TED2007
Murray Gell-Mann: The ancestor of language
مورای جێڵ-مان: بنەڕەتی زمان
Filmed:
Readability: 3.6
944,446 views
دوای ئەوەی لە تێدی ٢٠٠٧ مورای جێڵ-مان باسی شکۆی فیزیا کرد، ئەمجارە بە خێرایی باسی بابەتێکی جێی بایەخ .دەکات کە بریتییە لە دۆزینەوەی باوانێکی هاوبەشی زمانە هاوچەرخەکان
Murray Gell-Mann - Physicist
Murray Gell-Mann brings visibility to a crucial aspect of our existence that we can't actually see: elemental particles. He won the Nobel Prize in Physics for introducing quarks, one of two fundamental ingredients for all matter in the universe. Full bio
Murray Gell-Mann brings visibility to a crucial aspect of our existence that we can't actually see: elemental particles. He won the Nobel Prize in Physics for introducing quarks, one of two fundamental ingredients for all matter in the universe. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Well, I'm involved in other things, besides physics.
0
1000
4000
باشە، جگە لە فیزیا، من خەریکی شتی تریشم.
00:17
In fact, mostly now in other things.
1
5000
2000
لە راستیدا، ئێستا زیاتر خەریکی شتی ترم.
00:19
One thing is distant relationships among human languages.
2
7000
4000
یەکێکیان بریتییە لە پەیوەندییە دورەکان
لە نێوان زمانەکانی مرۆڤدا.
لە نێوان زمانەکانی مرۆڤدا.
و زمانناسە پیشەیی و مێژوییەکان لە ئەمریکا
00:24
And the professional, historical linguists in the U.S.
3
12000
4000
و لە ئەوروپای رۆژئاوا بەشێوەيەكى گشتی
هەوڵ دەدەن خۆیان بە دور بگرن
هەوڵ دەدەن خۆیان بە دور بگرن
00:28
and in Western Europe mostly try to stay away
4
16000
3000
لە هەمو پەیوەندییە دوورەکان
و لە بەکۆمەڵکردنی گەورە
و لە بەکۆمەڵکردنی گەورە
00:31
from any long-distance relationships, big groupings,
5
19000
4000
00:35
groupings that go back a long time,
6
23000
3000
بەکۆمەڵکردن بە جۆرێک کە
بگەڕێتەوە بۆ سەردەمێکی زۆر لەمەوبەر
بگەڕێتەوە بۆ سەردەمێکی زۆر لەمەوبەر
00:38
longer than the familiar families.
7
26000
3000
دورتر لە خێزانە ناسراوەکانی ئەمڕۆ.
,ئەوان حەزیان لەوە نیە
.وا دەزانن ئەمە ئاڵۆزییە
.وا دەزانن ئەمە ئاڵۆزییە
00:41
They don't like that. They think it's crank. I don't think it's crank.
8
29000
4000
من ئەمە بە ئاڵۆزی نازانم
و هەندێ زمانناسی بلیمەت هەن،
زۆربەیان روسین
زۆربەیان روسین
00:45
And there are some brilliant linguists, mostly Russians,
9
33000
3000
00:48
who are working on that, at Santa Fe Institute and in Moscow,
10
36000
4000
کە کار لەسەر ئەم بابەتە دەکەن،
لە پەیمانگای سانتا فی لە مۆسکۆ
لە پەیمانگای سانتا فی لە مۆسکۆ
00:52
and I would love to see where that leads.
11
40000
4000
و حەز دەکەم بزانم بەکوێ دەگات.
00:56
Does it really lead to a single ancestor
12
44000
3000
ئایا بەڕاستی دەگاتە یەک باوان
00:59
some 20, 25,000 years ago?
13
47000
3000
کە بیست، بیست و پێنج هەزار ساڵ
لەمەوبەر ژیابێت؟
لەمەوبەر ژیابێت؟
01:02
And what if we go back beyond that single ancestor,
14
50000
3000
ئەی چی رودەدات ئەگەر
بگەڕێینەوە بۆ پێش ئەو باوانەش
بگەڕێینەوە بۆ پێش ئەو باوانەش
01:05
when there was presumably a competition among many languages?
15
53000
4000
بۆ ئەو سەردەمەی کە گریمانە وایە
کێبڕکێ يەك لە نێوان زمانەکاندا هەبوبێت؟
کێبڕکێ يەك لە نێوان زمانەکاندا هەبوبێت؟
ئایا ئەمە تا کوێ دەگەڕێتەوە؟
01:09
How far back does that go? How far back does modern language go?
16
57000
3000
ئایا زمانە هاوچەرخەکان
تا کوێ دەگەرێنەوە بۆ دواوە؟ئایا چەند
تا کوێ دەگەرێنەوە بۆ دواوە؟ئایا چەند
01:13
How many tens of thousands of years does it go back?
