TED2011
Daniel Tammet: Different ways of knowing
Daniel Tammet: Mënyra të ndryshme të njohurisë
Filmed:
Readability: 3.3
2,246,769 views
Daniel Tammet ka sinestezi gjuhësore, numerike dhe vizuale -- që do të thotë se perceptimi i tij i fjalëve, numrave dhe ngjyrave janë të thurrura së bashku në një mënyrë të re të perceptimit dhe kuptimit të botës. Autori i "Born on a Blue Day," Tammet ndan artin e tij si dhe pasionin për gjuhët në këtë observim të shkurtër brenda mendjes së tij të mrekullueshme.
Daniel Tammet - Linguist, educator
Daniel Tammet is the author of "Born on a Blue Day," about his life with high-functioning autistic savant syndrome. He runs the language-learning site Optimnem, and his new book is "Embracing the Wide Sky: A Tour Across the Horizons of the Mind." Full bio
Daniel Tammet is the author of "Born on a Blue Day," about his life with high-functioning autistic savant syndrome. He runs the language-learning site Optimnem, and his new book is "Embracing the Wide Sky: A Tour Across the Horizons of the Mind." Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I'm a savant,
0
0
2000
Unë jam një dijetar,
00:17
or more precisely,
1
2000
2000
ose më saktësisht,
00:19
a high-functioning
2
4000
2000
një dijetar me
00:21
autistic savant.
3
6000
2000
autizëm të lartë funksionimi.
00:23
It's a rare condition.
4
8000
2000
Është gjendje e rrallë.
00:25
And rarer still when accompanied,
5
10000
3000
E edhe më e rrallë kur,
00:28
as in my case,
6
13000
2000
si në rastin tim,
00:30
by self-awareness
7
15000
2000
shoqërohet me vetëdije
00:32
and a mastery of language.
8
17000
3000
dhe zotërim të gjuhës.
00:35
Very often when I meet someone
9
20000
3000
Shumë shpesh kur njihem mej dikë
00:38
and they learn this about me,
10
23000
2000
dhe e kuptojnë këtë gjë për mua
00:40
there's a certain kind of awkwardness.
11
25000
3000
ekziston një lloj pakëndshmërie.
00:43
I can see it in their eyes.
12
28000
3000
E shoh në sytë e tyre.
00:46
They want to ask me something.
13
31000
3000
Ata duan të më pyesin diçka.
00:49
And in the end, quite often,
14
34000
2000
Dhe në fund, mjaft shpesh,
00:51
the urge is stronger than they are
15
36000
3000
dëshira është më e madhe se ata
00:54
and they blurt it out:
16
39000
2000
dhe ata e nxjerrin atë jashtë:
00:56
"If I give you my date of birth,
17
41000
2000
"Unë t'a tregoj datën time të lindjes,
00:58
can you tell me what day of the week I was born on?"
18
43000
2000
a mund të më thuash se në cilën ditë të javës kam lindur?"
01:00
(Laughter)
19
45000
3000
(Të qeshura)
01:03
Or they mention cube roots
20
48000
3000
Ose përmendin rrënjët kubike
01:06
or ask me to recite a long number or long text.
21
51000
4000
apo më pyesin ta recitoj një numër apo tekst të gjatë.
01:10
I hope you'll forgive me
22
55000
2000
Shpresoj se do më falni
01:12
if I don't perform
23
57000
3000
nëse nuk performoj
01:15
a kind of one-man savant show for you today.
24
60000
4000
një shfaqje të dijës për ju sot.
01:19
I'm going to talk instead
25
64000
3000
Në vend të kësaj do të flas
01:22
about something
26
67000
2000
për diçka
01:24
far more interesting
27
69000
2000
shumë më interesante
01:26
than dates of birth or cube roots --
28
71000
3000
se datat e lindjes dhe rrënjët kubike --
01:29
a little deeper
29
74000
2000
diçka më të thellë
01:31
and a lot closer, to my mind, than work.
30
76000
3000
dhe më të afërt, me mendjen time, sesa puna.
