiểu lịch sử
những thay đổi phi thường của loài người,
những thay đổi phi thường của loài người,
15:07
those who don't study the biology
of what can transform us
of what can transform us
315
895040
3536
những ai không hiểu khía cạnh sinh học
của những điều thay đổi ta
của những điều thay đổi ta
15:10
from our worst to our best behaviors,
316
898600
2496
từ tốt đẹp nhất đến tệ hại nhất,
15:13
those who don't do this
are destined not to be able
are destined not to be able
317
901120
3056
những ai không làm vậy
sẽ chắc chắn không thể lặp lại
sẽ chắc chắn không thể lặp lại
15:16
to repeat these incandescent,
magnificent moments.
magnificent moments.
318
904200
3880
những khoảnh khắc rực sáng kỳ diệu đó.
15:20
So thank you.
319
908480
1200
Cám ơn.
15:22
(Applause)
320
910040
4080
(Vỗ tay)
15:32
CA: Talks that really give you
a new mental model about something,
a new mental model about something,
321
920040
3496
CA: Những bài nói cho bạn góc nhìn mới
dưới khía cạnh thần kinh học,
dưới khía cạnh thần kinh học,
15:35
those are some of my favorite TED Talks,
322
923560
1936
chúng là các bài nói yêu thích của tôi,
15:37
and we just got one.
323
925520
1720
và đây cũng vậy.
Robert, cảm ơn anh rất nhiều.
Chúc may mắn với cuốn sách mới.
Chúc may mắn với cuốn sách mới.
15:39
Robert, thank you so much for that.
Good luck with the book.
Good luck with the book.
324
927960
2856
15:42
That was amazing,
325
930840
1256
Thật tuyệt vời,
15:44
and we're going to try and get you
to come here in person one year.
to come here in person one year.
326
932120
3176
chúng tôi sẽ cố gắng đưa anh tới đây
trong các năm tiếp theo.
trong các năm tiếp theo.
15:47
Thank you so much.
327
935320
1216
Cám ơn rất nhiều.
RS: Cám ơn. Cám ơn các bạn.
15:48
RS: Thank you. Thank you all.
328
936560
1480
ABOUT THE SPEAKER
Robert Sapolsky - Neuroscientist, primatologist, writerRobert Sapolsky is one of the leading neuroscientists in the world, studying stress in primates (including humans).
Why you should listen
We all have some measure of stress, and Robert Sapolsky explores its causes as well as its effects on our bodies (his lab was among the first to document the damage that stress can do to our hippocampus). In his research, he follows a population of wild baboons in Kenya, who experience stress very similarly to the way humans do. By measuring hormone levels and stress-related diseases in each primate, he determines their relative stress, looking for patterns in personality and social behavior that might contribute. These exercises have given Sapolsky amazing insight into all primate social behavior, including our own.
He has been called "one of the best scientist-writers of our time" by Oliver Sacks. Sapolsky has produced, in addition to numerous scientific papers, books for broader audiences, including A Primate’s Memoir: A Neuroscientist’s Unconventional Life Among the Baboons, Why Zebras Don’t Get Ulcers: Stress Disease and Coping, and The Trouble with Testosterone.
His latest book, Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst, examines human behavior in search of an answer to the question: Why do we do the things we do?
Robert Sapolsky | Speaker | TED.com