17
61000
3000
دەهان هەزار ساڵ
دەگەڕێتەوە بۆ دواوە؟
دەگەڕێتەوە بۆ دواوە؟
کریس ئەندێرسۆن: ئایا پێشبینی يەك
01:16
Chris Anderson: Do you have a hunch or a hope for what the answer to that is?
18
64000
3000
یان هیوایەکت هەیە بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە؟
01:19
Murray Gell-Mann: Well, I would guess that modern language must be older
19
67000
3000
مورای جێڵ مان: من وا دادەنێم کە
زمانە هاوچەرخەکان کۆنترن
زمانە هاوچەرخەکان کۆنترن
01:22
than the cave paintings and cave engravings and cave sculptures
20
70000
4000
لە وێنەی سەر ئەشکەوتەکان و هەڵکۆڵینەکانی
ناو ئەشکەوتەکان و پەیکەری ناو ئەشکەوتەکان
ناو ئەشکەوتەکان و پەیکەری ناو ئەشکەوتەکان
01:26
and dance steps in the soft clay in the caves in Western Europe,
21
74000
5000
و هەنگاوەکانی سەماکردن لەسەر قوڕێکی نەرم
لە ئەشکەوتەکانی ئەوروپای رۆژئاوا،
لە ئەشکەوتەکانی ئەوروپای رۆژئاوا،
01:31
in the Aurignacian Period some 35,000 years ago, or earlier.
22
79000
6000
لە سەردەمی ئۆریگناسیان،
نزیکەی ٣٥٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر، یان پێشتر.
نزیکەی ٣٥٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر، یان پێشتر.
من بڕوا ناکەم ئەوان
ئەم شتانە هەمویان کردبێت
ئەم شتانە هەمویان کردبێت
01:37
I can't believe they did all those things and didn't also have a modern language.
23
85000
3000
و هەروەها زمانێکی هاوچەرخیان نەبوبێت.
01:40
So, I would guess that the actual origin goes back at least that far and maybe further.
24
88000
5000
بۆیە، من وا دادەنێم کە رەگە راستەقینەکەی
دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتە و تەنانەت کۆنتریش.
دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتە و تەنانەت کۆنتریش.
01:45
But that doesn't mean that all, or many, or most
25
93000
3000
بەڵام ئەمە مانای وا نیە کە هەمو،
یان زۆربەی، یان زۆرێک لە
یان زۆربەی، یان زۆرێک لە
01:48
of today's attested languages couldn't descend perhaps
26
96000
4000
زمانەکانی ئەمڕۆ ناگەڕێنەوە بۆ سەردەمی
01:52
from one that's much younger than that, like say 20,000 years,
27
100000
4000
زۆر نوێتر، بۆ نمونە
, بۆ ٢٠٠٠٠ ساڵێک لەمەوبەر
, بۆ ٢٠٠٠٠ ساڵێک لەمەوبەر
01:56
or something of that kind. It's what we call a bottleneck.
28
104000
3000
یان کاتێکی لەو نزیکانە.
ئێمە بەمە دەڵێین تەنگەبەر.
ئێمە بەمە دەڵێین تەنگەبەر.
کریس ئەندێرسۆن: باشە، فلیپ ئەندێرسۆن
رەنگە راستی کردبێت.
رەنگە راستی کردبێت.
02:00
CA: Well, Philip Anderson may have been right.
29
108000
1000
02:01
You may just know more about everything than anyone.
30
109000
3000
رەنگە تۆ لە هەمو کەسێک زیاتر
. بزانیت دەربارەى هەمو شتێك
. بزانیت دەربارەى هەمو شتێك
02:04
So, it's been an honor. Thank you Murray Gell-Mann.
31
112000
2000
بۆیە شەرەفمەند بوم. سوپاس مورای جێڵ مان.
02:06
(Applause)
32
114000
4000
(چەپڵە)
ABOUT THE SPEAKER
Murray Gell-Mann - PhysicistMurray Gell-Mann brings visibility to a crucial aspect of our existence that we can't actually see: elemental particles. He won the Nobel Prize in Physics for introducing quarks, one of two fundamental ingredients for all matter in the universe.
Why you should listen
He's been called "the man with five brains" -- and Murray Gell-Mann has the resume to prove it. In addition to being a Nobel laureate, he is an accomplished physicist who's earned numerous awards, medals and honorary degrees for his work with subatomic particles, including the groundbreaking theory that the nucleus of an atom comprises 100 or so fundamental building blocks called quarks.
Gell-Mann's influence extends well beyond his field: He's a member of the National Academy of Sciences, the American Academy of Arts and Sciences, and the Council on Foreign Relations. He also serves on the board of the Wildlife Conservation Society and is a director of Encyclopedia Britannica. Gell-Mann, a professor emeritus of Caltech, now heads the evolution of human languages program at the Santa Fe Institute, which he cofounded in 1984.
A prolific writer -- he's penned scores of academic papers and several books, including The Quark and the Jaguar -- Gell-Mann is also the subject of the popular science biography Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics.
Murray Gell-Mann | Speaker | TED.com