01:34
I want to talk to you briefly
31
79000
2000
Dua të flas shkurt
01:36
about perception.
32
81000
3000
në lidhje me perceptimin.
01:39
When he was writing the plays and the short stories
33
84000
3000
Kur ai i shkruante shfaqjet dhe storiet e shkurta
01:42
that would make his name,
34
87000
2000
që do ta bënin të famshëm,
01:44
Anton Chekhov kept a notebook
35
89000
3000
Anton Chekhov mbante një bllok shënimesh
01:47
in which he noted down
36
92000
2000
ku shënonte
01:49
his observations
37
94000
2000
observimet e tij
01:51
of the world around him --
38
96000
2000
të botës që e rrethonte --
01:53
little details
39
98000
2000
detaje të vogla
01:55
that other people seem to miss.
40
100000
3000
që të tjerëve siç duket ju iknin.
01:58
Every time I read Chekhov
41
103000
3000
Sa herë që e lexoj Chekhov
02:01
and his unique vision of human life,
42
106000
4000
dhe vizionin e tij unik mbi jetën njerëzore,
02:05
I'm reminded of why I too
43
110000
2000
ma përkujton pse unë gjithashtu
02:07
became a writer.
44
112000
2000
u bëra shkrimtar.
02:09
In my books,
45
114000
2000
Në librat e mi,
02:11
I explore the nature of perception
46
116000
2000
eksploroj natyrën e perceptimit
02:13
and how different kinds of perceiving
47
118000
3000
dhe si mënyra të ndryshme të përceptimit
02:16
create different kinds of knowing
48
121000
2000
krijojnë mënyra të ndryshme të dijes
02:18
and understanding.
49
123000
3000
dhe kuptimit.
02:23
Here are three questions
50
128000
2000
Ja ku janë tri pyetje
02:25
drawn from my work.
51
130000
2000
të nxjerra nga puna ima.
02:27
Rather than try to figure them out,
52
132000
2000
Para se të mundoheni t'i zgjithni ato,
02:29
I'm going to ask you to consider for a moment
53
134000
3000
ju kisha lutur të konsideroni për një çast
02:32
the intuitions
54
137000
2000
intuitën
02:34
and the gut instincts
55
139000
2000
dhe instiktet tuaja
02:36
that are going through your head and your heart
56
141000
2000
që ju sillen në kokë dhe në zemër
02:38
as you look at them.
57
143000
3000
deri sa jeni duke i shikuar ato.
02:41
For example, the calculation:
58
146000
3000
Për shembull, kalkulimi:
02:44
can you feel where on the number line
59
149000
2000
a mund ta ndjeni se në cilën linjë të numrave
02:46
the solution is likely to fall?
60
151000
3000
do të gjendet zgjidhja?
02:49
Or look at the foreign word and the sounds:
61
154000
3000
Ose shikoni fjalën e huaj dhe tingujt:
02:52
can you get a sense of the range of meanings
62
157000
2000
a mund ta keni një ide të gamës së kuptimeve
02:54
that it's pointing you towards?
63
159000
3000
nga e cila ju drejton kjo fjalë?
02:57
And in terms of the line of poetry,
64
162000
3000
Dhe në aspektin e poezisë,
03:00
why does the poet use the word hare
65
165000
2000
pse poeti e përdor fjalën "hare" (hace)
03:02
rather than rabbit?
66
167000
3000
në vend të "rabbit" (lepur)?
03:06
I'm asking you to do this
67
171000
2000
Po ju lus ta bëni këtë
03:08
because I believe our personal perceptions, you see,
68
173000
4000
sepse besoj se perceptimet tona personale,
03:12
are at the heart
69
177000
2000
janë në zemër të asaj
03:14
of how we acquire knowledge.
70
179000
2000
se si ne fitojmë njohuri.
03:16
Aesthetic judgments,
71
181000
2000
Gjykimet estetike,
03:18
rather than abstract reasoning,
72
183000
3000
në vend të arsyetimit abstrakt,
03:21
guide and shape the process
73
186000
2000
drejtojnë dhe i japin formë procesit
03:23
by which we all come to know
74
188000
3000
përmes të cilit arrijmë ta dijmë
03:26
what we know.
75
191000
2000
atë që dijmë.
03:28
I'm an extreme example of this.
76
193000
3000
Unë jam shembull ekstrem i kësaj.
03:31
My worlds of words and numbers
77
196000
3000
Botat e mia të fjalëve dhe numrave
03:34
blur with color, emotion
78
199000
2000
të turbulluara me ngjyra, emocione
03:36
and personality.
79
201000
2000
dhe personalitete.
03:38
As Juan said,
80
203000
2000
Siç tha Juan,
03:40
it's the condition that scientists call synesthesia,
81
205000
3000
është gjendja që shkencëtarët e njohin si sinestezi,
03:43
an unusual cross-talk
82
208000
2000
një ndër-bisedim i çuditshëm
03:45
between the senses.
83
210000
3000
në mes shqisave.
03:51
Here are the numbers one to 12
84
216000
2000
Ja ku janë numrat nga 1 deri 12
03:53
as I see them --
85
218000
2000
si unë i shoh --
03:55
every number with its own shape and character.
86
220000
4000
secili numër me formën dhe karakterin e vet.
03:59
One is a flash of white light.
87
224000
2000
1 është blic i dritës së bardhë.
04:01
Six is a tiny and very sad black hole.
88
226000
5000
6 është një vrimë e vogël dhe shumë e dhimbshme.
04:06
The sketches are in black and white here,
89
231000
3000
Skicat janë në bardhë e zi këtu,
04:09
but in my mind they have colors.
90
234000
2000
por në mendjen time ato kanë ngjyra.
04:11
Three is green.
91
236000
2000
3 është i gjelbër.
04:13
Four is blue.
92
238000
2000
4 është i kaltër.
04:15
Five is yellow.
93
240000
3000
5 është i verdhë.
04:20
I paint as well.
94
245000
2000
Unë gjithashtu vizatoj.
04:22
And here is one of my paintings.
95
247000
3000
Dhe ja ku është një prej pikturave të mia.
04:25
It's a multiplication of two prime numbers.
96
250000
4000
Eshtë shumëzim i dy numrave të thjeshtë.
04:29
Three-dimensional shapes
97
254000
2000
Format 3-dimensionale
04:31
and the space they create in the middle
98
256000
3000
dhe hapësira që ato krijojnë në mes
04:34
creates a new shape,
99
259000
2000
krijon një formë të re,
04:36
the answer to the sum.
100
261000
3000
përgjigjen në shumën.
04:39
What about bigger numbers?
101
264000
2000
Cka për numrat më të mëdhenjë?
04:41
Well you can't get much bigger than Pi,
102
266000
4000
Nuk mund ta gjeni një më të madh se Pi,
04:45
the mathematical constant.
103
270000
2000
konstanta matematikore.
04:47
It's an infinite number --
104
272000
2000
Eshtë numër i pafund --
04:49
literally goes on forever.
105
274000
2000
nuk përfundon kurrë.
04:51
In this painting that I made
106
276000
2000
Në këtë pikturë që unë e kam bërë
04:53
of the first 20 decimals of Pi,
107
278000
4000
nga 20 decimalet e para të Pi,
04:57
I take the colors
108
282000
2000
unë kam marrë ngjyrat
04:59
and the emotions and the textures
109
284000
3000
emocionet dhe përbërjet
05:02
and I pull them all together
110
287000
2000
dhe i bëj të gjitha bashkë
05:04
into a kind of rolling numerical landscape.
111
289000
5000
në një peisazh rrotullues numerik.
05:09
But it's not only numbers that I see in colors.
112
294000
3000
Por nuk janë vetëm numrat që i shoh në ngjyra.
05:12
Words too, for me,
113
297000
2000
Fjalët gjithashtu, për mua,
05:14
have colors and emotions
114
299000
2000
kanë ngjyra dhe emocione
05:16
and textures.
115
301000
2000
dhe përbërje.
05:18
And this is an opening phrase
116
303000
2000
Dhe kjo është një frazë hapëse
05:20
from the novel "Lolita."
117
305000
2000
nga novela "Lolita."
05:22
And Nabokov was himself synesthetic.
118
307000
4000
Dhe Nabakov vet ishte sinestetik.
05:26
And you can see here
119
311000
2000
Dhe mund ta shihni këtu
05:28
how my perception of the sound L
120
313000
3000
se si perceptimi im i tingullit L
05:31
helps the alliteration
121
316000
2000
ndihmon aliteracionin
05:33
to jump right out.
122
318000
3000
të shfaqet menjëherë.
05:36
Another example:
123
321000
2000
Një tjetër shembull:
05:38
a little bit more mathematical.
124
323000
2000
pak më shumë matematikor.
05:40
And I wonder if some of you will notice
125
325000
2000
Dhe pyes veten se a do ta vëreni disa nga ju
05:42
the construction of the sentence
126
327000
2000
konstruktimin e fjalisë
05:44
from "The Great Gatsby."
127
329000
3000
nga "The Great Gatsby."
05:48
There is a procession of syllables --
128
333000
3000
Ka një procesion të rrokjeve --
05:51
wheat, one;
129
336000
2000
grurë. një;
05:53
prairies, two;
130
338000
2000
stepat, dy;
05:55
lost Swede towns, three --
131
340000
3000
qytezat e humbura suedeze, tre --
05:58
one, two, three.
132
343000
2000
një, dy, tre.
06:00
And this effect is very pleasant on the mind,
133
345000
4000
Dhe ky efekt është shumë i këndshëm në mendje,
06:04
and it helps the sentence
134
349000
2000
dhe ndihmon që fjalia
06:06
to feel right.
135
351000
3000
të duket si duhet.
06:09
Let's go back to the questions
136
354000
2000
T'i kthehemi pyetjeve
06:11
I posed you a moment ago.
137
356000
3000
që ua bëra pak më parë.
06:14
64 multiplied by 75.
138
359000
3000
64 shumëzuar me 75
06:17
If some of you play chess,
139
362000
3000
Nëse dikush nga ju luan shah,
06:20
you'll know that 64
140
365000
2000
e dini se 64
06:22
is a square number,
141
367000
3000
është numër katror,
06:25
and that's why chessboards,
142
370000
2000
dhe për këtë tabelat e shahut,
06:27
eight by eight,
143
372000
2000
8 me 8,
06:29
have 64 squares.
144
374000
3000
kanë 64 katrorë.
06:32
So that gives us a form
145
377000
2000
Pra kjo na jep neve një formë
06:34
that we can picture, that we can perceive.
146
379000
3000
që mund ta paramendojmë, që mund ta perceptojmë.
06:37
What about 75?
147
382000
3000
Cka për numrin 75?
06:40
Well if 100,
148
385000
2000
Nëse 100,
06:42
if we think of 100 as being like a square,
149
387000
3000
nëse e mendojmë numrin 100 si numër katror,
06:45
75 would look like this.
150
390000
3000
75 do të dukej kështu.
06:48
So what we need to do now
151
393000
2000
Pra çka ne duhet të bëjmë tash
06:50
is put those two pictures
152
395000
2000
është t'i vendosim këto dy piktura
06:52
together in our mind --
153
397000
2000
së bashku në mendjen tonë --
06:54
something like this.
154
399000
3000
kështu disi.
06:57
64 becomes 6,400.
155
402000
4000
64 bëhet 6,400.
07:01
And in the right-hand corner,
156
406000
4000
Dhe në këndin e djathtë,
07:05
you don't have to calculate anything.
157
410000
2000
nuk keni për të kalkuluar asgjë.
07:07
Four across, four up and down --
158
412000
2000
Katër përreth, katër lart dhe poshtë --
07:09
it's 16.
159
414000
3000
janë 16.
07:12
So what the sum is actually asking you to do
160
417000
2000
Pra çfarë shuma është duke kërkuar nga ju të bëni
07:14
is 16,
161
419000
2000
është 16,
07:16
16, 16.
162
421000
3000
16, 16.
07:19
That's a lot easier
163
424000
2000
Kjo është shumë më e lehtë
07:21
than the way that the school taught you to do math, I'm sure.
164
426000
3000
se sa mënyra si shkolla u ka mësuar të llogarisni, jam i sigurtë.
07:24
It's 16, 16, 16, 48,
165
429000
2000
Eshtë 16, 16, 16, 48.
07:26
4,800 --
166
431000
2000
4,800 --
07:28
4,800,
167
433000
2000
4,800,
07:30
the answer to the sum.
168
435000
3000
përgjigja në shumën.
07:33
Easy when you know how.
169
438000
2000
Tani e lehtë kur e din se si.
07:35
(Laughter)
170
440000
3000
(Të qeshura)
07:38
The second question was an Icelandic word.
171
443000
3000
Pyetja e dytë ishte një fjalë islandeze.
07:41
I'm assuming there are not many people here
172
446000
3000
Po supozoj se nuk ka shumë njerëz këtu
07:44
who speak Icelandic.
173
449000
2000
që flasin islandisht.
07:46
So let me narrow the choices down to two.
174
451000
3000
Prandaj po ua kufizoj zgjedhjen në dy.
07:51
Hnugginn:
175
456000
2000
Hnugginn:
07:53
is it a happy word,
176
458000
2000
a është fjalë e lumtur,
07:55
or a sad word?
177
460000
2000
apo trishtuese?
07:57
What do you say?
178
462000
2000
Cka thoni ju?
08:00
Okay.
179
465000
2000
Në rregull.
08:02
Some people say it's happy.
180
467000
2000
Disa njerëz thonë se është e lumtur.
08:04
Most people, a majority of people,
181
469000
2000
Plot njerëz, shumica e njerëzve,
08:06
say sad.
182
471000
2000
thonë trishtuese.
08:08
And it actually means sad.
183
473000
4000
Dhe në fakt do të thotë trishtuese.
08:12
(Laughter)
184
477000
3000
(Të qeshura)
08:15
Why do, statistically,
185
480000
3000
Pse, statistikisht,
08:18
a majority of people
186
483000
2000
shumica e njerëzve
08:20
say that a word is sad, in this case,
187
485000
2000
thonë se një fjalë është trishtuese, në këtë rast,
08:22
heavy in other cases?
188
487000
3000
e rëndë në raste tjera?
08:25
In my theory, language evolves in such a way
189
490000
3000
Në teorinë time, gjuha zhvillohet në atë mënyrë
08:28
that sounds match,
190
493000
2000
ku tingujt përshtaten,
08:30
correspond with, the subjective,
191
495000
3000
korrespondojnë me, subjektivën,
08:33
with the personal,
192
498000
2000
me eksperiencen,
08:35
intuitive experience
193
500000
2000
personale intuitive
08:37
of the listener.
194
502000
2000
të dëgjuesit.
08:40
Let's have a look at the third question.
195
505000
3000
Ta shikojmë pyetjen e tretë.
08:44
It's a line from a poem by John Keats.
196
509000
3000
Eshtë një rresht nga poema e John Keats.
08:47
Words, like numbers,
197
512000
3000
Fjalët, sikur numrat,
08:50
express fundamental relationships
198
515000
3000
shprehin marrëdhënie thelbësore
08:53
between objects
199
518000
2000
në mes të objekteve
08:55
and events and forces
200
520000
2000
dhe ndodhive dhe forcave
08:57
that constitute our world.
201
522000
2000
që përbëjnë botën tonë.
08:59
It stands to reason that we, existing in this world,
202
524000
3000
Eshtë e logjikshme që ne, duke ekzistuar në këtë botë,
09:02
should in the course of our lives
203
527000
2000
do duhej që gjatë jetës sonë
09:04
absorb intuitively those relationships.
204
529000
3000
intuitivisht t'i absorbojmë këto marrëdhënie.
09:07
And poets, like other artists,
205
532000
3000
Dhe poetët, sikur artistët e tjerë,
09:10
play with those intuitive understandings.
206
535000
3000
luajnë me këto kuptime intuitive.
09:13
In the case of hare,
207
538000
3000
Në rastin e "hare" (hace),
09:16
it's an ambiguous sound in English.
208
541000
2000
është tingull i dykuptimtë në gjuhën angleze.
09:18
It can also mean the fibers that grow from a head.
209
543000
3000
Mund ta ketë kuptimin edhe të fibrave që dalin nga koka.
09:21
And if we think of that --
210
546000
2000
Dhe nëse e mendojmë këtë --
09:23
let me put the picture up --
211
548000
2000
le ta vendosi pikturën --
09:25
the fibers represent vulnerability.
212
550000
3000
fibrat paraqesin ndjeshmëri.
09:29
They yield to the slightest movement
213
554000
3000
Ato reagojnë ndaj lëvizjes më të vogël
09:32
or motion or emotion.
214
557000
3000
mocionit, apo emocionit.
09:35
So what you have is an atmosphere
215
560000
4000
Pra çka keni është një atmosferë
09:39
of vulnerability and tension.
216
564000
2000
e ndjeshmërisë dhe tensionit.
09:41
The hare itself, the animal --
217
566000
2000
Lepuri vetvetiu, kafsha --
09:43
not a cat, not a dog, a hare --
218
568000
3000
jo maca, jo qeni, lepuri --
09:46
why a hare?
219
571000
2000
pse lepuri?
09:48
Because think of the picture --
220
573000
2000
Sepse mendoni për pikturën --
09:50
not the word, the picture.
221
575000
2000
jo fjalën, pikturën.
09:52
The overlong ears,
222
577000
2000
Veshët e zgjatur,
09:54
the overlarge feet,
223
579000
2000
këmbët e mëdha,
09:56
helps us to picture, to feel intuitively,
224
581000
3000
na ndihmojnë ta shohim, ta ndjejmë intuitivisht,
09:59
what it means to limp
225
584000
3000
se çka do të thotë të çalosh,
10:02
and to tremble.
226
587000
3000
dhe të dridhesh.
10:05
So in these few minutes,
227
590000
2000
Prandaj në këto pak minuta,
10:07
I hope I've been able to share
228
592000
2000
shpresoj se kam mundur të ndaj
10:09
a little bit of my vision of things
229
594000
3000
sado pak nga vizioni im për gjërat
10:12
and to show you
230
597000
3000
dhe t'u tregoj
10:15
that words can have colors and emotions,
231
600000
3000
se fjalët mund të kenë ngjyra dhe emocione,
10:18
numbers, shapes and personalities.
232
603000
3000
numra, forma dhe personalitete.
10:21
The world is richer,
233
606000
2000
Bota është më e pasur,
10:23
vaster
234
608000
2000
më e gjerë
10:25
than it too often seems to be.
235
610000
3000
se sa duket se është.
10:28
I hope that I've given you the desire
236
613000
3000
Shpresoj se ua kam ngjallur dëshirën
10:31
to learn to see the world with new eyes.
237
616000
3000
të mësoni ta shihni botën me sy të rinjë.
10:34
Thank you.
238
619000
2000
Faleminderit.
10:36
(Applause)
239
621000
11000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Daniel Tammet - Linguist, educatorDaniel Tammet is the author of "Born on a Blue Day," about his life with high-functioning autistic savant syndrome. He runs the language-learning site Optimnem, and his new book is "Embracing the Wide Sky: A Tour Across the Horizons of the Mind."
Why you should listen
Daniel Tammet is a writer, linguist and educator. He is the creator of Optimnem, a website that has provided language learning instruction to thousands around the globe. His 2006 memoir Born on a Blue Day describes his life with high-functioning autistic savant syndrome; his new book, Embracing the Wide Sky: A Tour Across the Horizons of the Mind, is a personal and scientific exploration of how the brain works and the differences and similarities between savant and non-savant minds.
Tammet set a European record on March 14, 2004, when he recited the mathematical constant pi (3.141...) to 22,514 decimal places from memory in a time of 5 hours, 9 minutes.
Daniel Tammet | Speaker | TED.com